Profîsor Glên Erîk endrê dîzen bo gullan: şerrî rûsiya û okraniya karesatibare be çaopoşîn leweyi çon lêyi derrwanrêt

 

prrofîsor glên erîk endrê dîzen, zanayekî siyasîyi nerwîcîye û birrwanameyi dktorayi le bwarî damezirawe û tengje eminîyekan le zanikoyi azad le emstirdam bedest hênawe. pêşitir nîşitecêyi rûsiya buwe û le skûllî ballayi abûrî le mosko karî krduwe û şareza û taybetmendî siyasetî dereweyi rûsiya û awêtebûnî ewrupaye. le êstada prrofîsore le beşî mêjû û zaniste komellayetîyekan le zanikoyi başûrî rojhellatî nerwîc. bo tawtwêkrdinî şerrî rûsiya û okraniya û pêşhat û peresendin û allozîyekanî em şerre û aqar û arastekanî û çend prsêkî dîkeyi peywendîdar gullan dîmaneyekî legellda encam da.

 

* aşkraye ke şerrî rûsiya û okraniya şerrêkî kawlkare û derencamî nehametibar û karestibarî lê kewtuwetewe, dwayi ziyatir le sallêkîş hêşita hîç layek neytwaniywe pêşrrewî û serkewtinêkî serbazîyi yeklakerewe bedest bihênêt û, şerreke sererrayi berdewambûn û drêjekêşanî, bellam be corêk le binbestgeyşitin geyşituwe, têrrwanîn û xwêndineweyi êwe lem ruwewe çîye?

- eweyi peywest bêt be hokarî yeklanebûneweyi em şerre, yan negeyşitin be corêk le rêkkewtin eweye ke hêşita layi rojawa îrade û wîstêk gellalle nebuwe bo girtineber û geyşitin be rêgaçareyekî aşitî, bo nmûne katêk wllatî çîn destpêşxerî û pêşniyarî aşitî rageyand bo kotayîhênan be şerreke, ewe wîlayete yekgrtuwekanî emirîka bû ke raygeyand eme destpêşxerîyekî qbûllkraw nîye. le rastîda eme rîşeyi û paşxanêkî qûlltirî heye, çunike katêk sallî 2014 rojawa ḧkumetekeyi kiyêvî rûxand û ew kate şerrî nawxo hellgîrsa û dwatir rûsiya destî beser herêmî krîmiyada grt, ewa rêkkewtinî aşitî be nawî rêkkewtinî mînsk hate arawe le sallî 2015, ewe bû rojawa em rêkkewtineyi lebar brd. le hemû ewanewe degeyine ew derencameyi ke îradeyek layi rojawa bedî nakrêt bo geyşitin be çareserêkî maminawend û be sazşêk legell mosko. herwek debêt amaje beweş bikeyin ke rojawa nek her em kareyi nekrd, bellku hewllî berfrawanikrdinî natoyi da bo ser sinûrekanî rûsiya û derencame eweta gîrodebûnêk hatuwete arawe be hoyi hellgîrsanî em şerrewe.

* bellam herwek êweş amajetan pê krd, êsta doxêkî wa drust buwe ke corêke le gîrodebûn û çeqbestin, bew watayeyi hîç rûn nîye, aya aqar û arasteyi şerreke berew kwê deçêt, le heman katda wîstêk bo sazşkrdin û aşitîyş bedî nakrêt, be dîdî êwe pêwîste çî bikrêt bo eweyi doxeke be arasteyekî erênîda bibrdrêt?

- min lêreda demewêt amaje bewe bikem ke em barudoxeyi hatuwete arawe zor lebar û guncawe bo wîlayete yekgrtuwekanî emirîka, çunike eger ême lew rwangeyewe seyrî em meseleye bikeyin, yan ba billêyin eger le rwangeyi amancî emirîkawe ke brîtiye le lawazkrdinî rûsiya, le prseke birrwanîn, ewa drêjekêşanî barudoxeke le berjewendîyi wîlayete yekgrtuwekanî emirîka debêt, çunike şerreke okranîyekan deyken û têyda rûsekan dekujrên û rûsiya lawaz debêt. dwatir eweyi peywest bêt be binbestgeyşitinî şerrekewe, ewa eger lew ruwewe lêyi birrwanîn ke rûsiya neytwaniywe dest beser xakî ziyatirda bigirêt, ewa em şerre tûşî be binbest geyşitin buwe, bellam nabêt ewe le yad bikeyin, ke rûsiya şerrî îstinzaf legell okraniya dekat, bew wataye deyewêt tewawî supayi ew wllate têk bşkênêt û le nawyan bibat. her katêkîş rûsiya twanî lem erkeyda serkewtû bêt û em amance bedî bihênêt û supayi ew wllate têk bşkênêt, ewa detwanêt dest beser xakî ziyatirda bigirêt. ke rûsiya pêyi waye pêwîstî be destibeserdagirtinî em xake heye, bo eweyi hestî asayş û selametî bo desteber bêt le beranber natoda. eger ême lew bellgenamaneyi wezaretî bergrî wîlayete yekgrtuwekanî emirîka (pintagon) birrwanîn ke dzeyan pê krawe, ewa rêjeke cêyi serince ke bo her serbazêkî rûsî ke kujrawe, ḧewt serbazî okraniya giyaniyan ledest dawe, ewîş leber eweyi rûsiya zall û balladeste le gorrepanî şerrekeda le ruwî top û mûşekewe û êstaş okraniya le doxêkdaye ke sîstmî bergrîyi asmanî berew rawestan biçêt û ew kate rûsiya le ruwî asmanîşewe balladest debêt. puxteyi meseleke eweye ke okraniya be xêrayî hêzî serbazî xoyi ledest dedat. kewate eger bigeyine hel û mercêk ke têyda supayi okraniya tûşî darrûxan û leberyekhellweşan bibêtewe, ewa çîtir natwanrêt basî be binbestgeyşitin bikrêt.

* bellam ême dezanîn ta êsta rûsiya neytwaniywe serkewtinêkî serbazîyi gewre tomar bikat û bigire le ruwî serbazîyşewe tûşî ziyanêkî zor buwetewe, le heman katda wllatanî rojawa, le seruwî hemûyanewe wîlayete yekgrtuwekanî emirîka çendîn szayi abûrî û darayiyan beser rûsiyada sepanduwe, be têrrwanînî êwe ta çi radideyek em ziyane serbazî û abûrîyane gurizî gewreyan le twana û hêzî rûsiya dawe?

- eweyi peywest bêt be sza abûrî û darayiyekanewe, ewa nikollî lê nakrêt ke em szayane mayeyi azarpêgeyandin bûn bo rûsiya, bellam nabêt eweş nadîde bigirîn ke rûsiya le sallî 2014we be xobedûrgirtin le rojawa le ruwî abûrîyewe, werçerxan û allugorrêkî beser abûrîyi wllatekeyda hênawe. çunike lew katewe egerî ewe leberçawgîra ke rûsiya tûşî nakokîyekî drêjxayen debêtewe legell rujawa. kewate amancî rûsiya ewe bû ke dûbare abûrîyi wllateke be arasteyi asiya rêk bixatewe. bellam herçonêk bêt em szayane ziyaniyan be abûrîyi rûsiya geyanduwe. eger le ruwî serbazîyşewe le prseke birrwanîn, ewa be hezaran gencî rûsiya lem şerreda kujrawn, ke aşkraye eweyi hatuwete arawe doxêkî karesatibare, be çawpoşîn leweyi çon lêyi derrwanît.

* bellam be têrrwanînî êwe boçî rûsiya hênde pêdagre leser drêjedan bem şerre û boçî eger netwanêt le ruwî serbazîyewe yeklayi bikatewe- serbarî ew guşar û sza abûrîyaneş ke rûberruwî debêtewe- bîr lewe nakatewe ke rêgaçareyekî dîke bigirêteber?

- le rastîda em şerre le rwangeyi rûsiyawe şerrêke le pênawî maneweyi xoyda, bew watayeyi rûsiya pêyi wabû nzîkbûneweyi nato leser sinûrekanî herreşe û metirsîyekî wcûdîye ke nakrêt çawpoşî lê bikrêt û rêge bidrêt be asanî û asayî têperrêt. wate rûsiya pêyi waye ke debêt em bace bidrêt û amadeşe em bace bidat, bo eweyi destirroyşituwîyi û bûnî nato le ser sinûrekanî dûr bixatewe.

* zorcar bas lewe dekrêt ke em şerreyi hellgîrsawe derencam û derhawîşiteyi şkstî sîstme cîhanîyekeye, eweyi pêyi dewtirêt «sîstmî binyadinraw leser rêsakan», bew watayeyi em sîstme neytwaniywe ke ber be berpabûnî şerrêkî lem çeşne bigirêt û lêkdaneweke eweye ke pêwîste dûbare em sîstme leser çend prenisîpêkî tewaw ciyawaz binyad binrêtewe, rawboçûnî êwe lem bareyewe çîye?

- min lêreda namewêt sîstme cîhanîyeke (sîstmî binyadinraw leser rêsakan) û yasayi nêwdewlletî wek yek, yan wek hawwata bekar bihênm, çunike katêk wîlayete yekgrtuwekanî emirîka bas le brewdan be sîstmî binyadinraw leser rêsakan dekat, ewa le binerretda hewllekeyi bo brewdane be sîstmêkî cîhanî ke leser binemayi nayeksanî le ruwî serwerîyewe binyad nrawe, bew wataye sîstmêke têyda wîlayete yekgrtuwekanî emirîka boyi hebêt desttêwerdan le karubare nawxoyiyekanî wllatanda bikat û ḧkumetekan birrûxênêt û desttêwerdanî serbazî û dagîrkarî le wllatanda bikat, be çeşnî eweyi le 'êraqda encamî da, û destkarî sinûrekan bikat, herwek eweyi le kosovoda krdî. wate eweyi emirîka deykat, rêzgirtin nîye le serwerî, bellku çemkî lîbirrallîzim bekar dehênêt bo şer'îyetdan be krdewekanî, ke emeş mayeyi qbûllkrdin nîye, nek teniya lelayen rûsiya û çînewe, bellku le layen zorbeyi wllatanî cîhanewe mayeyi qbûllkrdin nîye.