• Saturday, 08 February 2025
logo

prrofîsor Rîçard Kaplan bo gullan: lubinan û 'êraq be ser xoyanda dabeş bûn û parte ḧukmirranekan em dabeşbûne bo berjewendîyi xoyan be kar dehênin

prrofîsor Rîçard Kaplan bo gullan: lubinan û 'êraq be ser xoyanda dabeş bûn û parte ḧukmirranekan em dabeşbûne bo berjewendîyi xoyan be kar dehênin

Rîçard kaplan prrofîsorî peywendîye nêwdewlletîyekane le zanikoyi oksford, wanebêj û twêjerî bwarî rêkxirawe nêwdewlletîyekan û berrêwebrdinî qeyranekane, û bayexêkî taybet dedat be prsî binyadinanî aşitî û hênanearayi aşitî le dwayi şerr û binyadinanî dewlletî, gullan dîmaneyekî legellda encam da, ke tewere serekîyekanî peywest bûn be şerrî rûsiya û okraniya û rehend û derhawîşitekanî em şerre û çend prsêkî dîke.

 

* aşkraye ke şerrî nêwan rûsiya û okraniya gewretirîn şerre ke ewrupa le dwayi cengî duwemî cîhanîyewe be xoyewe bîniywe, herweha hîç egerêk le asoda nîye bo kotayîhênanî em şerre, leber eweyi rûsiya daxwazîyekanî rojawa û nato cêbecê nakat, be têrrwanînî êwe em şerr çi gorranikarîyek be ser ewrupa û cîhanda dehênêt?

- le rastîda şerreke gorranikarîyi gewreyi hênawete arawe, her le dwayi destêpkrdinî operasiyone serbazîyekeyi rûsiyawe ême ziyadbûnêkî dramatîkîman bedî krd le pallpşitîyi serbazîyi dûlayene û hawkarîyekanî dîke bo okraniya, ke çendîn wllatî hawpeyman bo yekem car çekî kuşndeyan desteber krd, emeş bercestebûnî pêçewanebûneweyekî gewreyi siyasetekanî pêşuwî wllatêkî wek ellmaniya, herweha wllatî swîd ke le ruwî mêjwîyewe wllatêkî bêlayen buwe û xoyan le desteberkrdinî çekî hêrşbrdin be dûr grtuwe. le heman katda em şerre buwete hoyi eweyi swîd û fînlenda peywendî be natowe biken, buwete hoyi eweş nato ewe dûpat bikatewe ke okraniya debête endam têyda (herçende kateke diyarî nekrawe), be şêweyekî berfrawantir, şerreke ew rastîyeyi rûn krdewe ke pêwîste dûbare pêdaçûnewe le ayindeyi bunyadî eminîyi ewrupa û bigire cîhanîş bikrêtewe.

* taweku êsta stiratîjiyetî nato û rojawa brîtî buwe le şkstpêhênanî supayi rûsiya le nêw okraniya, be bê eweyi nato û supayi rûsiya be şêweyekî rastewxo rûberruwî yektir bibinewe, wek şarezayekî bwarî berrêwebrdinî qeyranekan, têrrwanîntan çîye lebareyi çoniyetîyi berrêwebrdinî şerrî rûsiya û okraniya lelayen rojawa û natowe?

- ewe rûne ke nato û rojawa zor be wriyayiyewe hewlliyan dawe xoyan le rûberrûbûneweyekî rastewxo legell rûsiya be dûr bigirin, egerçî hemîşe ew metirsîye heye ke rûsiya karekanî rojawa (bo nmûne desteberkrdinî çekî kuşnde, zaniyarîyi hewallgrî) wek şêweyek le desttêwerdanî rastewxo lêk bidatewe, ta êsta rojawa û nato rûn bûn le bareyi amance stiratîjîyekan û sinûrdarîyi em amancanewe, ewîş wek hewllêk bo dllinyakrdineweyi rûsiya ke ewan hîç metirsîyekî leser drust naken, bellam lem ruwewe hewllêkî gewreyi dîplomatî nexirawetegerr, wate le katêkda hîç çareserêk le asoda bedî nakrêt ke bitwanrêt le rêyi gftugowe aşitî bo rûsiya û okraniya bedî bihênrêt, bellam min bwar û pantayiyek bedî dekem bo geyşitin be rêkkewtinêkî sinûrdar bo îdaredanî şerreke, be çeşnêk ke le berjewendîyi herdula bêt, bo nmûne, le rêyi girtineberî rêkarekanewe bo parastinî damezirawe etomîyekanî okraniya, ke ew çalakîye serbazîyaneyi le nzîk em damezirawane encam dedrên, boyi heye derencamî karesatibariyan lê bikewêtewe, leser xellk û jîngeyi nek teniya okraniya, bellku rûsiya û nawçekeş.

* ellmaniya be serkrdayetî olaf şollz pê denête nêw rojgarêkî nwêwe, êsta ellmaniya serkrdayetîyi tewawî kîşwerêk dekat le rêyi nwêkrdineweyi supakeyi û terxanikrdinî budceyekî gewre bo supakey, aya pêt waye lem hewlleyda serkewtin bedest bihênêt?

- min kesêkî şarezayi siyasetî ellmaniya nîm, leber ewe natwanm hîç lêkdaneweyek bikem bo egerî serkewtinî şollz, her çonêk bêt, eweyi şayenî amajepêkrdine lêreda eweye ke şollz hengawî gewreyi hellgrtuwe, wek pêçewanekrdineweyi siyasetêkî drêjxayenî ellmaniya, ewe bû rêgeyi da be henardekrdinî çekî kuşnde bo okraniya, herweha bo yekemcar le maweyi çend deyeyekda ellmaniyayi pabend krd be cêbecêkrdinî amancekeyi nato le peywendî be xercî serbazîyewe (2%î têkrrayi dahatî nîşitman le sallêkda), egerçî debêt çawerrî bikeyin û bzanîn aya detwanêt em bellêne cêbecê bikat, hendê le çawdêran pêyan waye be hoyi ew sinûrbendîye nawxoyiyaneyi leser siyasetî bergrî û eminîyi ellmaniya le aradan, ewa egerî ewe nîye ke rollî ellmaniya wek karakterêkî serbazî gorranikarîyekî binerretîyi beserda bêt.

* êwe ktêbêktan heye be nawnîşanî (ewrupa û dûbare didanpêdananewe be dewllete nwêyekan le yugslafiya). em ktêbe le dwayi dabeşbûnî yugslafiya û şerrî kosovo û le aradanemanî mîlosovîç nûsira, aya pêtan waye heman sînariyoyi yugslafiya le okraniya dûbare bibêtewe?

- ciyawazîyi nêwan yugslafiya û okraniya eweye ke bew şêweye le yugslafiya derrwanra ke le proseyi hellweşandineweda bêt, leber eweyi pêkhate serekîyekan (komarekan) guzarşitiyan le xwastî xoyan bo serbexoyî krdbû, bellam eweyi be şêweyekî berbillaw hawrrayî lesere eweye ke okraniya rûberruwî destdrêjkarî buwetewe, le katêkda komellgeyi nêwdewlletî îqrarî be serbexoyî komarekanî yugslafiyayi pêşû krd, ewa çend dewlletêkî kem îqrariyan be lkandinî xakî okraniyayi dagîrkraw lelayen rûsiyawe krduwe, bellam eweyi lêyi detirsm, eweye ke em şerreyi êstayi okraniya corêk le nakokîyi çeqbestû drust bikat be çeşnî eweyi le êstada bedî dekrêt le tiranisinîstirya (molldova), ebixaziya û osîtiyayi başûr (corciya), nagorino karabax (azerbaycan) û qubrs, legell ew barudoxaneyi dîkeda ke têyda şerre çekdarîyeke kotayî hatuwe, bellam hîç çareserêk bo nakokîyeke nedozirawetewe û xakekanîş be dabeşkrawî mawunetewe.

* herêmî kurdistanî 'êraq le nêwdewlletî 'êraqda, herêmî dwayi qeyran û karesat û cînosayde û komellgeyi nêwdewlletî rêgrî dekat leweyi em herême bibête dewlletêkî serbexo be çeşnî herêmekanî yugslafiyayi pêşû, çon neteweyekî cînosaydkraw detwanêt le nêw dewlletêkda bmênêtewe ke îqrar bew tawanane nekat, ke le dijî encamî dawn?

- ew barudoxeyi êwe amajeyi pê deken, hawşêweyi ew helumerceye ke buwe hoyi eweyi zorêk le wllatan pşitiywanî le serbexoyî kosovo biken, ke herêmêkî xoberrêweber bû le nêw sirbiyada, le sallanî newedekanî sallî rabrdû elbanîyekanî kosovo rûberruwî ew tawane gewrane bûnewe ke desellate sirbîyekan û (yugslafiya) encamiyan dan, ciyawazîyeke eweye ke ew tawanane û metirsîyi karesatî miroyî, bûne hoyi desttêwerdanî serbazî lelayen dewllete endamekanî nato le sallî 1999 ke serî kêşa bo eweyi desellate sirbîyekan û (yugslafiya) naçar be paşekşe bikrên, ew îdareyeyi dwatir lew xakeda û lelayen netewe yekgrtuwekanewe damezirênra û serbexobûnî dwatirî kosovo (egerçî didanpêdananî sercem wllatanî bedest nehêna û hêşita nebuwete endamî netewe yekgrtuwekan) lew kateda bahozî siyasetî cîhanî le berjewendîyi kosovo bû, kurdistan bew endazeye xoşbext nebuwe.

* wek kesêkî şareza, zor giringî be aşitî û binyadinanî dewllet dedeyt, ke eme prsêkî zor qurse le têkrrayi cîhanda, ême le rojhellatî nawerrast pêşbînîyi ewe nakeyin aşitî lem nawçeyeda bedî bêt, be têrrwanînî êwe çon dekrêt aşitî û dewllet binyad binrêt ke têyda hawullatîyan hest be geşekrdin û xoşguzeranî biken?

- le rastîda çendîn hokar hen ke dij û pêçewanen, bedîhênanî aşitî û geşekrdin le rojhellatî nawerrastda û zallbûn beseryanda asan nîye, rjême serkutkar û xosepênekan le nawçekeda hen, hendêkiyan pşit esturin be samanî kanzayî (newt) û hendêkîşiyan lelayen hawpeymane derekîyekanewe pallpşitî dekrên, zorêk lew komellgeyane kewtine jêrî karîgerîyi em barudoxewe, bo nmûne (fellestîn, lubinan û 'êraq) beser xoyanda dabeş bûn, ke parte ḧukmirranekan detwanin em dabeşbûne bo berjewendîyi xoyan bekar bihêninewe, boye çareserêkî asan le arada nîye bo ew teḧedidîyaneyi peywestin be aşitî û geşepêdan ke rûberruwî em gelane debinewe. herçonêk bêt, çîrokî serkewtin le şwênekanî dîkeyi bedî dekrêt, le nêwyanda teymûrî rojhellat le jêr sayeyi dagîrkarîyi endenusiya, efrîqiyayi başûr lejêr desellatî rjêmî eparthayd, kosovo le jêr rkêfî sirbiya. em xebat û têkoşanane be asanî bedest nehatûn û amajen beweyi ke dekrêt aşitî û azadî le nêw helumercî zor dijwarda bedî bêt.

* êwe kesêkî taybetmendî peywendîye nêwdewlletîyekanin, tewaw agadarin leweyi ke peywendîye nêwdewlletîyekan be xiraptirîn qonaẍî xoyda têdeperrêt, êsta cîhan berew doxêkî xirapî frecemserî hengaw denêt, tenanet putînîş xwaziyarî eweye ke em sîstme nêwdewlletîyeyi êsta le arada nemênêt û sîstmêkî frecemserî cêyi bigirêtewe, aya pêt waye le derencamî hemû emaneda gorranikarîyekî gewre beser netewe yekgrtuwekanda bêt?

- netewe yekgrtuwekan rêkxirawêkî dûreparêze, eger le rwangeyi mîsaqî em rêkxirawewe bidwêyin, hemwarkrdin le mîsaqî netewe yekgrtuwekan pêwîstî be pşitiywanîyi dû leser sêyi endamî komelleyi gşitî heye, le nêwyanda endame hemîşîyekanî encumenî asayş, le derencamda zor zeḧmete çaksazî encam bidrêt, bellam bwarêk bo çaksazî heye, be bê penabrdineber hemwarkrdinî mîsaqeke be şêweyekî fermî erkî aşitîparêzîyi netewe yekgrtuwekan nmûneyeke ke yekêke le amiraze giringekanî netewe yekgrtuwekan bo îdaredanî nakokî, bellam le nêw mîsaqî netewe yekgrtuwekanda amajeyi pê nekrawe, her çonêk bêt, ew qeyraneyi êsta amajeye be pêşêlkrdinî prenisîpe binerretîyekanî netewe yekgrtuwekan (serwerî, yekparçeyî xak û rêgenedan be bekarhênanî hêz) û ew prenisîpaneyi teniya be pşitiywanîyi xobexşaneyi hêze gewrekanî cîhan deparêzirên, eger em pallpşitîye nebêt û ew prenisîpane pêşêl bikrên, ewa zeḧmete bibînîn ke netewe yekgrtuwekan leser çi binemayek detwanêt aşitî û asayşî nêwdewlletî bparêzêt.

 

Top