نووسه‌ر :د. شیرزاد نجار

(1-3)

لە پێناوی تێگەیشتن و ئیستیعاب كردنی میتۆدو هزریی سیاسییانەو و سۆسیۆلۆژیی فەیلەسوفی هاوچەرخی ئەڵمانیایی یۆرگن هابرماس(JUERGEN HABERMAS 1929) كە بە مەزنترین هزرمەندو بیریارو وفەیلەسوفی بواری فیكریی دەژمێردرێت كە تاوەكو ئێستاش هەر لەسەر پەرەپێدانی بزاڤی فكری مرۆیی بەردەوامی هەیە و، دەكرێت فەزاو پانتایی قۆناغەكانی بزاڤەكەی بەم شێوەیەی خوارەوە پۆلبەندی بكرێت:

1ــ قۆناغی تێگەیشتن لە فەلسەفەی(هابرماس) ئەم قۆناغە پێوەندی هەیە بە فكری باڵە چەپەكەی سەر بە پارتی سۆسیالیستی ئەڵمانیاییەوە(SPD)كە بە تێڕوانینی فكریی ڕەخنەیی قوتابخانەی فرانكفۆرت ناسراوەو، هابرماس پێوەی پابەندبووەو ئینتیمای بۆی هەبووە، هابرماس لەناو بیرمەندانی ئەو قوتابخانەیەدا بە پێشەنگی وەچەی دووەم دەناسرێت، لەو چوارچێوەیەشدا هابرماس كۆمەڵێك فكری گرنگ و پڕبایەخی پێشكەش كردووە، كە بەهۆیەوە چەندین پرۆگرام و بڕیارو سیاسەتی پارتی سۆشیالیستی لەسەر داڕێژراونەتەوە، كە لەناواخنیدا جەخت كراوەتە سەر مانەوە لەناو چوارچێوەی تێڕوانینی چەپگەرایی، ئەو تێڕوانینەش پابەندە بەبەشداری پێكردنی كرێكارانەوە لە بوارەكانی كارگێڕی و بەڕێوەبردن و نەخشەڕێژكردنی سیاسەتی كارگەكان و كۆمپانیا پیشەسازییەكان، بەڵام هاوكات جەخت لەوەش دەكاتەوە كە لە مەسەلەی فكری شۆڕشگێڕی وازبهێنرێت و لێی دووربكەونەوە، ئەویش لە پێناوی وەدیهاتن و زەمینە سازكردن و بوار ڕەخساندن لەبەردەم كاروانێكی دوورودرێژی پرۆسێسی بەدامەزراوەیی كردندا.

2- قۆناغی تێگەیشتن لە هابرماس لە ڕێگای لێكۆڵینەوەو توێژینەوەی ئەو پێگەیەی كە لە ناو بیردۆزی سیاسیی و كۆمەڵایەتیدا هەیبووە، كە ئەوەش لە ماركسیەتەوە دەست پێ دەكات و بەمیتۆدی ڕەخنەگریی تێپەڕ دەبێت، تا دەگاتە تیۆریی خیتاب گەرایی(DISCOURSE)، لەم ڕووەوە هابرماس پڕۆژەكەی خۆی بەناوی پرۆسەی میتۆدی گەیاندن(تواصلی)(COMMUNICATIVE ACTION ) پێشكەشكردووە و پشتی بەستووە بە تێوریی خیتاب، كە ئەوەش لەبنەڕەتدا لە میانەی فیكرو بیردۆزەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرتەوە هەڵقوڵاوە(واتا میتۆدی رەخنەیی CRITICAL THEORY)، ئەم میتۆدە لە كۆمەڵێك كاری پڕ بایەخی هابرماس دا ڕەنگی داوەتەوە؛ لەوانە: ئەبستیم و بەرژەوەندی، زانست و تەكنیك وەك ئایدۆلۆژیا، تیۆری پرۆسەی گەیاندن. لەم كارانەشدا هابرماس جەختی لەوە كردبۆوە كە لە فەلسەفەی لیبرالیدا چركەساتێكی ڕاستەقینە هەیەو خودی لیبرالیەت تێدەپەڕێنێت، لەمبارەیەوە هابرماس قەناعەتەكانی سەبارەت بە قوتابخانەی فرانكفۆرت هێشتبووەوە بەوەی لیبرالییەت بەشێكە لە ئەزموونی بەدامەزراوەیی كردن، گەر بێتوو لە هەوڵداندا بێت بۆ پارێزگاریكردن لەمەسەلەی پێكەوەلكانی هەردوو چەمكی (ئازادی و سەربەخۆیی) هەروەكو چۆن لە رێنیسانسدا بە تیۆر دانرابوو، ئەوەش وەك ئەلتەرناتیڤێك وابوو لەبری پێكەوە لكان و لێكبەستنەوەی (ئازادی بە بەرژەوەندیی) هەروەك چۆن دواتر ئەم چەمكەشیان بەفیعلی لە پراكتیكدا ڕوویدا بوو، ئیتر لەو كاتەوە لیبرالیەت لە ماركسیەت نزیك دەكەوێتەوەو لەناوەڕۆك و سیمای بنەماكانی لیبرالیەتیش دوور دەكەوێتەوە، كەواتە وایلێهات كە زیاتر لەماركسیەت بچێت، نەك لە خودی لیبرالییەت.

3- قۆناغی ڕاگواستن لەو دوو قۆناغەی سەرەوەی كە باسمان كردن بەرەو قۆناغێكی تازە كە تێیدا هابرماس تەركیزی دەچێتە سەر دەنگ و سەدای ئنتێلێنجنسیای رۆشنبیران(INTELLECTUAL VOICE)، كە لە ماركسیەت جودایان دەكاتەوەو بەرەو تیۆری رەخنەیی و بە ئاڕاستەی تیۆریی خیتابگەرایی هەنگاوی پێدەنێت، لەم قۆناغەدا هابرماس ناسراوە بەهەوڵە بەردەوامەكانی خۆی بۆ بەرگریكردن لە پێناوی یەكبوون و یەكخستنی ئۆرگانەكانی بواری سیاسەت(INTELLECTUAL POLITICAL)، كە ئەوەش لەدژی خیتاب و جێبەجێكردنی تیۆرە ئابووری و كارگێڕی و كۆمەڵایەتیەكانە.
لەم لێكۆڵینەوەیەمدا بایەخ و تەركیزم دەخەمە سەر ئەو قۆناغەیان كە دوابەدوای فەیلەسوفی مەزنی ئەڵمانیایی ئەمانۆئیل كانت(KANT 1724 1804) (زۆرترین تێبینی و سەرنجی لەسەرە)، لەو كاتەوە تاكو ئێستا لە ڕێگای هیچ جۆرە گرێبەستێكەوە یان یاسایەكەوە بۆ بونیاتنانی شەرعیەتدان بە دەوڵەت یان شەرعیەتدان بەتایبەتمەندی سیاسەت، هیچ هەوڵێكی جیددی نەدراوە، ئەم دۆخە بەلای فەیلەسوفێكی مەزنی ئەڵمانیایی وەك (جۆرج فریدریك فیلهیلم هیگڵ)ەوە(HEGEL 1770 1831) زۆر ڕوون و بەرچاو بووە، هەروەها بەلای فەیلەسوف و بیرمەندانی تریشەوە هاوشێوە بووە، ئەوانەیان كە دەكەونە خانەی لیبرالییە چەپەكانەوە بەنموونەش لە پێش هەمووانەوە بیرمەندی پێشەنگی ئەڵمانییایی بواری زانستی كۆمەڵایەتی سیاسیی ماكس فیبەر بووە(WEBER 1864 1920)، لە ڕاستیدا مەسەلەی پاراستنی یەكێتی ئۆرگانی لەبواری سیاسەتدا، بیرو هزری ئەم چوار فەیلەسوف و بیرمەندە مەزنانەی ئەڵمانیای داگیركردبوو كە بریتین لە كانت – هیگڵ – كارل شمدت – هانا وارندت، بەنیسبەت كانت ەوە هەڵوێستەكەی تەمومژێكی زۆری تێدابووە بۆ سەەردەمی خۆی، كاتێك بەرگری لەیاسای سروشتی دەكردو جەختیشیی دەكردەوە لەسەر ئەولەویەتدان بە ئەخلاق لەسیاسەتدا، بەوڕێگایەوە فیكرەكانی لەچوارچێوەی لیبرالیەت قاڵ دەكردەوە، بەو شێوەیە لە فیكری هیگڵی و شمدتی و وارنێتی دوور دەكەوتەوە، ڕەهەندی سیاسیی لە پرۆژەكەی كانت هەوڵەكانی بوون بۆ دەستنیشانكردن و جیاكردنەوەی باشترین و لەپێشترینی ئەو شێوازە پێشبینی كراوانەی دەكەوتنە ناوەندی بواری تایبەتی ئەخلاق و یاسای سروشتی و هۆشمەندی زاتیی تاكلایەنە لەلایەكەوە و هەروەها دامودەزگاكانی دەسەڵاتی سیاسیی و یاسای وەزعیی لەلایەكی ترەوە. لەمبارەیەوە كانت جەخت دەكاتەوە لەوەی كە لەكۆمەڵگا مۆدێرنەكاندا بوارێكی گشتی هەیەو دەبێتە ناوەندگیری لەنێوان تێڕوانینی تایبەتی هاووڵاتیان و دەوڵەتدا، هەروەها لە ئەنجوومەن و كۆبەندی سەربەخۆدا تێكڕای هاووڵاتییە سەربەخۆكان گرد دەبنەوە، ئەو هاووڵاتیانە بەم شێوەیە بەهۆی گفتوگۆ سەربەخۆو ئازادەكانەوە لەڕووی ئابوورییەوە دەگەنە چەند پێگەیەك كە بەرژەوەندییە ئابووریەكانیان پایە بڵندتر دەكات لەلایەك و لە لایەكی تریشەوە گوشارێكی سیاسی و ئەخلاقی دەخەنە سەر ناوەندو دەسەڵاتی سیاسی.
بیردۆزەكەی كانت تایبەتە بەبواری گشتی، لەوێدا هیچ جۆرە بەرگرییەك لە یەكبوونی بواری دەوڵەت ناكات، هەروەكو چۆن هیگڵ ئەو بەرگرییەی لێدەكات، لەو بارەیەوە كانت جەختی كردۆتەوە لەسەر ڕەهەندەكانی ئەخلاق و بنەماكانی پێوەندیكردن بە بواری گشتییەوە، ئەمەش بووە بەهۆی ئەوەی كە پرۆسێسی سیاسی بە ناوی ڕەهەندی فكری جیهانی(UNIVERSAL)وەسف بكرێت، لەو پرۆپاگەندە تایبەتی و لاوەكیانەش تێپەڕێنێت كە لە پێگە بەرژەوەندخوازە هەمەجۆرەكانەوە دەهاتن كە دواتر بەپێی ئەو پێگانە دەسەڵاتی سیاسی لەبری ئەوەی ببێتە دەسەڵاتێكی ڕەسەنی راستەقینە تەنیا دەبووە دەسەڵاتێكی یاسایی موجەڕەدو هیچی تر نا.
كانت پێی وایە دەسەڵاتی سیاسی لە ڕێگای بواری گشتییەوە زیاتر شەرعیەتی هەیە، بەڵام لەسەر بنەڕەتی فیكری جیهانگیری ئەم شەرعیەتە وەدەست دێت، نەك لەمیانەی زۆرینەی ڕەهای پەرلەمانیەوە یان بەهۆی بڕیارە جێبەجێكارەكانەوە، بەم شێوەیە كانت پێی وابوو كە لە دۆزینەوەی بەیان و روونكردنەوەكەیدا بەسەر هەڵە زەقەكەی فەیلەسوفی ئینگلیزی هۆبزدا(HOBBES 1588 1679)سەركەوت، كاتێك هۆبز وای ڕادەگەیاند كە تەنیا سەرچاوەی شەرعیەت وەرگرتن(LEGISLATIVE MANDATE)خودی دەسەڵاتە نەك هەقیقەت، مادام گوشارە سیاسی و ئەخلاقییە پیادەكراوەكانی دەخرێنە سەر بواری گشتی و بەردەوام لە گفتوگۆدان، بەو چەشنە شێوازێكی هاوچەرخ بۆ یاسا زامن دەكەن، لەبری ئەوەی ببێتنە تەنیا پێوەرێك بۆ هێزو بەرژەوەندی، دەبنە پێوەرێكی تاقانە بۆ هەقیقەت.
لەبەرامبەر ئەمەدا هیگڵ پلەو ئاستی (بواری گشتی) بۆ ئاستێكی نزمتر لە (ڕای گشتی) دابەزاندو هێنایە خوارترەوە، هیگڵ جەختی لەوە دەكردەوە فەلسەفەی سیاسەت كە لەلایەن كانتەوە داڕێژراوەتەوە، گونجاوترە بۆ ئەو چەرخەی كە پرۆسێسی سەر لەنوێ بەرهەمهێنانەوەی ماددی لە كۆمەڵگادا چۆتە ناو بواری تایبەتیەوە، كە ئەو بوارەش لەلایەن دەرەبەگ و موڵكدارەكان و خاوەنی كۆمپانیاكانی گواستنەوە قۆرخ وكۆنترۆڵكرابوو، بەمشێوەیە گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی كە قۆناغی كانت كۆتایی پێهاتووە گەرچی قەبارەو هێزی ئابووریش بووەتە هۆی ئەوەی سەرلەبەری رەهەندەكانی یاساو كۆمەڵگای مەدەنی بگۆڕێت و ببنە بەربەست و تەحەددایەك بۆ یەكخستن و یەكگرتنی دەوڵەت.
هەرگیز نەدەتوانرا پێشتر لەسەر ئاستی تیۆریی، بواری ئابووری لە چوارچێوەی بواری تایبەتیدا پۆلبەندی بكرێت، هەروەها نەدەكرا بواری مەدەنی لەچوارچێوەی بواری دەوڵەتدا پۆلبەندی بكرێت، لەفەلسەفەی هیگڵیدا كۆمەڵگای مەدەنی بریتی بوو لە دەوڵەت ئەوەش بەبێ بواری ئابووری، كەچی ئێستا وایلێهات ئەو بوارەش بگرێتە خۆی، هیگڵ لە فەلسەفەكەیدا جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە تەنیا دەوڵەتە كە دەتوانێت وەك هەقیقەتێكی فیكری ئەخلاقی كار بكات و خێروبێری هاووڵاتیانیش شتێكە بەپێچەوانەی خێروبێری دەوڵەتەوەیە، هیگڵ لەكاتی بەرگریكردنیدا لەبواری سیاسەت جەختی زیاتری دەكردەوە لەسەر ئەوەی دەوڵەت وجودێكی تایبەتی هەیە كە پشت بەستوو نییە بە رەفتاری ئەخلاقیانەی هاووڵاتیەكانەوە بەڵكو پشت بەستووە بە گرێبەستێكەوە كە بەهۆیەوە وجودی دەوڵەت دەچەسپێت، بۆیە پێویستە بناغەیەك بۆ ژیانی ئەخلاقی هەبێت تاكو بەهۆیەوە ئەو گرێبەستە كاریگەری و سەركەوتنی خۆی وەدەست بێنێت.
قۆناغی نەبوونی گرێبەست لەناو سیاسەتدا بەلای هەر سێ فەیلەسوفەكەی گرێبەستی كۆمەڵایەتییەوە: هۆبزو لۆك و رۆسۆ پشتگوێخرابوو، تەنیا هیگڵە كە هەستی پێكردوو لەتەقلیدی هاوچەرخی ئەڵمانیدا چەسپاندی و كردیە باو، هەروەها كردی بە بەشێكی ئەكتیڤ لەفەلسەفەی سیاسیدا، بە هۆیەوە جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە دەوڵەت لەوە زیاترە بە تەنیا گرێبەستێك بێت بەڵكو دەوڵەت ئۆرگانێكە بۆ هەمووان و دەكەوێتە پێش هەر جۆرە گرێبەستێكەوە، دەوڵەت لەچوارچێوەی كۆمەڵێك فیكری هەمەچەشنەدایە كە هەموویان كار دەكەن بۆ دروستكردنی گرێبەستێك، ئەمەش یەكێكە لە چركەساتەكانی دامەزراندن لە ژیانی ئەخلاقیداو لەسەر بناغەی ئەو بنەمایەی كە دەڵێت هەمووان لەیەكێكدان(A WHOLE IN A SINGLE) كە لەلایەن هیگڵەوە ئەم بنەمایە بەزەین و فیكر ناو نرا(GEIST)، بەو شێوەیە دەوڵەت بریتی نییە لە شێوازێكی موعەدەل لە گرێبەست دا بەڵكو لەوە دەترازێت و بریتییە لە شێوازێكی هاوچەرخ بۆ ددان پێنان و ڕێكەوتن تا هەموو شێوازەكانی قازانج خوازی و بەرژەوەندخوازی تێپەڕێنێت، ئەمەش بەتایبەتی بریتیە لە بەرگریی كردنێكی ئەنتۆلۆجی، بەرگریكردن لە یەكبوونی كیانی دەوڵەت كە پێشتر هەریەك لە فیورباغ و ماركس ڕەتیان دەكردەوە، چونكە ئەو دووانە هەوڵیان دەدا سەرچاوەكانی ڕاستەقینەی سیاسەت لەناو بەرهەمهێنان و شێوازەكانی تری بەرژەوەندی كۆمەڵگای مەدەنیدا بدۆزنەوە.
بیرمەندی ئەڵمانیایی و ئوستادی یاساو زانای سیاسەتمەدارو تیۆرداڕێژەری نازییەت كارل شمدت(KARL SCHMITT 1985 1888) لە كتێبە ناسراوەكەی خۆیدا كە بەناوی (چەمكی سیاسەت)ە لەوێدا هەوڵی داوە یەكبوونی سیاسیی تەرح بكات و هەموو بەرژەوەندییە چینایەتیەكان و بەرژەوەندییەكانی تر تێ بپەڕێنێت، ئەوەش ڕابگەیەنێت كە ئەم یەكبوونە لەبواری گشتیدا وەدی نایەت تەنانەت لەناو دەوڵەتیشدا ئەنجام نادرێت، بەڵكو لە شتێكدا بوونی هەیە كە ناوی (شتی سیاسی)(THE POLITICAL) یە كە پێویستە لە دەوڵەتدا بوونی فیعلی هەبێت.

چەمكی سیاسەت لە لای شمدت تایبەتمەند كراوە بۆ لێكجیاكردنەوەی هاوڕێكان و دوژمنەكان لە یەكتری.
لەم بوارە سیاسییەدا شمدت بە وردی ئاگاداری لە ڕۆڵی پەرلەمان و ژیانی سیاسییانەیە و جەختیش لەوە دەكاتەوە كە ژیانی سیاسی و پەرلەمانی لە ژێر هەژموون و كۆنترۆڵی هەلومەرجی كۆمەڵایەتی و ئابووریی سەرمایەداری تازەی پیشەسازیدایە، دەسەڵاتی تەشریعیش وەك دەزگایەك كە گوزارشت لە بەها سیاسییەكان دەكات بە بەردەوامی لە بنەما معیارییەكانی خۆیدا مەحروم و دابڕاوە، لەبری ئەو دۆخەش دەوڵەت دەبێتە لیژنەیەكی جێبەجێكردن بەڵام نەك بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری بۆرژوازییەكان وەك ماركس و ئەنگلز لە ساڵی 1848 ئاماژەیان پێ داوە، بەڵكو لەپێناوی دۆزینەوەی چارەسەرێكی مامناوەندی چینایەتی لە نێوان بەشە هەمەچەشنەكانی سەرمایەداری و هاوكات ڕزگاركردنی چینی كارگەر.
شمدیت ئومێدێكی گەورەی بەوە هەبووە كەهەموو ڕەگەزەكانی كۆمەڵگەی ئەڵمانیایی لە پەرلەمان كۆببنەوە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئەو بەهایانەی كە كۆماری فایماری ئەڵەمانیایی بەڕێوە دەبەن(1919ــ1932)بەو شێوەیەش بیری دەكردەوە هەر وەك چۆن پێشتریش ماكس فیبەر بیری لێ كردبۆوە بەوەی دەزگای پەرلەمان وەك قوتابخانەیەكی لێ بێت بۆ ئامادەكردنی دەستەبژێرێكی سیاسەتمەدار، ئەوەشی زیاتر دەخستەڕوو كە ئەو داخوازییانەی لەلایەن سەرمایەداران و كرێكارانەوە هەن، خودی پەرلەمان لاواز دەكەن، بەوجۆرە دەرفەتێك بە پەرلەمان نادەن تا بە شێوەیەكی پۆزەتیڤ، دیموكراتیەتی پەرلەمانی هەڵبسەنگێنێت.


(2-3)

هەر بەرگریكردنێك لە شتگەلی سیاسی و یەكەو ئۆرگانەكانی بواری سیاسەت لە دژی دەستێوەردانی ئابووری و كارگێڕی و كۆمەڵایەتی، بۆ خۆی ئەوە بابەتێكە كە لەلایەن فەیلەسوفی ئەڵمانیایی هانا ئارندێت 1906-1975 HannaArendt بەشێوازێكی سەركەوتووانە تەبەننا كراوە، بەتایبەتیش لە دوای دووەمین جەنگی جیهانییەوەو لە پاش داڕوخانی نازییەتەوە، لەو كاتانەیدا كە ئارندێت كتێبە ناسراوەكەی بەناوی (ئوسوڵی تۆتالیتاری The Origins of Totalitarianism)بڵاوكردەوە، ئەوەیشی لە ساڵی 1951بە چاپ گەیاندو دواتریش لە كتێبەكەی تریدا بەناوی (هەلومەرجی مرۆڤایەتی كە لەساڵی 1958 The Human Conditions) چاپی كرد، ئەم تەبەنی كردنانە دەدیترێت.
بنەچەو كرۆكی هزری(ئارندێت) لە چەند هەنگاوێكی بنەڕەتیانەدا تەجەلا دەبێت، ئەو پێی وایە دەستپێكی ئەوهەنگاوە بەراییانەی بەرەو تۆتالیتاریی بوون دەچن كاتێك دەهاوێژرێن كە هیچ بوارێكی گشتی یا بوارێكی سیاسی نەمابێتەوە بۆ تەحەددا كردنی ئەو ئاڕاستانەی كە دەیانەوێت پێداویستیە ماددیەكانی بەرهەمهێنان و كارگێڕیی كۆنترۆڵ بكەن، شێوازی هاوچەرخی تۆتالیتاری بەپێی بیروبۆچوونی ئارندێت دەرگا لەبواری سیاسەت دادەخات و بەشێوەیەك لە شێوەكان پێداویستیە تەكنەلۆژییەكانی ئابووری دەكاتە ڕێگەیەك بۆ ئەوەی لۆژیكی قازانج خوازی لە هەموو بوارەكاندا دابسەپێنرێن، پێبەخشینی خەسڵەتی ماددی لەناو پێوەندییە كۆمەڵایەتیەكاندا ئەبێتە هۆی ئەوەی مرۆڤەكان وەك شمەكێكی ماددی ڕووت پۆلبەند بكرێن نەك وەك بابەتێكی مرۆیی، ئەم واقیعە لە هزری ئارندێت هاوشێوەی هەلومەرجێكی لەپێشترە(شرط مسبق)، خەسڵەتە ماددییەكەیە بووەتە هۆی ئەوەی پڕۆژەی لەناوبردن و نەهێشتنی ئەوانی تر لە لایەن فەرمانڕەوایانی نازیەتەوە جێبەجێ بكرێت، ئارندێت لە شرۆڤەكاریكردنی بۆ بنەماكانی تۆتالیتارییەت گرفتێكی لەگەڵ سەرمایەداران و كەسانی بۆرجوازیدا هەیە، چونكە ئەوانە دەرگایان كردەوە بەڕووی تۆتالیتارییەتدا. ئەو كردارەشیان بەهۆی هەڵوێستی لاموبالاتی و ڕەتكەرەوەیانەوەیە بۆ پێداویستییەكانی بواری گشتی، بەو شێوەیە بورژوازییەت بەپێی خەمڵاندنی ئارندێت هاوكوفە لەگەڵ دیكتاتۆریەتی فاشی و نازیەت دا، بەهۆی ئەو بەڵێنانەی لە پێناوی سەر لەنوێ داڕشتنەوەی سیستمی كۆمەڵگاو دەوڵەت دەیدەن، لە ڕاستیدا ئارندێت كۆمەڵە گرفتێكی لەگەڵ ماركسیەت دا هەبوو كە لەم شێوەیەی خوارەوەدا ڕادیارە:
گرنگ نییە بەچ شێوەیەك بواری ئابووری لە كۆمەڵگادا رێك دەخرێت، چونكە ئەم بوارە لە ڕێگای بەكارهێنانی كەرەستەكانی تەكنەلۆژیاوە هەڵدەسوڕێنرێت، كەواتە ئەمبوارە نابێتە بوارێك بۆ ئازادی Sphere of liberty، بەڵام دەبێتە بوارێك كە هەمیشە لەمیانەی پێوەرە تەكنەلۆژیی و بەرژەوەندخوازەكانەوە قەبارەكەی بچكۆلەیە، بەمشێوەیە مەسەلەكە لای ئارندێت پێوەندی نییە بە پرۆلیتاریایەكەوە كە نالێهاتووە یان بێ توانستە لە فەرمانڕەواییكردنی خۆیدا، بەڵكو مەسەلەكە پێوەندی هەیە بە هەبوونی چوارچێوەیەكی تەسكەوە لە چالاكی سیاسیدا political virtues، وەك (ئازایەتی،زیرەكی، فەزیڵەت)، كاتێك مرۆڤ شتێك دەكات بەواتای كاتێك مرۆڤ شتێك بەرهەم دێنێت(ئازایەتی و زیرەكی و فەزیڵەت) دەبنە بەربەستێك لەبەردەم ئەو چالاكیانەی وردەكاری و كارایی و خێراییان گەرەكە، لێرەوە ئارندێت لە دوو خانەدا تۆتالیتارییەتی فاشی و نازیی لە تۆتالیتاریەتی ستالینی جیاكردۆتەوە، خانەی یەكەمیان واتە نازی و فاشی بەرهەمی ئاڕاستە بنەڕەتییەكانی ناسیاسییانەی بۆرژوازییەتە/ خانەی دووەمینیان واتە ستالینییەت كۆمەڵە بەهاو سیستمێكە وەك دیكتاتۆریەتی كۆمەڵایەتییە a social dictatorship، واتە دیكتاتۆریەتێكە بەناوی پێداویستییەكانی تەكنەلۆژیای هاوچەرخی پیشەسازیەوە؛ بواری سیاسی دەسڕێتەوە..
جەخت كردنەوەی ئارندێت لەبێتوانایی بواری سیاسەت لەبەرانبەر بوارەكانی تەكنەلۆژیی و كۆمەڵایەتی و ئابووری دەمانگەیەنێتە دەرئەنجامێكی گرنگ؛ ئەویش ئەوەیە كە ئازادی بەتەنیا دەتوانێت لە بواری سیاسیدا پیادە بكرێت، ئەم هزرە لە لایەن هابرماسەوە سوودی لێ وەرگیراوەو بە ڕێك و پێكی هەمواری كردووەتەوە.
هابرماس لەدوای كانت و هیگڵ و ئارندێت هەوڵی داوەو جەختیش لەسەر دیموكراتییەتی سیاسی و ئازادی سیاسی دەكاتەوە، ئەمەش مومكینە لەو كاتەیدا كە دیموكراتیەت لەوە زیاترە بە تەنیا چارەسەرێكی مامناوەندی نێوان چینە كۆمەڵایەتییەكان بێت، سیاسەتیش لەوە زیاترە كە بە سووك و سادەیی ببێتە كەلوپەلی تەكنەلۆژیی پێویست بۆ زامن كردنی چارەسەرێكی مامناوەندی، هەوڵەكانی هابرماس ڕەنگە وەك هەوڵێك وابن بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی راڤەو شرۆڤەو مەزندەو پێشبینیەكانی ئارندێت كە دەربارەی ماوەكانی جەنگ داویەتی بەوەی گوایە پرۆسەیەكی چارەسەركردنی مامناوەندی چینایەتییەو هەمیشە دەكرێت لە ژێر سایەی هەردوو سیستمی سەرمایەداری پێشكەوتوو و سیستمی سۆسیالیزمی دەوڵەتیدا دەسەڵاتێكی داسەپاو بۆ خۆی وەربگرێت.
بە پێچەوانەی ئارندێتەوە كە هەوڵی داوە عەقڵانیەتی قازانجخوازی لەگەڵ سەرمایەداری پێكەوە كۆبكاتەوەو بۆ ئەو كۆكردنەوەیەش پشت بە هایدگەرو ماكس فیبەر ببەستێت هەروەها مكوڕبوونی لە بەرگریكردنی تەواوی لە كۆمارییەكان republicanism و كلاسیكیەكان و چاخی ڕێنیسانس و شۆڕشی مەجەڕی1956، هابرماس لەمبارەیەوە مەیلی بەلای دیموكراتیەتێكی بێ غەلوغەشدا دەچوو، هەروەها بەلای دەوڵتدا مەیلدار بوو بۆ دابین كردن و ڕێكخستنی پێوەندییە سیاسیی و كۆمەڵایەتییەكان و وەدیهاتنی چارەسەرێكی مامناوەندی چینایەتی لە میانەی چەسپاندنی پێوەندییە ئازادەكانی ناو ژیان و كۆمەڵگەو دامودەزگا یاساییەكانی دەوڵەتیدا، بۆ روونكردنەوەی ئەم بیرو بۆچوونانەش پێویستە بگەڕێینەوە بۆ كتێبە پڕ بایەخەكەی دەربارەی(لە نێوان ڕووداو و بنەماكان: هاوبەشیكردنێك لە بیردۆزەی خیتابی یاساو دەوڵەتی یاسای دیموكراتی)
Faktizitaet und Geltung
Beitraege zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaats
كە بەزمانی ئەڵمانییایی لەساڵی 1992 چاپ كراوە، ئەوەش بۆ پەرەپێدانی هزری هابرماس بووە، لەدوای ئەو ماوە یەكلاكەرەوەیەی پاش ساڵی 1989و بە تایبەت لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین و داڕمانی یەكێتی سۆڤێت و وڵاتانی تری ئەوروپای خۆرهەڵات و تەواو بوونی جەنگی ساردەوە، ئەگەر ئەم نووسینانەی پێشووی هابرماس جەخت بكەنەوە لە بەرگریكردنیان بۆ بواری گشتی و كۆمۆنیكەیشن وەكو شێوازێك بۆ ئەو كردارەی كە شەرعیەت بەدەسەڵاتی سیاسی دەدات، ئەوا نووسینەكانی دواتری لە دوای جەنگی ساردەوە جەخت دەكەنەوە لەسەر ڕەهەندێكی سیاسی یاسایی، جەخت كردنەوەی هابرماس لەسەر یاساو كۆمەڵگای مەدەنی ئاماژەیەكی گرنگە بۆ هەوڵدانی خۆی هەتا ئەو شوێنەی بیردۆزەی شەرعیەتی سیاسیی پەرەپێدەدات كە تێیدا هاتووە كۆسووڕێكی ئاڵۆز لەناو پرۆسەكانی ئابووری و كارگێڕیدا هەن، بەڵام لەهەمان كاتدا جەخت لەوەش دەكاتەوە كە بەشداریكردنی هاووڵاتیان وەك بناغەیەك وایە بۆ شەرعیەتدان بەسیاسەت، بەو شێوەیە هابرماس وا بیر دەكاتەوە كە دەتوانرێت لەو سنوورەی كە سەرمایەداری عەولەمی بونیادی ناوەو نەخشەی بۆ داڕشتووە، شێوازەكانی دامودەزگا دابڕێژرێتەوە كە ئەوانیش بەدوور نین لە سیاسەتی ناو كۆمەڵگای مەدەنی كە وا لە دەزگای بیروكراتی دەكەن قابیل بن بە چاودێریكردن، هەروەها وا لە بنكەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن دەكەن لەلایەن هاووڵاتیانی كۆمەڵگای هاوچەرخی مەدەنیەوە لێپرسینەوەیان لەگەڵ بكرێن.
لەو كتێبەی سەرەوەیدا هابرماس ئەم بیروكەیەی داڕشتۆتەوە: لەو یاسایەدا (كە جیاوازی دەكات لەنێوان دەوڵەت و دامودەزگا پۆلیسی و سەربازی و بیرۆكراتی) دەكرێت شێوازە هەمەجۆرەكانی ئیعتراف كردن recognition و ددان پێدانانی بەكۆمەڵگای مەدەنیدا ببینرێت، ئەو شێوازانەش وەك جۆرێك لە تۆبۆگرافیای كۆمەڵایەتی سیاسی دەردەكەون، یاساش لێرەدا بۆ شرۆڤەكردنی ناكۆكییە كۆمەڵایەتی و سیاسییە هەمەچەشنەكان، كلیلێك دەخاتە بەردەستمان، هەروەكو ئەوەی چۆن كاتێك لەبەرگری سەرسەختانەی هیگڵ بۆ دەوڵەت هاتووە، بەڵام هابرماس چركەساتی گرێبەستی كۆمەڵایەتی لە دامەزراندنی دەوڵەتدا بەوەی ئەو گرێبەستە چركەساتێكی جیهانییانە بێت یان ڕەهەندێكی جیهانیانەی گشتی هەبێت ڕەت دەكاتەوە، وەكو هیگڵ بەو شێوەیە لە گرێبەستی كۆمەڵایەتی و كاریگەرییەكانی دەڕوانێت كە گرێبەندە بە سیستمێكی بەرفراوانترو گەورەتر لە خودی كرداری كۆمیۆنیكەیشن.
واتە گرێبەستی كۆمەڵایەتی و ڕەوا بوونەكەی گرێبەندە بەسیستمێكی بەرفراوانترو گەورەتر لە پرۆسەی كۆمۆنیكەیشن، ئەگەر ئەم كرۆك و ناوەڕۆكە فراوانە (واتا سیستمی بەرفراوان) بەنیسبەت هیگڵەوە بریتی بووبێت لە ئەخلاق، یا بریتی بووبێت لە ژیانی ئەخلاقی، ئەوا بەنیسبەت هابرماسەوە بەهۆی جیاكردنەوە لە نێوان سیستم و دنیای ژیاندا دركی پێ دەكرێت.
هەروەكو چۆن لەو كتێبەیدا كە پێشترناومان هێنا ئەو جیاكردنەوەیە بەمشێوەیە بووە :
-1 كۆمەڵگای مەدەنی وەك تۆڕێك بۆ بواری گشتی سەربەخۆ.
-2 سیستمی سیاسی و كارگێڕی .
-3 بواری پرۆسەكانی ئابووری لە پێناوی سەر لەنوێ و دووبارە بەرهەمهێنانەوەی بەرهەمی ماددی.
بەپێچەوانەی ئەو بیرۆكە باوەی كە دەڵێت یاسای مەدەنی و چەمكە سلبییەكانی لەبەرامبەر ئازادی دا كیفایەت نین، هەروەها بە پێچەوانەی ئەو بیرۆكە باوەی كە پێی وایە سیاسەت لەناو كۆمەڵگای پاش سەرمایەداری پێویست نییە، هابرماس پابەندە بە وەڵامدانەوەی هاوبەشی كردن و بەشداربوون participatory و كۆمۆنیكەیشن communicative بۆ پرسیاركردن دەربارەی ئەوەی چۆن دەكرێت ببینە ناوبژیوان لەو ململانێیەی كە دەكەوێتە دەرەوەی هەلومەرجەكانی تەكنەلۆژیاو بەرهەمهێنانەوە.
بەوشێوەیە هابرماس جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی كە شێوازە جیهانییەكانی حوكمی قەزائی بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان، لە ئەقڵانیەتی یاسایی دا رەهەندێكی ئاسۆیی هەیە، بەو واتایە بەڵێندان بە شێوازەكانی گونجاندن و پێكهاتن لەناو رێكەوتنەكان دا پێویستە بچەسپێنرێت، لەو كاتەیدا كە هاووڵاتیان لە دەوڵەتی هاوچەرخدا دەتوانن خۆیان وەكو سەرچاوەیەك بۆ یاسا، سیستمە رێكخراوەكانی ژیانی ناو كۆمەڵگای سیاسی دابنێن، ئەم رۆڵ بەخشینەش بە هاووڵاتی، دەتوانرێت بە باشی وەدی بهێنرێت و لەسەر ئەو بناغەیە ئامانجی خۆی بپێكێت كە هابرماس ناوی لێناوە (دیموكراتیەتی رادیكاڵی)، ئەویش پشت بەستووە بەتۆڕێكی كۆمۆنیكەیشن لەبواری گشتیدا بەشێوازێكی تایبەتی و هەروەها پشت بەستووشە بە كۆمەڵگای مەدەنییەوە بەشێوازێكی گشتی، لەم دیموكراتیەتەدا ئازادی سیاسی لیبرالی( ئازادی بیروڕا – ئازادی كۆبوونەوەو مانگرتن – هاوبەشیكردنی سیاسی) دەكرێت ئەو چەمكانە هەموویان بە ئاڕاستەی بەشەرعەنەكردنی دەسەڵاتی سیاسییەوە ببرێنە پێشەوەو وەك كارێكی هاوبەشی گەلەكۆمەكێ و هەرەوەزی لەناو هاووڵاتیاندا بچەسپێنرێن.
ئەمە ئەو خاڵەیە كە هابرماس مەبەستێتی و ئامانجێتی، كە حاڵەتی كۆمۆنیكەیشن لە كۆمەڵگای مەدەنیدا وەك بناغەیەك بۆ دروستبوونی تۆڕێك لەناو بوارە گشتییە سەربەخۆكاندا بچەسپێت، هەروەها هابرماس سەرنجی لەوەش داوە، كە ئەو سیستەمە سیاسیەی كۆمۆنیكەیشنی ئازاد قەدەغە دەكات ئەوا بە ئارەزووی خۆی و بەپێی بەرژەوەندی ئابووری نیمچە هەرەوەزی كار دەكات، هەروەها بەهۆی دەسەڵاتێكی كارگێڕییەوە كەحوكم دەكات، وەك چۆن پێشتر شمدت و فیبەر پێشبینیان كردبوو، سەڕەرای ئەمەش وا دەگەیەنێت كە ئابووری سەرمایەداری بۆ لەمەودوا چارەسەرێكی بۆ گرفتەكان پێ نییە، مادام پارەو دەسەڵات بە ڕێكخراوەیی خۆیان گۆشەگیر كردووەو لە دژی هاندان و پاڵپشتی كردنی دیموكراتیەتن بۆ بابەتی نائابووری، بەواتای بابەتی سیاسی كە سروشتییە لەناو كۆمەڵگای مەدەنیدا، بەمشێوەیە هابرماس بەو ئاڕاستە فیكرییەی خۆیەوە هەموو خاڵێكی هاوبەش بزر دەكات كە بەئارندێتەوە دەیبەستێتەوە، بەتایبەتی لە كرداری كۆمۆنیكەیشندا، هەروەها ئەو رایەڵانەی خۆی بە شمدت ەوە دەپچڕێنێت لەمەسەلەی پرۆسەی رەخنەی هەرەوەزی دا، دەرئەنجام هابرماس وای دەبینێت كە كرداری كۆمۆنیكەیشن نابێتە دەسەڵات و ناشبێتە هێزێك بۆ تەواسوڵcommunicative power.
هەوڵدان بۆ لێكجیاكردنەوەی رەهەندی تەكنەلۆژی و تەتبیقی بەرژەوەندخوازانە كە وا ئیدعا دەكرێت كە گونجانێكی وەزیفی functional harmony هەیە لەنێوان هەرسێ رەهەندەكەی سەرەوەدا. هابرماس وای دەبینێت كە لەناو كۆمەڵگا پیشەسازییە ئاڵۆزەكاندا تەنانەت لە حاڵەتی پێشكەشكردنی باشترین هەوڵەكانیاندا تیۆریزەكردنی هاوبەندی و كۆبەندی سیاسی لەناو ئابووری سەرمایەداریدا بە كۆمەڵێك هەڵوێستی پێوەرییانەی پاش ماركسیەت كۆتایی پێ دێت، ئامانجەكانی هابرماس لە خستنەڕووی هزری خۆیدا هەندێكجار دەنگ دانەوەیەكی هەیەو دەمانگێڕێتەوە بۆ زەمەنەكانی ئەرستۆو فیۆرباغ، هەندێك جاریش دەمانباتەوە بۆ زەمەنەكانی كانت و هیگڵ، بەڵام بەهەموویان هزرێكیان هەیە بە ئاڕاستەی ئومێدێك كە لەو خاڵەدا كۆیكردونەتەوە كە ئەویش بونیاتنانی ڕەهەندە جیهانیەكانە بۆ زمان و یاساو سیستم، لێرەوە سەرنج دەدەین كە ئیمتیازی هابرماس لە ئاست بیردۆزەكەی فیبەر بۆ عەقڵانیەت و بیردۆزەكەی لومان luhmannبۆ سیستمە سەربەخۆكان لەوەدایە كە سەر لە نوێ ئاڕاستەكانی لیبرالیەتی چەپگەرایی دابڕێژرێتەوە(وەكو چۆن زانایانی وەك هیڵد heldلەگەڵ بووبلۆ bobbloئەو مژدەیە دەبەخشن)
هابرماس كۆمەڵگاكانی پاش تەقلیدی دەستنیشان دەكات و ڕایدەگەیەنێت كە بوونەتە چەند كۆمەڵگایەكی تێكئاڵاوو تێكچڕژاوو هەمەجۆر لە ڕووی سیستمەوە، ئەوەش بۆ ئەوەی لە دامەزراندنی سیستمی دیموكراتی خۆیان بگونجێنن، هەروەها بۆ ئەوەی پاڵنەرە دیموكراتیەكانی سیاسەت لە كۆمەڵگای مەدەنی دا لە ڕووی سیستمەوە گۆشەگیر بێت و جیابكرێتەوە لە رەفتاری ئەو رژێمانەی پابەندن بەدەسەڵاتی سامان و كارگێڕییەوە، سەرەڕای ئەو هەموو رەخنانەی لە لایەن هابرماسەوە لە لومان دەگیرێن هەروەها لە بیردۆزەكەی لۆمان كە لەسەر سەمتەكانی سیستمە، ئەوا جیاكردنەوەی لە ئابووری و كۆمەڵگای مەدەنی و سیستمی سیاسی جیاكردنەوەیەكی كاریگەرە لەسەر ئاستێكی بەرز، بەتایبەتیش لە سیستمە لاوەكییەكاندا sub- system بۆ دەسەڵاتی دارایی و كارگێڕی كە ئێستا لەگەڵ بزاڤی دیموكراتی كۆمەڵگای مەدەنیدا پێكەوەدەگونجێن .



(3-3)

كەواتە تێبینی دەكرێت، لە بواری گشتییەوە بەرەو كرداری پێكەوەڕۆیی وەرچەرخانێك لە دووپات كردنەوەكانیدا هەبێت، لەو كردارەشەوە بۆ یاسا و كۆمەڵگەی مەدەنی.
دەروازەی فەلسەفیانەی (هابرماس) لە میانەی دیاریكردنێكی وردەوە، كە شێوەی نوێی دیموكراسیی پەرلەمانی بە ئاڕاستەی لادان بەرەو شێوەیەكی خۆسەپێنی هەرەوەز (corporatism) و كۆمەیل لە پێناو گەڕان و گەیشتن بە چارەسەری مام ناوەندی (compromise) لە نێوان بەرژەوەندیی دژ بە یەكدا، بە ئامانجی بنیاتنانی ئارامی بۆ دامەزراوەكانی دەوڵەت پێكدێنێت..
لە ڕێی بەرخوێندنەوەی پەرەسەندنی بیرۆكەی سیاسییەوە، سەرنج دەدەین كە هەر یەك لە (ڤیبەر) و (لومان) دەیسەلمێنن سەروەختێك پێویست دەبێت ئەرێ (ڕازی بوون) (nod) بە پرسی جیاوازیی نیزامیانەو تێك چڕژاو بدرێت، ئەوا دەبێ ئەو ئەرێیە (رازی بوونە) بدرێت. ئەم حاڵەتەش (رازی بوون و ئاماژەدان بە ئەرێ) نابێ ببێتە مایەی كەم كردن و هێنانە خوارێی ئازادیی ئاخافتن و كار لە شێوەكانی گرێ كوێرەی دانوستاندندا (ئەم بیرۆكەیەش لە میانی وەرگرتنی ناڕاستەوخۆ لە هەر یەك لە: پیاجێ و ئاپیل و ئاریندت)ـەوە هاتووە. دوایین بەركێشەی ئەم رەوشە هزرییە نە ماركسیزم، نە وەزیفایەتی، نە تیۆریی كۆمەڵگای مەدەنی و، نە تیۆریی كرداری سیاسی بوو، بەڵكوو ئەنجام بریتی بوو لە: پێكهاتەیەك لە ئەنترۆبۆلۆژیای لیبرالیزم و بتایەتیی یاسایی.
لێرەوە (هابرماس) كرداری پێكەوەڕۆیی بە بیرۆكەی خۆی لەبارەی یاساوە گرێ دەدات. یاسا لە لای ئەو چركەیەكە لە سیاسەتی نێونەتەوەیی
(Moment of Political Universality) كە دەسەڵات و بەرژەوەندی و یەكسانیی فۆرمالیستانە تێدەپەڕێنێت. بەڵام لەبەر ئەوەی بۆی ناكرێ ئەمە بكات بە بێ ئەوەی بگاتە هەڵوێستگەلێك كە لە بنەڕەتدا (هیگل)، (ماركس)، (شمیدت) و (ئەرندت) گوزارشتیان لێ كرد بوون، جا ئەو ناچار بوو لیبرالیزم لە (لومان) و لە تیۆریی یاسا بخوازێت، كە بە روونی كاریان لە بنیاتنانی بیرۆكەی یاسا لە لای (هابرماس) كرد.
لێرەشدا پێكەوە گرێدانێكی روون لە نێوانی ڕەوا بوونی سیستەمی سیاسی و یاساییدا دەبینین، ئەویش لە رێی دووپات كردنەوەی (هابرماس) كە دەكرێت بەخشینی رەوایی بە سیستەمی سیاسی دەبێ فۆرمێكی یاسایی بگرێتە خۆ. یاساش هەر هێندەی بەس نییە كە قبووڵ بكرێت و ددانی پێدا بنرێت، بەڵكوو لە بنەڕەتدا پێویستی بەوەیە كە لە دۆخێكدا بێت شایانی ئەوە بێت ددانی پێدا بندرێت. لێرەشدا دەوڵەت لە سەریەتی دوو شتی گرنگ بەدی بهێنێت كە بریتین لە:
• یاسای هەڵسوكەوت
• رەوا بوونی یاسا
هەموو ئەو شتە لە پێناو ئەوەی رەوایی و پاساوی عەقڵانی بدەینە دامەزراوەكان تا لە نێو كایەی گشتیدا كردار و چالاكیی خۆیان بكەن، هەر بۆیە دەوڵەت چەندین یاسا بە پێی فەلسەفەی دەسەڵاتی سیاسی دەردەچوێنێت.
وێڕای ئەوە، پرسی پەنا بردنە بەر یاسا بە پرسێكی گرنگ دادەندرێت بۆ بەدی هاتنی سیستەمی دیموكراسی، دیموكراسییەك نییە بە بێ یاساو بە بێ پەنا بردنە بەر یاسا، لە كاتی بەرپا بوونی كێشە و ململانێدا، هەروەها دیموكراسییەك نییە لەگەڵ ئەوەی پێی دەڵێن”دەسەڵاتی هۆبۆ ئارەزوو” كە دەسەڵات لێرەدا دەسەڵاتێكی هەڕەمەكیی زۆرەملێیە، كە تێیدا دەسەڵاتدار لە سەرووی یاساو لە دەرەوەی لێپرسینەوە دەبێت.
لەگەڵ ئەوەشدا(هابرماس) دووپاتی دەكاتەوە، تەنیا حوكمی یاسا یان هەر خۆی بەڵگە نییە بۆ هەبوونی سیستەمی دیموكراسی، هەڵبەت هەبوونی ئەم سیستەمە بە بێ حوكمی یاسا مەحاڵە، رۆحی ئازادییش گریمانەی رێز گرتن لە یاسا دەكات، دیموكراتی بوونی نابێت لە شوێنێكدا كە سامان و خۆپەرستی و رۆحی دووڕوویی و گەندەڵی هەبن، هەروەها دیموكراسییەك بە بێ ئاشتیی كۆمەڵایەتی بوونی نییە، چونكە بە بێ ئەو ئاشتییە كۆمەڵایەتییە ناتواندرێت داكۆكی لە بێهێزان بكرێت.
هابرماس، بە وردی بیرۆكەكەی روون دەكاتەوە، كاتێك دووپاتی دەكاتەوە كە بنەمای سەروەریی میللی مەرجێكی سەرەكییە بۆ شەرعیەتی یاسا لە سیستەمی دیموكراسیدا، چونكە بوار دەدات بە هاووڵاتیانێك كە مافی یەكسانیان هەیە، بەشدار بن لە گەڵاڵە كردنی ئەو كارگێڕییەی دەچێتە فۆرمی دەزگای یاساییەوە، بۆ بڕیاردانی ویستی سیاسیی خۆیان.
هابرماس رەخنە لە تیۆریی سیاسی دەگرێت، چونكە نەیتوانی نائارامیی نێوان سەروەریی گەل و مافی مرۆڤ چارەسەر بكات، بۆیە دەپرسێت: كامانەن ئەو مافە سەرەكیانەی كە دەبێ هاووڵاتیانی ئازاد و یەكسان، بۆ یەكدی ددانی پێدا بنێن؟ هابرماس بەرسڤی ئەم پرسیارە دەداتەوە و دەڵێ، ئەمە بە دانانی دەستوور بەدی دێت، كە رێ بۆ گەل خۆش دەكات سەروەریی خۆی پیادە بكات، لە هەمان كاتدا هێنانە ئارای سیستەمێك لە مافی بنەڕەتی.
بە بۆچوونی هابرماس، جڤاكی سیاسی (دەوڵەت) دەكەوێتە گۆڕینی هەر ململانێیەك بۆ ددان پێدانان لە كۆمەڵگای مەدەنیدا، بۆ ململانێیەك لە پێناوی دەسەڵات یان سامان، لە رێی گۆڕینی ئەو ململانێیانەوە (چ لە سەر ماددە بن یان بەها) بۆ مەكینەیەكی ئاراستە كردن یان ئاوێتە بوون (وەك پارتی سیاسی یان كابینەی حكومەت).
بەڵام مادام پارتی بیرۆكراسی دەسەڵات و كۆنترۆڵی لە دەستدایە، ئەوا ناكرێ فرەیییەكی راستەقینەی بەهاكان یان فرەیی پێكەوەڕۆیی هەبێت. ئەگەر هەموو هەڵوێستە بەهاییەكان وەك ئەوەی خستەنێو (Inputs) بێت هەڵسوكەوتیان لەگەڵدا دەكرێت، دەشبێ بكرێنە رێنمایی ستوونی (vertical direction)، ئیدی وەك بەها دەبێتە بێلایەن و زاڵیش دەبێت و كاروبار كۆنترۆڵ دەكات.
ململانێی بەردەوام و نەپساوە لە پێناو بەدەست هێنانی دانپێدانان پێویستی بە بواری گشتی هەیە، بەوەی فرەیی تێیدا بوارێكی سیاسییانە بۆ گفتوگۆ دەكاتەوە. بەڵام ئەم چەشنە ململانێیە ناتوانێت شان لە شانی ئەم ململانێیانە بدات كە لە چوارچێوەی دەسەڵات و داراییدان، لە نێو دەزگاكاندا كە تێیدا گەیشتن بە دەسەڵات بنەمای رەوایی سیاسییە. هەڵبەت مادام سیستەمی ئابووری دەكەوێتە جۆشدانی هەموو چالاكییەكانی ژیانی سیاسیی ئەو ململانێیانەی لە سەر دەسەڵات و سامان دەكرێن، ئەوا عەقڵانیەتی سوودخوازانە (instrumental rationality) و ستراتیژ درێژەیان دەبێت بۆ بەخشینی نادیاری (obscure) بە پێكەوەڕۆیی و ددان پێدانان و شێوەكانی دیكەی ململانێی سیاسی، كە پشت بە بەها دەبەستن لە بری دەسەڵات و بەرژەوەندی. لێرەشدا یاسا ناكرێ ئەركی جیهانی (universal) بگرێتە ئەستۆی خۆیەوە، بە تایبەتی ئەركی سیاسی كە هابرماس جەختی دەكاتە سەر.
لەم ئەركە سیاسییەدا و بۆ ئەوەی یەكسانیی یاسایی ئەرك و فەرمانێك بگرێتە ئەستۆ كە واقیعی بێت نەك فۆرماڵی، ئەوا پێویستی بە یەكسانییەكی ئابووریانە هەیە. ئەم پرسە لە لای كیرچ هایمەر (Kirchheimar)دا روون بوو، كە ئەو بە پێچەوانەی هابرماس، دووپاتی كردەوە كە ئەو شێوە بڕیارانەی لە بەرژەوەندییەوە سەرچاوەیان نەگرتووە، مومكین نابن كاتێك سیستەمی ئابووری هاووڵاتیان دەكاتە مشتەری (clients)، هەرچەندە هابرماس بە شێوەیەكی زۆر چاك هەوڵی دا رێ لە بەدی هاتنی ئەم كۆتاییە بگرێت.
لە دواییدا، مرۆڤ دەگەڕێتەوە سەر هەمان ئەو پرسیارانەی كە لەم گفتوگۆیەدا ورووژێندران و پێوەندییان بە چۆنیەتی راڤە كردنی بەرهەمەكانی (هابرماس)ـەوە هەیە.
پرسیاری هەرە گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا هابرماس هەست دەكات كە رەخنەی بەردەوام لە سەرمایەداری لە ئەڵمانیا رەخنەیەكی لە رووی سیاسییەوە نابەرپرسانەیە، چونكە ئەڵمانیای پاش دووەمین جەنگی جیهان پێویستی بە ئارامیی سیاسی هەبوو پتر لە هەر شتێكی دی و پتر لە شۆڕشێكی سۆشیالیزمانە؟
هابرماس لە سەر راست بوو كاتێك گوتی یاسا بە زەروورەت پێویستی بەوە نییە چڕ بكرێتەوە بۆ پێوەندیی موڵكایەتی یان بۆ رێكخستنی دادوەریانەی چینەكان و شێوەكانی دیكەی بەرژەوەندی و ململانێ، سەرەنجام دەكەوێتە داوی (enmesh) ئەو ململانێیانەوە. بۆیە ئەو پرسیارانەی روبەڕووی هابرماس دەكرێنەوە ئەمانەن:
• لە بن باری كام مەرج و رەوشی كۆمەڵایەتی و سیاسی دەكرێ یاسا دیاری بكرێت بەوەی كۆكردنەوەی دەسەڵات و بەرژەوەندییە؟
• ئاخۆ بایەخی سیاسییانەی یاسا چییە بەوەی ببێتە بنەمایەك بۆ سەربەخۆیی جڤاكانە و جیهانی؟
• ئایا هابرماس هێشتا هەر سوورە لە سەر ئەو دابەشەی لەبارەی شێوەگەلی جیاجیای بەرژەوەندی و ئەركەكانییەوە لە دووبارە ئاوێتە كردنەوەی كاراییانە لە نێو كۆمەڵدا؟
گفتوگۆ كردنی ئەم پرسیارە گرنگانە لە راستیدا پێویستیان بە توێژینەوەیەكی دیكەی سەربەخۆیە و دەبێتە دەرفەتێكیش بۆ فەلسەفەی سیاسی و سۆسیۆلۆژیا بۆ دەربڕینی ڕاو بۆچوونەكانیان.



ژێدەر:
1. M. Makambu، Demokratie und Rechtsstaat bei Habermas،2003
2. J. Habermas، Der philosopische Diskurs der Moderne،1985
3. J. Habermas، Faktizitat und Geltung،1999
4. D. Shechter، The Functional Transformation: Reflection on Habermas،1999
5. عمر مهیبل، اشكالیە التواصل فی الفلسفە الغربیە المعاصرە،2005
6. جان مارك فیری، فلسفە التواصل،2006
7. كارل اوتو ابل، التفكیر مع هابرماز چد هابرماز، 2005
8. یورجین هابرماس، المعرفە والمصلحە،2002
9. یورغن هابرماز، اتیقا المناقشە ومسألە الحقیقە،2010
أبوالنور حمدی أبوالنور، یورجین هابرماس : الاخلاق والحقیقە،2009