سیاسەتی پەنابەران و ئەخلاقی كۆمەڵایەتی

سیاسەتی پەنابەران و ئەخلاقی كۆمەڵایەتی

نووسه‌ر :ڕێبوار سیوەیلی

چیرۆكی خانمە دانیماركیەكە:

ماوەیەكە خانمە توێژەرێكی دانیماركی میوانمانە. ئەو توێژەری بواری پێوەندیە نێودەوڵەتیەكانەو پرسی كورد لە نێوان توركیا و هەرێم، جێگەی پرسیاریەتی. مرۆڤێكی چالاك و زیتە و كاتناس. ڕۆژێ لە سلێمانیەو ڕۆژێ لە دهۆك و لەپڕ دێتەوە بۆ هەولێر. ئەو ڕۆژە تەكسییەكی گرتبوو، وتبووی بمبە بۆ پیرزین. تەكسیەكە شارەزای پیرزین نەبووەو تەكسییەكی تری بۆ گرتبوو تا بیهێنێت. لە دهۆكەوە بەتەنیاو لە پێشەوە لەگەڵ شۆفێرێكی گەنج و شەرمن گەڕابۆوەو كاتژمێر دەونیو گەیشتەوە مالأ. لە سلێمانی كۆمەڵە كەسێكی ناسیبوو، هەریەكەیان بردبوویان بۆ شوێنێك: خواردنی چینی و ئیتاڵیی و كوردەواری خواردبوو. لە دهۆك، بۆ یەكەمجار لە هەرێمی كوردستان دەعوەتی ماسیی ڕووباریان كردبوو. یەك ڕۆژیش لە ماڵەوە لە جێدا كەوت، چونكە لە چێشتخانەیەكی ئوردونیدا لە عەینكاوە، فەلافلی خواردبوو كە بە ڕۆنی كۆن سووركرابۆوە. زانكۆی ئەمەریكی لە سلێمانی داوایان لێكردبوو دەرسگوتارێكیان دەربارەی كایەكەی خۆی بۆ ئامادە بكات. لەهەمان كاتیشدا ڕۆژێكیان لە چواری ئێوارەوە چوو بۆ ئەكواپارك لە سەر جادەی شۆڕش و كوڕێكی مەسیحی پارەكەی بۆ دابوو كە هاوڕێی خۆمانە.
بەیانیان كە لە خەو هەڵدەستێت، لە باخەكەدا یۆگا دەكات، وەك هەر كوردێكیش نان و ماست نەبێت نایخوات. ئەم خانمە شۆخە، هیچ كاتێك وەڕس نەكراوە، لەبەر ئەوەی كچە و قژزەردە و لە ئێمە نییە و كوردی نازانێت. من بەردەوام لەوبارەیەوە قسانی لەگەڵ دەكەم و تا ئێستا یەك ڕستەی خراپی لەبارەی كوردستانیەكانەوە نەوتووە. بۆ من ئەمە جێی خۆشحاڵیە، نەك لەبەر ئەوەی كوردم، بەڵكو لەبەر ئەوەی لەناو كۆمەڵەیەكی ئەتنی و ئایینی و كولتووری جیاوازدا دەژیم، كە پێدەچێت بتوانێ دواڕۆژێكی ئاشتەوایی دروستبكات. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم ئەزموونە ڕەتكەرەوەی ئەزموونی ناخۆشتر نییە بۆ بێگانەی تر، كە هاتوون و دێن و لە وڵاتەكەماندا دەمێننەوە. بەڵام ئەم وێنەیە نمونەیەكی بچووكیی كۆمەڵگایەكی جیهانگەرایە، كە پێكەوەژیانی كولتوورەكان و جیاوازیی نیشانەی ناسینەوەیەتی و ئەویتر هەمیشە پێوەری ناسینەوەی خۆمانە..
جیهانگەرایی و شوناس:
لە سەردەمی جیهانگەراییدا، پرسی ئەوانیتر پێوەندییەكی ڕیشەیی هەیە بە پرسی ئێمەو شوناسەوە. شوناسی ئێمە لەبەر تیشكی ئەو تێڕوانینانەدا بۆ ئەوانیتر هەڵدەسەنگێنرێن، كە لێرە لەگەڵ ئێمە دەژین و سەردانمان دەكەن. پێوەری ئەوەی ئێمە میللەت و نەتەوەیەكی چۆنین و چ بنەماگەلێكی كەلتوری و بەهایی، لە كۆمەڵگاكەماندا باڵادەستن، پەیوەستن بە جۆری نیگاكردن و هەڵسوكەوتمانەوە لەگەڵ ئەوانیتر. ئەویتر لە ڕۆژگاری ئەمڕۆكەدا هەر تەنیا پارسەنگی هەڵسەنگاندنی ڕەفتارە ئەخلاقییەكانی ئێمە نییە، بەڵكو پێوەری سیستەمی سیاسی و پرۆسەی دیموكراسیەت و مافەكانی مرۆڤیشە لەم كۆمەڵگایەدا. ئەمە جگە لەوەی بوونی ئەوانیتر لە هەر فۆرمێكی یاساییدا لە وڵاتەكەماندا، ویژدان و كەرامەتی ئێمە ئاشكرا دەكات و پێماندەڵێت، ئێمە لە چ قۆناغێكی ویژدانی و ئیتیكیداین و لێبووردەیی و توندڕەوی، مرۆڤدۆستی و ڕەگەزپەرستیمان گەیشتۆتە كوێ و فرەیی ئایینیی و كەلتووریمان چ ئاسۆیەكی بۆ داهاتوومان هەڵگرتووە.
بەڵام پێویستە ئەوەش بزانین، هەڵسوكەوتی كولتووری و كۆمەڵایەتی خەڵكانێك، كە لەسەر زەوییەكی تایبەت و لە هەرێمێكی جوگرافیاییدا دەژین، پێویستیی بە پشتوانیی و هەڵوێستی هاوشێوەی یاسایی و دەستووریی و ئیداریی و ئیجرایی هەیە لەلایەن دەسەڵات و پێگەكانی بڕیاری سیاسیەوە. ئەگەر خەڵكی وڵاتێك لە پێش ڕەوتی سیاسی ئەو وڵاتە و حكومەتەكەیەوە نۆرمی گەورەیان دانا و پەیڕەویان لێكرد، ئەوە پێویستە دەسەڵاتی سیاسیش ئەم نۆرمانە بەهەند بگرێت و لە پرۆسەی خۆدیموكراتیزەكردنی زیاتری خۆیدا، گوزارەی یاساییان بۆ بدۆزێتەوە. خۆ ئەگەر خەڵكی وڵاتێك و هاووڵاتیانی لەبەرامبەر ئەوانیتر و بێگانەكاندا، وەكو پێویست نەبوون ئەوە بەمانای ئەوەیە پێویستە هوشیاری یاسایی لە سەرەوە بێتە خوارەوە و خەڵك فێری ئەو پرانسیپانە بكرێت، كە بۆ خۆشگوزەرانیی و پێكەوەژیانی هەنووكەیی و دواڕۆژیان پێویستە..
بۆیە هەڵوێستی سیاسی و ئیداریی هەر حكومەتێ بەرامبەر بە بێگانە و پەنابەران و ئەوانەی هانا بۆ وڵات دەهێنن، زۆرشتمان لەسەر ئەخلاقی سیاسی ئەو حكومەت و ئیدارەیە پێدەڵێت. سیاسەتی مامەڵەكردن لەگەڵ پەنابەران هەمیشە سیاسەتێكە بۆ بەهاناوەچوون و داڵدەدان و هەموو بەهاناوەچوون و داڵدەدانێكیش بەرجەستەكەری ئەو ویژدان و ئەخلاقە سیاسییەیە كە تیایدا چەمكی مرۆڤی پەنابەر بەوجۆرە پێناسە كراوە، كە مرۆڤێكە بەهەمان ئەو مافانەی هاووڵاتیانی نیشتەجێوە، بەڵام بە زیادكردنی ئەوەی كە دەبێ هاوكاریان بین و یارمەتیان بدەین و لەگەڵیاندا ڕووخۆش بین، چونكە وەك ئادۆرنۆ لە (مینیما مۆراڵیا)دا گوتویەتی: «ئەوەش بەشێكە لە ئەخلاق مرۆڤ بتوانێ لە ماڵی خۆشیدا هەستنەكات خاوەن ماڵە» و هەستبكات ماڵی خۆی لەگەڵ ئەوانیتر بەشكردووە.
لە چیرۆك و گێڕانەوەكانی خانمە دانیماركیەكەدا، سەبارەت بە كۆمەڵگای كوردستانی شتێكم گوێ لێنەبوو كە بۆنی وەڕسیی ئەوی لێبێت. بەڵام ئەو ڕۆژەی چووبوو لە فەرمانگەی پاسەپۆرت و مانەوە، فیزەكەی تازە بكاتەوە، پاش شەش كاتژمێر پێیان وتبوو: فیزەكەت تازە ناكەینەوە و دەبێت بچیتە دەرەوە، یان لە سلێمانی تازەی بكەیتەوە. لە سلێمانیش پێیان وتبوو دەبێت بچیت لە هەولێر تازەی بكەیتەوە. بەهەرحالأ دوای مشتومڕێكی زۆر و واسیتەی قونسوڵخانەی وڵاتەكەی، ڤیزاكەیان بۆ تازە كردبۆوە. ئەم ڕەفتارەش هیچ بیروڕای ئەوی لەسەر كوردستان و هەرێمەكەی نەگۆڕی، بەڵام دەیگوت: من لەو بڕیارە تێنەدەگەیشتم و كاتێ داواشم دەكرد بۆم ڕوونبكەنەوە، هیچ ڕوونكردنەوەیەكیان پێنەبوو. بەڵام گومانی تێدا نییە ئەم بەشەی چیرۆكەكە بەشێكە لە واقیعیش و ئەمە ڕووداوێكە بە هەڵە یان بە ڕاست ڕوویداوە، كە لەگەڵ ئامانجەكانی ئێمەدا ناگونجێت و لانیكەم لە دواڕۆژدا كێشەمان بۆ دروستدەكات..
تەواوی گوتاری ئەخلاقی سیاسیی حكومەتێك لەو ڕستەیەدا كۆدەبێتەوە كە بزانین لەو گوتارەدا چەندە ماڵی (ئێمە) دەبێتە (ماڵی ئەوانیتر) و چەندە لەو وڵاتەدا كە ئێمە بەهی خۆمانی دەزانین، ئەوانیتر هەستدەكەن داڵدەیان دراوە و جێگەیان بۆتەوە؟ لەدەرەوەی ئەمە دەكرێ ئەو ماڵ و نیشتیمانەی ئێمە بە بەهەشتی ژیانی خۆمانی دەزانین، بۆ ئەوانیتر ببێتە دۆزەخێك كە خوڵقێنەرەكەی یەزدان نییە، بەڵكو ئێمەین، ئەمەش بەو جیاكارەیەوە كە یەزدان بۆ سزادانی گوناهكاران دۆزەخی ئەفراندووە و ئێمەش بۆ سزادانی لێقەوماوان و ئەوانەی هانایان بۆ هێناوین نیشتیمانی خۆمان بۆ كردونەتە دۆزەخ..
بەڵام ئێمە هەرچەندەش لەڕووی كەلتوورییەوە، بە میللەتێكی میواندۆست ناسراوین و هەر بەڕاستییش كوردە دڵپاك، كوردە بەدبەخت و كوردە بێكەس، لانیكەم لە دنیای فیودالیدا، گاجووتی خۆی بۆ سەپانی ئەوانیتر سەر دەبڕی، بەڵام ئێمە كە بە حساب كەمێ لە جیهانی فیودالیانە دووركەوتوینەتەوە، ناتوانین داڵدەی كەس بدەین ئەگەر بەشێوەیەكی ڕەسمی لەلایەن حكومەتەكەمانەوە داڵدە نەدرابێت. میللەت لە ئاست حكومەتدا چەندەش دڵفراوان بێت، هێشتا ئەوە سیاسەتی حكومەتە پێماندەڵێ دەبێ ئامێز و دەرگای ماڵمان چەندە كراوەبێت. بە مانایەكی دیكە، حكومەت دەزگایەكی بە دەروونی بووە و ئەخلاقی ئەو، ئەخلاقی نمونەییەو ئەوەی ئەوە نەكات كە حكومەت ڕێگەی پێداوە، لەسەر ئەوەی دەیكات سزا دەدرێ.
سیاسەتی حكومەت لە هەمبەر پەنابەران و بێگانەكاندا:
بۆیە لەو چوارچێوەیەدایە دەكرێ پرسیار بكەین: ئایا حكومەتی هەرێمی كوردستان و سیاسەتی ئەم حكومەتە لەبارەی پەنابەران و ئەوانەی دەچنە ئەم خانەیەوە چۆن بیریكردۆتەوە و تاچەندە بەهۆی سیاسەتەكانییەوە (بەهەشتی نیشتیمان)ی كردۆتە شوێنی داڵدەدانی پەنابەران و تاچەندەش ئەو كەمتەرخەمییە زۆرانەی لەو بوارەدا هەستیان پێدەكرێ، بۆتە هۆی ئەوەی لەم نیشتیمانەدا و لە سایەی سیاسەتی فەرمیی حكومەتی هەرێمدا، دۆزەخێك بۆ ئەوانە ساز بكەین، كە بوونەتە پەنابەرمان و هانایان بۆ هێناوین؟
من ئەم پرسیارانە دەكەم و دەزانم واچاكە پێناسەی نەگۆڕی سیاسیی حكومەتی هەرێم سەبارەت بە پەنابەران لە ئێستا و داهاتووشدا ئەمە بێت: (ئەوان ئەو دەستەیەن لە هاونیشتیمان و میوان و تازەهاووڵاتیانی ئێمە كە بە ناچاری یان بە هەڵبژاردنی خۆیان، بۆ ماوەیەكی كاتیی، یان بۆ هەمیشە، ڕوویانكردۆتە وڵاتەكەمان و متمانەیان هەیە بەو پەیمانەی ئێمە پێمانداون و گوتومانە: لەم نیشتیمانەدا و لە ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و كەلتووریدا كەرامەت و ئەمنییەت و مافتان پارێزراوەو لەبەرامبەر كارەساتە سرووشتی و تراژیدیاكانیشدا یەكسانین، وەلێ ئێوەش بە هەمان ڕاددەی هاووڵاتیانی خۆجێ ئەرك و بەرپرسیاریتان لەسەر شانە لە ئاست یاسا و ژیانی هاوبەشدا).
بەبێ بوونی تێگەیشتنێكی سیاسیانەی ئەوتۆ لە دیاردەی پەنابەری، ئەم وڵاتە چەندە بۆ (ئێمە شیرینە و خاكی ڕەنگینە و ئاوی كەوسەرە)، ئەوەندەش بۆ (ئەوان تاڵ و ناخۆش و پڕ لە خەم و ئەسرینە)، چەندە بۆ ئێمە (سەیرانگا و شوێنی خۆنواندن)، ئەوەندەش بۆ ئەوان شوێنی (خۆشاردنەوە و خۆداپۆشین). دەبێ ئێمەی هاووڵاتیانی ئاسایی بە ئەخلاقی كۆمەڵایەتیمان و حكومەتی هەرێم بەو گوتارە سیاسیەی سەبارەت بە پەنابەران و بێگانەكان بەرجەستەی دەكا، پێوەرێكمان بێتەدەست تاكو باس لە ئەخلاقی ئازادیخوازانەی نەتەوەییمان بكەین. بەمانایەكی دی: دەبوو وڵاتەكەمان وەك ئێستا پڕببێ لە پەنابەران و خەڵكی غەیرە كورد، تاكو دڵڕەقیی خۆمان بەرامبەر بەو كەسانە بۆ ئاشكرا ببێ كە هانایان بۆ هێناوین بەو نیازەی بیانپارێزین، كەچی ئێمە بە قەپاڵی دڕندە كەوڵیاندەكەین و ئەمەش ئاشكرای دەكا، كە چ دڕندەییەك لە دەروونی ئەم حكومەت و خەڵكەدا دروستبووە، كە بنەچە و ڕەگوڕیشەی خۆی دەباتەوە سەر شۆڕش و ئازادیخوازیی..
هەر میللەتێكی وەكو ئەوەی ئێمەو دواجار هەرحكومەتێكی وەك ئەوەی ئێستە لە كوردستان حوكم دەكات، بۆ یەك ساتەوەخت ئەو دەستانەی بیر بچێتەوە كە ڕۆژگارێ ئامێزیان بۆ ڕۆشنبیر و شاعیرە دوورخراوەكانی ئێمە، بۆ سیاسەتمەدار و تێكۆشەر و پێشمەرگەكانی ئێمە و بۆ كۆڕەوەكان و لێشاوەكانی كۆچی لاوانی ئێمە، لە وڵاتی خۆیاندا گرتبۆوە و ئێستە ئێمە هەمان ئەو دەستە وەك دەستی سواڵكەر و دەرۆزەكەر تەماشا دەكەین، ئەوە بە مانای ئەوەیە نە ئێمە تڵپی تەڕی ئازادیخوازیمان تێدا ماو و نە حكومەتەكەشمان هێشتا ئەوەندە پێگەیشتوو و تێگەیشتووە كە لە ڕێگەی سیاسەتێكی عەدالەتخوازنەوە بۆ پەنابەران، ڕێبگرێ لە هەر دەستدرێژییەك كە لە كۆمەڵگا و ئیدارە و دامەزراوەكاندا دەكرێتە سەریان. من لەم قسانەمدا تەنیا مەبەستم كابینەیەكی تایبەت نییە، بەڵكو سیاسەتی كابینە جیاوازەكانی حكومەت و دەسەڵاتە، لە هەمبەر پەنابەرو بێگانەكاندا. تەنانەت لە كۆی گوتاری سیاسیی ئێمەدا تا ئەم ساتەوەختە لە هیچ بۆنەیەكی نەتەوایەتی و كولتووریماندا، هیچ سیاسیەكی كورد لەگەڵ پیرۆزیاییكردنی ئەو بۆنەیە لە كورد و كوردستانیەكان، ڕووی قسەی كردبێتە بێگانە و پەنابەران و خۆشهاتی لێكردبن، یان پیرۆزبایی لێكردبن. بە بیرم دێت، شاژنی دانمارك، مارگرێتا، كاتێ لە كۆتایی وتاری ساڵانەیدا بەبۆنەی سەری ساڵی نوێوە ئاراستەی دەكرد، پێشئەوەی كۆتایی پێبێنێت، بە زەردەخەنەیەكەوە ساڵەكی لە گشت هاووڵاتیان و پەنابەران و بێگانان پیرۆز دەكرد و مرۆڤ چاوی پڕ دەبوو لە ئاو..
ئەوە كێشەیەكی گەورەی حكومەتە كە نەزانێت دۆخی پەنابەران لەم وڵاتەی ئێمەدا چۆنەو ئەوان لەچی مەحروومن و چۆن ژیان دەگوزەرێنن؟ هیچ حكومەتێ لەو دادگا ئەخلاقی و ویژدانیە ڕزگاری نابێ، كە لە كەموكوڕیی مافی پەنابەرانی وڵاتەكەیدا بەدیار دەكەوێ. نەبوونی سیاسەتێكی كارای پەنابەران بۆخۆی ئاشكراكەری دوو شتی سەرەكییە: یەكەم غیاب و ونبوونی چەمكی مافی مرۆڤە لە گوتاری سیاسیی ئەو حكومەتەدا، كە دواجار دەبێ چاوەڕێ بێت تا ڕاپۆرتەكانی ڕێكخراوی چاودێریی مافەكانی مرۆڤ چی لەبارەوە دەڵێن و چۆن لە ئابڕووچوونێكی سیاسیدا مەچەكی دەگرن، دووەمیش ئاشكراكەری تێنەگەیشتنە لە مەسەلەی پەنابەرێتی و كۆچ لە پرۆسەی جیهانگیریدا.
هەرچی داتاكان و نمونەكان و گێڕانەوەی ئەو پەنابەرانەی كە لە وڵاتی ئێمەدا دەژین، لە ئاستی كۆمەڵایەتیدا جێی خۆشحاڵین و بێگانەكان بەباشە باسی خەڵكانی ناو هەرێمی كوردستان دەكەن. بەڵام هەمیشە بەشێكی چیرۆكەكان، كاتێ دەگەنە سەر ڕەهەندە ئیداریی و فەرمیەكەی، بە پێچەوانەوەن و سیاسەت و بەرنامەی ئەخلاقیی حكومەتێكمان بۆ ئاشكرا دەكەن، كە لە داییكەوە ئازادیخواز و لەباوكیشەوە شۆڕشگێڕ بێت، بەڵام مامەڵەیەكی نەگونجاو لەگەڵ پەنابەر و بێگانەكاندا دەكات. چیرۆكی پەنابەرانێك كە هاتوونەتە وڵاتەكەی ئێمەوە و كارتی مانەوەی حكومەتەكەی ئێمەیان لە گیرفانێدایە، باس لە سیاسەت و ئەخلاقێكی نابیناو بێمژدە و تووندوتیژاویمان بۆ دەكەن، كە ئەگەر لە كەلتووری ئێمەدا ئادابی میوانداریی ئەوەندە بەهێز نەبایە، ئێستا هەموومان لە سایەی ئەو سیاسەتەدا وەك ئەو خزمەتكارە سریلانكی و ئەسیوپی و فیلیپینیانەمان لێدەهات، كە جیهانیان لەلا بچووكراوەتەوە بۆ چواردیواری مەتبەخی ماڵێكی كورد، كە تەنیا مژدەیان ئەوەیە لە شەممەوە تا پێنجشەممە بۆنی هاڵاوی شلە و برنج و لە هەینیدا بۆنی سەروپێی لێهەڵدەستێ. هەروەكچۆن ئەو مەتبەخە و ئەو ماڵە و ئەو مەنجەڵی شلە و برنج و سەروپێیە هیچ شتێ بە دنیای ئینسانیی ئەو بێگانانە نابەخشێ، ئاواش سیاسەتی پەنابەرانی حكومەتی هەرێم هیچ شتێك بەو مرۆڤانە نابەخشێ كە بە ناچاری یان بە هەڵبژاردنی خۆیان هاتوونەتە وڵاتەكەمانەوە. بۆیە پێویستە بە جیدی و لە هەنگامەی بیركردنەوەمان لە قۆناغی نوێی ژیانی كۆمەڵایەتی و كولتووریزەكردنی زیاتری سیاسەتی ئیداری وڵاتەكەمان، بیرێكی جیدیتریش لە سیاسەتی پەنابەران و تاراوگەیی و هاوڕێ كوردەكانی بەشەكانی دیكەی كوردستان بكەینەوە. ئەمەش بابەتی وتاری داهاتوومان دەبێت.
Top