نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی

ناڵێین فەلسەفەی جیاوازیبوون، چونكە ئەم پرسە پڕ بە واتای خودی وشەكە لەخۆیدا هیچ پێوەندییەكی بە فەلسەفەوە نییە، تەنانەت پێوەندی بە ڕێبازگەیەك یان تەوژمێكی فەلسەفیانەشەوە نییە، چونكە ئێمە لەبەردەم فیكرێكداین، ناشكرێت ئەو فیكرە بخرێتە ژێر پەسن و چارشێوی ناوێكی دیاریكراوەوە، بەڵكو فیكرێكی ناهاوكوف و ناهاوچەشنە، دریدا سەبارەت بە فەیلەسووفان و بیرمەندانی سەر بە وەچەو هاوزاكانی خۆی دەڵێت ((هیچ شتێك نەبووە خزمەت بە كۆك بوون و ڕێكەوتنی نێوانیان بگەیەنێت، چونكە جیاوازیی و ناكۆكبوون لەو ناوەندەدا بە جۆرێك تۆخ بوو بوونەوە، بە هەر شتێك ناوزەدیانت بكردنایە، ناوی هاوچەشنێتی وهاوكوفێتی بە باڵایاندا نەدەبڕدرا))، خۆ ئەگەر هەر پێویست بكات خاوەنەكانی بیرۆكەی جیاوازیبوون لە ژێر ناوێكی هەمەكیدا كۆبكرێنەوە، باشترە زاراوەی تۆڕیان بۆ بوروژێندرێت، چونكە وا هەست بە خۆیان دەكەن كە چووبێتنە ناو تۆڕەكانی بەرگریكردن، زۆربەشیان كاتێ لە بزاڤەكەیان دەئاخافتن ئەم زاراوەیەیان بەكاردەهێنا، هەموو ئەمەش لەو پێناوەدابوو تا ئەوە نیشان بدەن كە ئامانجی بنەڕەتی بزاڤەكەیان بریتییە لە لێكجودابوونەوەیان لە فەلسەفە، یان لە مێژووی فەلسەفی و تێپەڕاندنی ئەو مێژووە، یان وەك هەندێكیان بەوە گوزاریشتی پێ دەردەبڕن كە لە جوغزی هەربونێتی(حتمیە) فەلسەفە وەدەرهاتبێتن، ئەمەش بەو واتایە نایەت بووبێتنە دوژمنانی سەرسەختی هەموو مێژووی فەلسەفە كە وەك هەندێ لە وەزعیناسەكان هەستێكی وەهایان لا خوڵقابوو، ڕەنگە پێچەوانەكەی ئەمە ڕاست دەربچێت، لەسەرێكی ترەوە دەشكرێت دڵنیا بینەوە لەوەی زیاتر لە هەموو بیرمەندانی تر بایەخیان بەو مێژووەی فەلسەفە دابێت، ئەمان فەقیهو داڕێژەرانی تێكستە فەلسەفیەكانن، گەرچی زۆربەیان فەلسەفەیان لە ناو چواردیواری زانكۆكان پێڕەوكردووە، تەنیا ئەوەش بەسە ناوەكانی هایدگەرو دریداو دۆڵۆز بژمێرین تا قەناعەت بەم ڕاستیە بهێنین، بەڵام بایەخی خۆیان چڕ كردۆتەوە بۆ جیابوونەوە لە فەلسەفە یان دوور كەوتنەوە لە میتافیزیك هەر وەك خۆیان ئەوەیان پێ قبوڵە وایان پێ بووترێت، لە پێناوی ئەو مەبەستەدا خۆیان پڕچەككردووە تا ئەو ڕاددەیەی هەندێكیان بە لێكترازان(تەفكیكی) یان بە تێپەڕسازیی تۆڕی خۆیان ناودێر دەكەن، كاتێك لە ڕووی مێژوویی و لۆژیكیەوە میتافیزیك تێدەپەڕێنن، مەبەستیان لە چەمكی میتافیزیك ئەوە نییە بیكەنە لكێك لە لكەكانی فەلسەفە، یان هونەرێك لە هونەرەكانی لێكۆڵینەوەسازی، بەڵكو مەبەستیان لێی خودی مێژووی زیندەبۆیە (كائن)، یان بــونیاتی بــوون (وجود)ـە..
دەتوانین بڵێین دیالۆگی ئەوان لە بنەڕەتدا ڕاستەوخۆ ئاڕاستەی هیگڵ دەكرایەوە، یان بە واتای تر ئاڕاستەی فیكری دیالەكتیكی بوو بە شێوە گشتیەكەی، ئەو دیالۆگە زیاتر تەشەنەی دەسەند لە هیگڵەوە بەرەو مێژووی فەلسەفە، وەك هەندێكیان پێی دەڵێن مێژووی كەینونەیی، تا پێكهاتە ئەنتۆتیۆلۆژییاكە وەدەربخەن وەك چۆن لایەنگرانی هایدگەر پێوەی سەرقاڵ و خەریكن، یان بۆ دۆزینەوەی پێكهاتە ئەفڵاتۆنیەكەی كە لایەنگرانی نیتشە ئەم ناوەیان بۆ داتاشیوە، ئەگەر (لایەنگران) وشەیەكی پڕ بە پێستیان بێت..
ئەمان بە گشتی فیكری دیالەكتیكییان پێ عەیبدارو خەوشدارە، بەو حیسابەی ئەو فیكرە تارماییەكەو چەمكێكی لاوازە لەسەرجیاوازیبوون، بەو چەشنەش ناتوانێت چەمكێك لەسەر ناسنامە دابتاشێت و لە هاوتابەندی بەدووری نەگرێت، چونكە ئەوان خودگەرایی لە هاوتابەندێتی جیادەكەنەوە، وا لە زاتیش دەڕوانن كە ڕووشێنراوو داخورێنراوە، بەردەوام زات لە ناواخنەكەی خۆی دوور دەكەوێتەوە، بۆیە پێویستیان بە هیچ ڕێگرییەكی دەرەكیانە نییە، مادامەكی بەو چەشنە لەوی تر دەڕوانن وەك ئەوەی دوورایی خود بێت لە خودی خۆی، (سلب)نێگەتیڤ بەلایانەوە ئەوە نییە لە هەستی دەرەوەی خوددا بێت تا لە دژی بوەستنەوە بەڵكو ئەوەیە كە لە ناوەوە بنكۆڵی دەكات، (سلب)نێگەتیڤ بزاڤی دووركەوتنەوەی زاتە لە خۆی، لەم چوارچێوەیەدا میشێل فۆكۆ بە لۆژیكی میتافیزیك بەم جۆرە لە هێمای یەكسانبوون دەڕوانێت وەك ئەوەی (تطابقي)هاوتابەندی ناسنامە بێت لەگەڵ خودی خۆیدا، وەك ئاماژەیەك بەو كەتاگۆریایەی كە زات ڕادەپەرموێنێ تا لە خودی خۆی بقوچێنێت و لێی هەڵبێت، لە كاتێكدا (تناقض) پارادۆكسی پێوەندی ئەلیف = نا ئەلیف كە دەكاتە دوو جەمسەرگەل كە هەوڵ بۆ هاوتابەندی دەدەن و بەو شێوەیە بەرەو یەكتر دەجووڵێن، لەمسەریشەوە زاتیەتی ئەلیف = ئەلیف لە هەر جەمسەرێكدا بەهۆی ئەوی ترەوە كیان و بوونی خۆی بزر دەكات، بەم شێوەیەیە كە ئەوان پارادۆكسی دیالەكتیكیی عەیبدارو خەوشدار دەكەن، چونكە ناگاتە جیاوازیبوون، خێرا دەیگێڕێتەوە بۆ هاوشێوەیی و هاوتابەندیی واتە پارادۆكس بە لای دیالەكتیكناسانەوە زۆر جیاوازی نییە، بە ڕوانینی ئەوان نزیكە لە هاوشێوەیی و دەلالاتەكانی.
جیاوازیبوون بە تەنیا بەربەستێ نییە لە نێوان دوو شتی لێكدژدا، بەڵكو وەك دووركەوتنەوەیەكە لە نێوان جەمسەرە هەمەشێوەكاندا( ناڵێین لێكیان دەبەستێت یان پێكیان گرێدەداتەوە)ئەگەر بمانەوێت قسە لە بارەوەی یەكەیەكی ئۆرگانیكی بكەین ئەو یەكەیە وەك جووڵەیەكی بەردەوامیدان بۆ یەكخستن یان جوێكردنەوە وایە، وەك هایدگەر ئەو واتایەی هیراكلیتس لەسەر لۆگۆس دایتاشیوە بەم شێوەیە شرۆڤە دەكاتەوە(( ئەو یەكبوونەی كردارێكە بۆ دیاریكردنی واتایی لۆگۆسی ئەوە نییە كە ئێمە لە كۆكردنەوەی هاودژو دژلێكەكان و كۆككردنەوەیان كۆیان بكەینەوە، هەمەكێتی یەكگرتوو نمایشی هەندێ شتی هەمەجۆر دەكات كە پێكەوە لە یەك شوێندا ئامادەییان هەیە، كەواتە ئۆرگانێكە لێكدژەكان پێكەوە ئاشت ناكاتەوەو لێكیان نابەستێتەوە، جیاوازییەكە دوور لە بارادۆكس، ناسنامەیەكە بە هاوتابەند ڕاڤە ناكرێت، ناسنامەیەكە بریتیە لە جووڵەیەكی گواستراوە، ناسنامەیەكە زەمانی خۆی دادەخورێنێت، زوو دەگەڕێتەوە دۆخی خۆی، گەڕانەوەی یەكجارەكی ناكاتە گەڕانەوەی هاوتابەند..
ئەگەر بیرمەندانی جیاوازیبوون چەمكی ناسنامە لە شوێنێكدا بپارێزن بەو شێوەیە ناسنامەی جیاوازی بكەوێتە لایان، بەو مانایەوەیە دریدا دەڵێت((ناسنامە بە ڕێكی بریتیە لە بزووتنەوەی لەدایك بوون و خوڵقاندنی جیاوازیی و نابەرابەرییەكان، گواستنەوەیەكە لە ڕایەكی جیاوازەوە بۆ ئەوی تر، لە جەمسەرێكی بەرهەڵستكاری ئۆپۆزسیۆنەوە بۆ جەمسەری بەرانبەر))كەواتە ناسنامە جووڵانەوەیەكی خۆگۆڕكێی گوازراوەییە نەك بۆ ئەوی دیكەی دەرەوەی خۆی، بەڵكو لە كرۆكی ڕوكنەكانی خۆیدا، ئەم بیرۆكەیە وای لەمان كرد چاوبخشێننەوە بە دوالیزمەكانی كە میتافیزیك بەرجەستەی كردونەتەوە، نەك بەوەی جەمسەرێك لەسەر حیسابی جەمسەرێكی تر دەربخەن یان لەسەر حیسابی ڕۆح سەروەری بۆ جەستە بگێڕنەوە، یان شێوەو ڕووخسار لەسەر حیسابی ناوەڕۆك یان لەسەر حیسابی مانا دەستەواژە بهێننەوە، نەك بەو شێوەیە هاوتابەندی نەهێڵن، بەڵكو وەك هێمایەك بۆ زەڕورەت، بە شێوەیەك هەر جەمسەرێك لە جەمسەرە دوالیزمیەكان وا بەدەربكەوێت وەك ئەوەی بریتی بێت لە زاتی بەرانبەرەكەی..
لەمەوە زەمان بۆ دەستنیشانكردنی زیندەبۆ دێتە ئارا، نەك بۆ لە ئامێزنانی یان گەمارۆدانی، بەڵكو تا بیكاتە وتەبێژی هەموو جووڵانەوەكان، بە شێوەیەك جیاوازیبوون ئاماژەدەری خاڵە جیاوازەكان نەبێت بە تەنیا، بەڵكو ئاماژەدەری جەمسەرەكان و كەلێنەكان و بونیاتەكانیش بێت، جیاوازیبوون واتە دۆزینەوەی بەراوردكارییەكان بە هەموو واتاكانی زاراوەوە.
ئەم یەكلایی بوونە دەمانگوازێتەوە بۆ چەمكگەلی زەمانیی بە شێوەیەك كاتێ ئێمە جیاوازیبوون بخەینە ناو ناسنامەوە((ئەو كاتە ماوەیەك دەمێنێتەوە كە ئێستا جیادەكاتەوە بە شێوەیەك كە خۆی نەبێت بۆ ئەوەی ببێت بە خۆی)) بە پێی گوزارشتی دریدایی، فەلسەفە ناودێر دەكەن بەو جۆرەی كە بریتییە لە فەلسەفەی ئامادەگی، بە وەهمێكی دەچوێنن كە پێویستە تێپەڕێنرێت، واتە هەوڵ بۆ تێپەڕاندنی دەدرێت، چاودەخشێننەوە بە چەمكگەلی ئێستاییدا واتە بەو چەمكەی زەمەنیی كە میتافیزیك بەرجەستەی كردووە و وا لە وجود تێگەیشتووە بە دەلالەتی چەشنێكی دیاریكراو بۆ زەمان كە چەشنی ئێستاییە (بە پێی دەربڕینی هایدگەریی)، چونكە چەمكی ئاسایی و فەلسەفی باو هەر لە ئەرستۆوە تا هیگڵ درك بە زەمان ناكەن مەگەر لە ئێستادا لێكی نەدەنەوە، هەرچی دەوترێت لەسەر ستایلی نوێی فەلسەفە لە دیكارتەوە تا هیگڵ ئەوەیە كە ئامادەگی وەردەچەرخێنێت تا لەبەردەم زاتی كارادا ئامادە بێتەوە، بەڵكو ئەو ئامادەسازییەش وەردەگێڕێت بۆ بابەتێك كە لەبەردەم زاتێكی ئەكتیڤدا خۆی بنوێنێ، بابەتەكە دێتە ژێر ڕكێفی كۆنترۆڵكردنی تەكنیكیانەی ئەو زاتە خۆیەوە، تەنانەت دیالەكتیكی هیگڵی كە وا لە مێژوو دەكات بزاوتێكی بەردەوامی ئێستایی لێ دەربچێت(( كە ئێستای ئێستایی ڕابردووی ئێستای تێپەڕێنێ بەرەو داهاتوویەكی ئامادە))
كەواتە تێپەڕاندنی میتافیزیك بە واتای داتاشینی چەمكێكی پێچەوانەی زەمانیە، ئەو كات مێژوو وەك قەدەرێك بۆ حەقیقەتی بوون وەدیدێت، بە شێوەیەكیش دەگاتە قەدەری خۆی((خۆی پێ دەبەخشێت و هاوكات خۆی دادەپۆشێت)) بەو شێوەیە ئێستا ئامادە نابێت، بەڵكو لەگەڵ خۆیدا لە لێكدابڕان و دووركەوتنەوەی بەردەوامدا دەبێت..
لەمەوە ئەوان ڕەفزی چەمكی تێپەڕینی هیگڵییەت دەكەن، هەموو مێژوویەكی هارمۆنی و گونجاوو زەمانێكی گرێدراو لە خۆ دووردەخەنەوە، لە بەدواداچوونی هێڵەكانی پەرەسەندن خۆبە حەزەر دەكەن، ئامانجەكان دیاریناكەن و ناسنامەكان بونیادنانێن، زۆر دەترسێن و بێزیان دێتەوە لەوەی بیر لە جیاوازییەكان بكەنەوە، وێنەی دڵنیابوون بۆ ناسنامە هاوتابەندەكان لەگەڵ خودی خۆیاندا ناهێڵنەوە.