نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی*

ئەو كەسەی دەیەوێ رای خۆی دەربڕێت، سێ خەسڵەت هەن لە دیاریكردنی دیالۆگ و باسكردنی میكانیزمەكەی و دیاریكردنی ئەركەكانیدا، دەیانسەلمێنێت:
یەكەمین خەسڵەت، ئەوەیە كە تا تەپڵی شەڕ بێ دەنگ نەبێت و تۆپ لە گرمە نەكەوێت، دیالۆگ بە كردەنی دەست پێ ناكات. دیالۆگ تەنیا رێی ئاشتیانەیە كە هەر دەبێ پەنای بۆ ببردرێت، لە پاش ئەوەی لایەنەكان دەگەنە ئەو رایەی كە شەڕ بێ ئاكامە و دواجار چی لێ ناكەوێتە، بێ لە هەڵایساندنی دووبەرەكی و قووڵ كردنەوەی بەدحاڵی بوون. هەڵبەت دیالۆگیش پشت بەستنە بە پاساو و بەڵگە هێنانەوە و بەریەك كەوتنی بیر و راكان و پەنا بردنە بۆ لۆژیكی عەقڵ. بەرامبەر بەوەی كە ناماقووڵ مۆرك و سیمای شەڕە و گڕیش بەردەداتە ناكۆكییەكان، ئەوا دیالۆگ زامنی لەیەك نزیك بوونەوەی لایەنەكانە، خۆ هێندەشی بەسە كە لە نیاز نیەتێكی پاكەوە هەڵدەقوڵێت و سەرچاوە دەگرێت، هەروەها دەبێ لایەنانی دیالۆگ بێگەرد و راستگۆ بن، هەر لایەنەش دەبێ پەیوەست بێت بەو بەڵێنەی بە لایەنەكەی دیكەی دەدات، تا بەدحاڵی بوون نەهێڵێت، لە ئاكامیشدا دوو لایەنی بەشەڕ هاتوو بگەنە ئاگربەست و سازان.
خەسڵەتی دووەم، ئەوەیە كە دیالۆگ كانی پرسیار نییە. ئەركی ئەو بریتی نییە لە هەڵكەندن و گومان كردن و راڕایی و دروستكردنی دابڕان و بۆشایی، ئەوەش نییە كە ناكۆكیی زیاتر بنێتەوە، بەڵكو ئەركی ئەو بریتییە لە گەڕان بە دوای كۆكردنەوە و لەیەك حاڵی بوون و پێكەوە سازان. ئەو رێیەكە دوو لایەن پێیدا دەڕۆن، هەر لایە هەوڵ دەدات ئەوی دی لەو شتە نزیك بكاتەوە كە پێیوایە راستی و هەقیقەتە. هەقیقەت و راستی بە گریمانە بەر لە دەست پێ كردنی دیالۆگەكە هەبوون، پرسیار و وەڵامیش وەپێش دەدەنەوە، بە جۆرێك كە دیالۆگ دەبێتە تەنیا «نمایش»ێكی زمانەوانی و توانای ئەوە دەداتە دیالۆگكاران كە هەر یەكەیان ئەوی دی بە لای خۆیدا رابكێشێت، تا تێكڕا پێكەوە بەرەو راستی و هەقیقەت داكشێن. ئیدی بەم جۆرە بەدەم نزیك بوونەوەی لەو «هەقیقەتە» لە یەكدی نزیك دەبنەوە.
كەواتە پوختەی قسە، رادەربڕ گریمانە دەكات كە دیالۆگ نە پرسیار دروست دەكات و نە هەقیقەت، بەڵكو بەرەو هەقیقەت دەچێت، بەڵكو دەستمان دەگرێت بەرەو «هەقیقەت». ئەو نە دوور دەخاتەوە و نە دووریش دەكەوێتەوە، بەڵكو لە یەك نزیك دەكاتەوە و نزیكیش دەبێتەوە. پاشان (دیالۆگ) رێی سازش و ئاشتی و سازانە، دواجار ئەو گەرم و گوڕییەكە لە نێوان كەسانی قسەكەردا، واتە كەسانێك كە قسەیان كردووەتە ئامڕازێك بۆ دەربڕینی بیر و رای خۆیان.
هەڵبەت ئەو هەژانەی ئەپستمۆلۆژیای هاوچەرخ بە خۆیەوە بینی، كە بەشێك لە ئاكامەكانی بریتی بوون لە گەڕاندنەوەی شكۆ بۆ چەمكی هەڵە و بەدحاڵی بوون و نەست، پشتیوان بوون لە ریسواكردنی بنیادی میتافیزیكانەی دیالۆگ، كە رادەربڕ باوەڕی پێی هەیە، واش تەماشای بكرێت نەك بەوەی بەدەرە لە پەیوەندییەكانی هێزەوە، هەروەها نەك وەك ئەوەی رێیەكە بە یەقین و سازانەوە دەورە دراوە، هەروەها نەك ئەوەی رێی لەیەك نزیك بوونەوە و كۆدەنگییە، بەڵكو بەوەی ئەو لە بنەڕەتدا رێی هەڵە و جیاوازی و بەدحاڵی بوونە، رێی ساتمە و قەیرانگیرییە.
تەنانەت خودی دیمانەش، كە وا باوە لە نێوانی زمانی دیالۆگ و زمانی داكۆكیكاردا دادەندرێت، بەوەی كە یەكەمیان (دیالۆگ) وەك ئەوەی لە شەڕدا باوە، پەیوەندیی هێزی تێدا نییە، تەنانەت ئەو دیمانەیە ئەوەش لە بیر خۆی دەباتەوە كە زمان، كە ئامڕازی هەموو دیالۆگێكە، كانگای ململانێی هێزەكان و كایەی بەركارانی دەسەڵاتەكانە، ئەو لانەی جیاوازی و شازە مەیدانی پەیوەندییەكانی هێزە. تۆ كە ناو و ناتۆرە دەبەخشیتەوە ئەوەیە دەسەڵات پیادە دەكەیت، تۆ كە ناو دەبەخشیتەوە «ئەوەیە تۆ سەروەر بیت»، ئەوە بە گوتەی نیچە. ستراتیژی ناونان بریتییە لە ستراتیژی زاڵ بوون و هەژموون. مێژووی شتان دروست مێژووی ناوەكانە، مێژووی ناوەكانیش بریتییە لە بەدوای یەكدا هاتنی ئەو هێزانەی باڵادەستن، كە واتا دەبەخشن و بەها دیاری دەكەن. ناوی شت دروست ئەو هێزەیە كە دەستی بە سەردا گرتووە و كردوویەتی بە موڵكی خۆی. وشەكانیش تەنیا «بڕە هێزن و لە پەیوەندییەكی مۆلەقدان»، ئەو دیالۆگەش كە وشەكان بەكار دەهێنێت و دەیخاتە گەڕ، ئەوە پەیوەندییەكانی هێز و ئامانجەكانی باڵادەستی و هەژموون بەرجەستە دەكات.
كەواتە دیالۆگ بە میكانیزمی لۆژیكیانە و پاڵنەری ئیتیكی (رەوشتی) دیاری ناكرێت، هەروەها پەیوەستیش نییە بە راستگۆیی دیالۆگكاران و بێگەردی و نیەت پاكیی ئەوانەوە. ئەو شەڕێكە لە ئاستی زماندا، ئەو دەمامكە ململانێیەكە كە لە رێی ئەوەوە، ئەو كەسەی واتا دیاری دەكات و گرفتەكان دەخاتە روو و چەمكەكان پێناسە دەكات و راستی و هەقیقەت دیاری دەكات، خۆی دەسەپێنێت.
ئیدی دیالۆگ ئەو ئامڕازە نییە كە لە رێی ئەوەوە، ئەوی دی بە لای خۆمدا رادەكێشم تا پێكەوە بەرەو هەقیقەت شۆڕ ببینەوە، ئەو ئامرازێك نییە بۆ پێكەوە گرێدان و پەیوەندی، بەڵكو رێی دابڕان و هەڵكەندن و ورووژاندنی زۆرترین پرسیارە، هەروەها خستنە رووی زێدە گرفت، ئەو رێیەكە بێ كەند و كۆسپ و قەیران نییە، تەنانەت تەژییە لە ململانێ و بەریەك كەوتن و لێكدان.
سەیر لێرەدا ئەوەیە كە ئەو لەیەك دوور كەوتنەوە و ئەو دابڕانە، باشترین ئامرازن بۆ مسۆگەر كردنی لەیەك نزیك بوونەوە و بەیەك گەیشتن. دیالۆگە ئەوەی تێیدا دەبێتە بەدحاڵی بوون، باشترین رێیە بەرەو هەر لەیەك گەیشتنێك.
ئەو خاڵانەی كۆسپ گەڵاڵە دەكەن و دیالۆگ «رادەگرن»، یان بە لای كەمەوە قەیران دای دەگرێت، بە یەك جیاوازی ناخاتە نێوانی دیالۆگكارانەوە، بەڵكو هزر و بەدیهییەكانی، هزر و پێشینەكانی لە یەك جیا دەكاتەوە، یان با بڵێین هزر و خۆی (واتە دیالۆگ) لە یەكدی جیا دەكاتەوە، لە هەوڵی خۆیدا بۆ جیابوونەوە لەو. ئەوان ئەو خاڵانەن كە نەزانیی نەزان و زانینی عاریف وەك یەك دادەنێت. وەك ئەوەی مەودای نێوان دیالۆگكاران هەرچەندی لە یەك دوور بكەێتەوە، لە یەك نزیكتریش دەبێتەوە، ئەویش نەك دووركەوتنەوە لە یەكدی، بەڵكو دووركەوتنەوەیە لە خودی خۆیان. هەر دیالۆگكارە هەرچەندی لە خۆی دوور بكەوێتەوە و چاوی بە پێشینەكانی خۆیدا خشاندەوە، پتر لە ئەوی دی نزیك دەبێتەوە. وەك ئەوەی بەیەك گەیشتنی نێوان لایەنانی دیالۆگەكە نایەتە دی، تەنیا لە خاڵەكانی جیابوونەوەدا نەبێت، وەك ئەوەی پەیوەندیی نێوانیان نایەتە دی تەنیا لە خاڵەكانی جیابوونەوەدا نەبێت: خاڵەكانی قەیران و قەیرانگیریدا كە تێیاندا هزر لە یەقینی خۆی رزگاری دەبێت و لە ئاست «هەقیقەتەكانی» نەرمی دەنوێنێت. ئەو خاڵانانەن كە لایەنانی دیالۆگ تێیدا «هاوخەم دەبن»، نەك هەر خەمێك، بەڵكو خەمی هزر كە هیدگەر لەبارەیەوە دەڵێ «ئەو خەمەیە كە تێیدا ئەو شتانەی ناسراو دێنە پێش چاو، دەگۆڕێن بە شتانێك كە شیاوی لێپرسینەوەن». دیالۆگ ئامرازێكە بۆ نەهێشتنی بەدحاڵی بوون، بەڵام بناغەیەك نییە لە نێوانی خود و ئەوی دی، بەڵكو لە نێوانی خود و خۆیدا، لە نێوانی كولتوور و خۆیدا. دیالۆگ جموجۆڵێكە هەموو كولتوورەكان لە رێی ئەوەوە هەوڵ دەدەن لە خۆیان داببڕێن، بە ئامانجی لەیەك نزیك بوونەوە لە رێی هێنانە ئارای جیاوازی و دروست كردنی هەمە بۆچوونەوە.
بەدەم ناو هێنانی كولتوورەوە، بۆمان روون دەبێتەوە، كە هیچ چارەیەك نییە و دەبێ لەبارەی تەبیعەتی ئەوەی «لایەنانێك» بۆ دیالۆگ بانگهێشت بكرێن، پرسیار بكەین. كامە لایەنانیان مەبەستە ئەوانەی ئەمڕۆ زۆر قسە لەبارەی دیالۆگ و «دیالۆگی كولتوورەكان»ـەوە بە تایبەتی دەكەن؟ ئەگەر ئەو پەلە وەڵامانەی ئەو كەسانە دوور بخەینەوە كە جیهان بە گوێرەی رەگەز یان ئایین دابەش دەكەن، یان لە باشترین حاڵەتدا بە پێی فاكتەری جیۆسیاسی دابەشی دەكەن، ئەوانەش كە دابەشی مانییانەیان لە سەر زمان و بن زمانە، پێیان وایە گەردوون بریتییە لە ململانێیەكی هەمیشەیی نێوان چاكە و خراپە، ئەوا ئێمە دەتوانین دووپاتی بكەینەوە كە شتە هاوبەشی نێوانی هەمووان ئەوەیە، كە گریمانە دەكەن كە لە پشتی دیالۆگەوە بكەرێكی مشوورگێڕ هەیە و داوەكانی گەمەكەی ها لە دەستدا و چۆنی بیەوێ هەڵیان دەسووڕێنێت. بەڵام، ئێمە ئەگەر بمانەوێ لەم خودە میتافیزیكە رزگارمان ببێت، واش لە لایەنانی دیالۆگ بكەین كە خۆیان ببنە بەركاری مێژوو، ئیدی رەنگە لە سەرمان فەرز بێت كە وای دابنێین كە دیالۆگی رۆشنبیری لە لایەنانەوە سەرچاوە ناگرێت، بەڵكو ئەو بۆ خۆی سەرچاوەی ئەوانە، ئەویش حەتمەن لە نێوانی دەرەوە و ناوەوەش نایەتە دی، بەڵكو لە نێو خودی شوێن (جێ)دا وەخۆ دەكەوێت. ئەوەی دەكرێ لەم حاڵەتەدا دووپاتی بكەینەوە، ئەوەیە كە دیالۆگ هەیە، هەروەها «دیالۆگێك وا دەكرێت» مەرج نییە لە نێوانی لایەناندا بێت، هەروەها نەك لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەوی دی، بەڵكو لە بنەڕەتدا لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ خوددا، دەشبێتە نائارامییەك بۆ كولتوور لەگەڵ خۆیدا. شانۆی دیالۆگ مەرج نییە بواری كار لە یەكدی كردنی تاكەكان بێت، بەڵكو كار لە یەكدی كردنی كولتوورەكانە. ئەو دابڕانانەی لێرەدا مەبەستن دابڕانی دیرۆكین. دیالۆگ بەر لە هەر شتێك بریتییە لە جووڵەی مەزنی مێژوو، كە وا لە كولتوورەكان دەكات هەوڵ بدەن بۆ رۆیشتن لە سەر هەمان رێڕەو. ئەوەش واتای ئەوە نییە ناچاری دەكات كە بە رێیەكدا بڕوات كە پێشتر نەخشەی كێشراوە، لایەنەكانیش لەوەیان زیاتر لە سەر نییە بێ لە پەیڕەو كردنی، بەڵكو پێویست دەكات زیاتر لە لایەنێك بەشدار بێت لە كردنەوەی رێگاكاندا. بە گوێرەی ئەوە، كە هەر دەبێ قسە لەبارەی سازان و گونجان و هاوبەندی و رازیكاری وەك ئامانجی دیالۆگ بكرێت، ئەوا رازی بوونە لەبارەی كردنەوەی رێگا و كردنەوەی ئاسۆ، رازیكاری، هیچ گوڕێك نییە مایەی دڵنیایی و رازی بوون بێت، بەڵكو رازی بوون لەبارەی ئەوەی جێی متمانەیە و ئەوەی مایەی رازی بوون نییە، بەم جۆرە دیالۆگ نابێتە نەرمە لۆقە بەرەو ئەو هەقیقەتەی كە هەیە، بەڵكو دیالیكتێكە لە نێوانی گومان و یەقین، لە نێوان هەقیقەت و هەڵەدا، لە نێوانی پرسیار و وەڵام، لە نێوانی بەدی هاتووی كردەنی و ئەگەرە ئاسۆی كراوە بەرەو ئاییندە.
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات