نووسه‌ر :جەواد بشارە

وه‌رگێڕ : تاریق كاریزی

لە بەهاری ساڵی 2006دا، زانای زرنگی بەریتانی (ستیفن هاوكینگ) بە بۆنەی كردنەوەی تاقیگەی تەنەكانی گەردوون و كۆزمۆلۆژیا لە زانكۆی حەوتەمی پاریسدا، بە سەردانێك هاتە پاریس و هەڵبژاردەیەك لە دەقی گەورەی بیركارانەی پێشكەش بە كتێبخانەی نیشتمانیی فەرەنسا كرد، ئەو دەقانەی كە هەر خۆی ساغی كرد بوونەوە و لەبارەیانەوە دوا بوو. ئەم زانا دیارەی ئینگلیز یەكەمین كەس بوو كە چەمگی خەیاڵە زەمانی داهێنا. دەبێ ئەوەشمان لە بیر نەچێت، كە هەر خەیاڵە ژمارەیە لە پشتی ئەو هەموو پێشكەوتنەی تەكنەلۆژیادایە، كە ئەمڕۆ دەیبینین و لێی بەهرەمەند دەبین. ئەمڕۆ ئێمە كە لە ساڵانی سەدەی بیست و یەكداین، ئەوا مۆبایل و زیرەكە مۆبایل لاپتۆپ و دیسكتۆپ و تەلەفزیۆن و كەناڵی ئاسمانی و سەتەلایت و مانگی دەسكرد و ریشاڵە رووناكی و هی دیكەش، بە بێ خەیاڵە ژمارە نە پەیدا دەبوون و نە پەرەیان دەسەند.
ئیدی بۆیە لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنووسیدا كە بۆ (ستیفن هاوكینگ) رێك خرا، ئەم پرسیارەی لێ كرا: ئایا ستیفن هاوكینگ دەتوانێ خەیاڵە زەمان وا دابنێت كە فۆرمی هەرە جەوهەریی ئەو زەمانە واقیعییەیە كە پێی ئاشناین؟ دوای بێ دەنگییەك، هاوكینگی ئیفلیج لە رێی كۆمپیوتەرەكەیەوە وڵامی دایەوە، ئەو كۆمپیوتەرەی لە رێی سیستەمێكی خوێندنەوەی شفرەوە بیرۆكەكانی ئەو دەكاتە دەنگ، كە بوار بە زانای بلیمەتی ئینگلیز دەدات پێكەوەڕۆییانە بە زمان لەگەڵ جیهانی دەرەكیدا بێت، وڵامەكەشی ئەمە بوو: "بەڵێ دەكرێ وای دابنێین".
دەكرێ خەیاڵە زەمان، زەمانێكی بێ ماوە یان بە زەمانێكی بەستوو بەراورد بكەین، بەوەی چركەسات، رابردوو، ئێستا و ئاییندە لە نێو یەكدا بن، هەروەها بەسەر یەكدا كەوت بن و لە نێو یەكدا بن. زۆر زەحمەتە ئەوە وێنا بكەین یان دركی پێ بكەین، بەڵام (ستیفن هاوكینگ) وێنەكەی لە زەین نزیك كردەوە و نموونەیەكی باویشی هێنایەوە، ئەو نموونەیەی بە زەمانی خەیاڵكرد یان خەیاڵە زەمانی چواند، ئەویش خڕیلەی فیلمی سینەمایە كە دەكرێ لەبارەی خەیاڵە زەمانەوە بیرۆكەیەك بە دەستەوە بدات. ئەو شریتەی بە سەر خڕیلەكەدا پێچراوەتەوە، وێنە و گرتە و دیمەنەكانی فیلمەكەی تێدایە، هەروەها هەموو چیرۆكەكە و رووداوەكانیشی. هەڵبەت ئەو چیرۆكە لە جێ شوێنێكدایە، كە ئەو فیلمەیە و بە سەر خڕیلەكەدا پێچراوەتەوە. ئیدی تا شریتەكە بە پێچراوی لە نێو پاكەتی خۆیدا بێت، ئەوا لە زەمانی واقیعیدا فیلمەكە نییە، وێڕای ئەوەی سیناریۆی رووداوەكان هەیە، بەڵام لە نێو رێڕەوی ماوەكەدا نییە، ئەو كۆبەكۆ لە نێو خەیاڵە زەماندا خۆی مەڵاس داوە، فیلمەكەش ناچێتە نێو زەمانی واقیعییەوە تا نەخرێتە سەر داتاشۆ و پیشانی جەماوەر نەدرێت، جا ئەوكات ئەو دەچێتە نێو دوو زەمانەوە: زەمان یان ماوەی نمایشەكە، هەروەها زەمانی قەومانی رووداوەكانی فیلمەكە، كە رەنگە رووداوی چەندین سەدە بە دوو سەعات نمایش بكات. هەڵبەت ئەوكات ئەو پرۆسەیە دروست دەبێت، واتە پرۆسەی گواستنەوە لە خەیاڵە زەمانەوە بۆ زەمانی واقیعی، یاد و چاوەڕوانیی ئاییندە.
فیزیاناسان وا باوە پەنا بۆ چەمكی خەیاڵە زەمان دەبەن بۆ راڤە كردن و لێكدانەوەی هەندێك دیارەی نادیار، وەك كاریگەریی تونێل، ئەمە دیاردەیەكی فیزیاییە و دواتر دێینە سەر پیشان دان و راڤە كردنی، كە لە میانی ئەودا هەندێك تەنۆكە وا دێنە پێش چاو، وەك ئەوەی هەنووكە و لە چركەساتدا لە خاڵێكەوە بۆ خاڵێكی دی باز دەدەن، بە بێ ئەوەی ئەو بازدانە بچێتە نێو زەمانی واقیعییەوە.
ئەمەش لە لای هەندێك لە زانایان مایەی سەرسوڕمان نییە، كە ئەو زەمانە سەیر و سەمەرەیە، خەیاڵییە، لەوە زیاتر نییە كە تەنیا میكانیزمێكی دروست كراوە بۆ لێكدانەوەی ئاڵۆز و تێك چڕژاو، ئەو شتێكی قوول دەگرێتە خۆ كە تا ئێستا كەس لە رەهەندەكانی نەگەیشتووە و دركی پێ نەكردووە. خەیاڵە زەمان لە جەوهەر و ماهیەتی راستەقینەی خۆیدا نهێنییەك دەگرێتە خۆ، كە لە ئاشكرا بوون نایەت و كارێكی نادیاریش، كە رەنگە بیرۆكەیەك ئەگەر شێواویش بێت، لەبارەی بنەچەی گەردوونی بەرچاوەوە بە دەستەوە دەدات. خەیاڵە زەمان بەهادارترین و جەوهەریترین نهێنی دەشارێتەوە، ئەو نهێنییەی پەیوەندیی بە دروست بوونی گەردوونی بەر دیدە و بەر چاوی ئێمە و بەر لە ئەویشەوە هەیە. كارەكە پەیوەستە بە بەراییە چركەساتی دامەزراندنەوە، كە لەوێوە گەردوونی بەر دیدەمان دەستی پێ كرد، ئەویش چركەساتی سفرە، ئەو بە تەواوی و بە شێوەیەكی جەوهەری لە چركەساتێكی پاش خۆی جودایە، لەبەر ئەوەی هێندە نادیارە، هەندێك دەپرسن ئاخۆ بە كردەنی ئەو هەیە؟ ئایا ئەو چركەساتێكی خەیاڵكردە وەك كە (سانت ئۆگستین)ی لاهووتناس بە شێوازی خۆی پەسنی دا، كاتێك وەك چركەساتی واقیعی پەسنی دا، بەڵام چركەساتێك كە نەمر و هەمیشەییە؟
سەرەنجام هەموو شتێك بە دەوری ئەم چەمكە سەمەرەیەی فیزیادا دەخولێتەوە. پرسیار كردن لەبارەی بنەچە و سەرەتای زەمان لەم چەمكەی میتافیزیكەوە دوور نییە، كە وا دێتە پێش چاو، لە بواری زانستی فیزیاوە دوور كەوتووەتەوە، ئەمەش بوار دەدات بپرسین: ئاخۆ گەردوونی بەر دیدە واتایەكی هەیە؟ خوداوەند و نەبوون دەخاتە نێو یەك بازنەوە. پرسیار هەرچەندی زەحمەت و هەستیاریش بێت، بەڵام رێ پێ دراوە. بابەتەكەش تا دەیان ساڵی دوور و درێژی داهاتوو هەر لەبەر دەستدا دەبێت، چونكە لە وڵامی ئەودا راڤە لەبارەی بنەچەی راستەقینەی گەردوونی بەر چاو و بەر دیدە، خۆی مەڵاس داوە.
بەر لە زیاتر لە بیست ساڵ، (ستیفن هاوكینگ)، دروست لە ساڵی 1989دا، لە كۆتایی كتێبەكەی خۆی (پوختەی مێژووی زەمان)دا گوتی: "ئەگەر تیۆرییەكی تەواو و سەراپاگیر و فرەلایەن و یەكگرتوومان دۆزییەوە یان پێی گەیشتین، ئەوا دەبێ رۆژێ لە رۆژان، بە شێوەیەكی گشتی لە لایەن تێكڕای مرۆڤەوە لێی حاڵی بین و تێیبگەن، نەك هەر لە لایەن دەستەیەك لە زانایان و پسپۆرانەوە، ئیدی لە توانای فەیلەسووف و زانایان و تێكڕای خەڵكدا دەبێت، كە لەبارەی پرسی ئەوەی بزانن ئاخۆ بۆچی گەردوون هەیە و بۆچی ئێمەش هەین؟ بەشداری لە گفتوگۆدا بكەن. ئەگەر بە وڵامیش گەیشتین، ئەوە واتای ئەوپەڕی سەركەوتن و درەوشانەوەیە بۆ عەقڵی مرۆیی، هەڵبەت ئەوكاتە بە بیركردنەوەی خوداوەند ئاشنا دەبین".
جا لێرەدا پێویستە واتای مەجازیانەی پەیڤی خوداوەند وەبگرین، چونكە ستیفن هاوكینگ كەسێكی خوانەناسە، پێشی وایە گەردوون پێویستی بە ئەفرێنەرێك نییە تا دروست ببێت. خۆ رەنگە كاتی ئەوە هات بێت كە لە رووی زانستییەوە بپرسین: ئاخۆ كامەیە سەرەتای ئەو جیهانە مادییەی تێیدا دەژین؟ ئەدی چی لە پێش ئەوەوە هەبوو و چیش لە پاش ئەو دێت؟
دوای ورد بوونەوە لە دوایین تیرۆییەكانی زانستی باوی ئەمڕۆ، ئەو تیۆرییانەی لە زانكۆكاندا دەخوێندرێن، هەر لە نێو چوارچێوەی ئەواندا هەزاران زانا و شارەزا كار دەكەن. تیۆرییەكانیش ئەمانەن:
-تیۆریی ئەوپەڕی وێكچوون
-تیۆریی ئەوپەڕی ژێ
-تیۆریی قورسە كوانتی
-تیۆریی ئێم
-تیۆریی هەموو شتێك
ئەمانە لە هێڵی گشتیی خۆیاندا سنووری زانینی زانستیانەیان تێپەڕاند، كە هەر هەمووشی زادەی دوو دیرەگی سەرەكیی فیزیای هاوچەرخە، كە (رێژەیی گشتی) و (رێژەیی تایبەت)ی ئینشتاین و (میكانیكای بڕ) یان (كوانتۆم)، كە ئیدی بە راستییەك گەیشتین كە زانایان لەبارەیەوە كۆكن، ئەویش ئەوەیە كە ئەو گەردوونەی بەر دیدەی ئێمەیە و تێیدا دەژین، بەشێكە لە گەردوونێكی فراوانتر و گەورەتر، گەردوونی رەهایە كە لە گەردوونەیلی بێ شومار پێك هاتووە (Univers multiples)، هەروەها ئەو تەقینەوە مەزنەی كە رووی دا و بووە هۆی لەدایك بوونی گەردوونی بەردیدەمان، رووداوێكی دەگمەن نییە، بەڵكوو رووداوێكی ئاسایی بێزەوەرە و دووبارە دەبێتەوە، كە لە هەر چركەساتێكی گەردوونیدا روو دەدات. هەر (بیگ بانگ)ێك، واتە هەر تەقینەوەیەكی مەزن، دەبێتە مایەی دروست بوونی گەردوونێكی دی یان گەردوونێكی وەك گەردوونەكەی ئێمە یان جیاواز لەو، كە بە پێی یاسای خۆبەخۆی فیزیایی بەڕێوە دەچێت، ئەو یاسانەش یان بە یاساكانی گەردوونی بەردیدەی ئێمە دەچن یان بە تەواوی لەو جیاواز دەبن.
ئەم شێوازەیە كە بە بڵقە گەردوون ناسراوە، كە وەك بڵقە سابوون وایە، گەردوونی بەردیدەشمان تەنیا یەكێك لەوان، واتە ئەو تەنیا توانایەكی كۆسمۆلۆژییە لە نێو ژمارەیەكی بێ كۆتایی لە توانای كۆسمۆلۆژی و هەر یەكەشیان تایبەتمەندیی خۆی هەیە، كە تێك چڕژاون و لە نێو یەكدان یان هاوسەنگن و ملكەچی یاساكانی تایبەت بە خۆیانن.
بە كورتی، گەردوونی ئێمە سەرەتای نییە، بە دڵنیاییشەوە كۆتایی نابێت. بە بڕوای من گەردوونی رەها كە لە یەكجار بچووكەوە دەست پێ دەكات تا یەكجار گەورە، دەكرێ لە كۆی هەموو گەردوونەكان: تەنۆكەكان (Univers - particules) پێك بێت، جا وەك چۆن گەردوونی بەریدەمان لە گەردیلەی یەكجار بچووك پێك هاتووە، بچووكترین تەنۆكەی دۆزراوەش تێیدا (بران) و (ژێ)یە، كە بە قەبارە لە (كوارك) بچووكترن. هەڵبەت كەینوونەیەكی بچووكتر، لە هەر تەنۆكەیەك كە بە خاڵی بەرایی دەچێت، ئەگەر وەك ئەویش نەبێت، هەیە. ئەو خاڵە بەراییەی فیزیا ناوی ناوە دەگمەن (singularité)، ئەو لە شوێنی (بلانك) بچووكترە، كە لە جەوهەری خۆیدا چڕە ماددەیەكی بێ كۆتایی و قەبارەیەكی بێ كۆتایی و پلەیەكی زەبەلاحی گەرمی و بە ژمارەی لە كۆتا نەهاتوو هەڵگرتووە، كە نە لە پێوان و نە لە ژمارە دێن.
هەر یەك لەم تاكانە: گەردوونانە رەنگە رووبەڕووی وەرچەرخانی كوانتی بێن، هەروەها بەریەككەوتن كە ببێتە مایەی تەقینەوەیان، وەك ئەوەی بۆ تاكە گەردوونی بەردیدەمان رووی دا و ئەو تەقینەوە مەزنەی لە پاش ئەو هات، لە رووی فراوان بوون و ئاوسان و كارلێكەوە، ئەمەش بووە مایەی دروست بوونی غاز و هەسارە و ئەستێرە و گەلەستێرە و ژیان. بەر لە ئەو و پاش ئەویش، بە ملیاری ملیار رووداوی هاوشێوە و گەردوونی فرە رووی داوە. هەڵبەت لە نێو هەر گەردوونێكدا ماددە و وزە و پێكهاتە هەن، ئەوانیش لە یەكجار بچووكەوە بەرە یەكجار گەروە رێزیان بەستووە، لە هەر دەگمەنایەتییەك لە یەكجار بچووكدا گەردوونی شاراوە هەیە، هەر هەمووشیان لە نێو گەردوونی رەهای زیندوو مەلە دەكەن، كە نە سەرەتا و نە كۆتایی و نە سنووری هەیە. ئەو لە حاڵەتی جوولەی بەردەوام و دروست كردنی هەمیشەیی لە رێی میكانیزمی خولانەوە و راڕایی و وەرگەڕانی كوانتیدایە، لە نێو خەیاڵە زەمانی كە وەپێش تەقینەوەی مەزن دەكەوێت، كە ئەمیش زەمانی تایبەتی واقیعیانەی هەر گەردوونێك دەهێنتە دی، پاش ئەوەی (بیگ بانگ) واتە تەقینەوەی مەزنی تایبەت بە خۆی روو دەدات.
بەم جۆرە تیۆرییەكانی دوێنیی خەیاڵی زانستی هەر خۆیان تیۆرییەكانی ئەمڕۆی زانستین، تیۆرییەكانی ئەمڕۆی خەیاڵی زانستی هەر خۆیان تیۆریی زانستیی دواڕۆژن.