نووسه‌ر :د. محەمەد سەبیلا

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە، مەغریب هاوكات لەگەڵ داگیر كردنی لە لایەن كۆلۆنیالیزمەوە، كەوتە نێو ژانی رێڕەوێكی درێژخایەنی نوێگەرییەوە، رێڕەوێك كە لە ئاستێكی بەرزدا كەوتە بن كارلێكی دوو هێدمەی تێكەڵ بە یەكەوە: هێدمەی كۆلۆنیالیزم بە واتای نەمانی سەروەری، ئنجا چوونە نێو بازنەی پاشكۆیەتیی سیاسی و ئابووری و كولتووریی قوول و درێژ مەوداوە، هەروەها هێدمەی ئەو نوێخوازییەی لە پێستی ئەودایە، كە بریتییە لە نوێخوازیی ئابووری و دروست كردنی كارگە و قەنتەرە و هاتوچۆ و بەنداو، هەروەها هێنانی ئامرازەكانی گەشت و پەیوەندیی نوێ، رێكخستنی شاران، دامەزراندنی كارگێڕییەكی مۆدێرن و هێنانی سیستەمی هاوچەرخی فێركردن.
ئیدی لەو ساوە چی دی نوێخوازی نموونەیەكی دەرەكی نییە، كە بژاردەی مەغریب بە هۆیەوە هەوڵ بدات وڵات لە پاشكەوتوویی خۆی دەربكات تا بتوانێ رووبەڕووی دوژمنی دەرەكی ببێتەوە و بە كاروانی سەردەم بگات و درك بە زەمەن و سەردەمی جیهان بكات، بەڵكوو تا رادەیەك بوو بە دینامیكێكی ناوخۆ و لە نێو كۆمەڵدا جۆش دەخوات. جا لەو ساوە جڤاكی مەغریب بە دوو دینامیكی بەهێزی بابەتیانەوە گرێ دراوە: دینامیكی نەریت بە دەزگاكانی جڤاكی و سیاسی و بەهاگەلی چەسپاوی كولتووری و زەینییەكانییەوە لە لایەك، دینامیكی نوێ كردنەوە بە دەزگاكانی تەكنیكی و دامەزراوەگەلی ئابووری و كارگێڕیانەی و روانگەگەلی كولتووری و هزرییانەی نوێی خۆیەوە لە لایەكی دیكەوە.
بە زمانێكی دی، جڤاك (كۆمەڵ: كۆمەڵگا)ی مەغریب بە نائارامییەوە لە نێوانی هەردوو دینامیكی تەوەزەلی و ئەمەك بۆ یادگە و گوڕ و تین و باق و بریقی رابردوو لە لایەك، ئنجا دینامیكی نوێ بوونەوە و گۆڕان لە ئاسۆیەكی نوێخوازانە لە لایەكی دیكەوە گرێ درا بوو، ئەویش ئەو رێڕەوە بوو كە لە پاش راگەیاندنی سەربەخۆیی بە تەوژمێكی گەورەتر و بە گۆڕانێكی بەرچاو لە خەسڵەتی بكەراندا، چەند پات بووەوە.
هەڵبەت وەرچەرخانی بنیاتانەی لەم جۆرە خەسڵەتی وایە كە وەرچەرخانی جۆرەكی و چۆنایەتیی قووڵ لە تێكڕای بنیاتەكان بەدی دەهێنێت، هەر لە بنیاتی تەكنیكی تا بنیاتی ئابووری بۆ بنیاتی كۆمەڵایەتی و دیموگرافی تا دەگاتە بنیاتی سیاسی و كولتووری.
كەواتە هەر لە بەرایی سەدەی بیستەمەوە مەغریب كەوتە سەر ژانی وەرچەرخانی جۆرەكیانەی سەراپاگیری دوا بە دوای یەك و زوو بە زووەوە، كە لە نێوان نەرمە توند و تیژی و توندە توند و تیژیدا بوو. وەرچەرخانەیلێك كە كاریگەریی دژوارانەی روو لە هەڵكشان بوو، هەرچەندی كە كارەكە پەیوەستیش بووایە بە لەبەر یەك هەڵوەشاندنەوەی بنیاتەیلی نەریتییەوە، لە نموونەی: بنیاتی خێڵەكی، بنیاتی خزمایەتی، بنیاتی خانووبەرە، تەرزەكانی موڵكایەتی، ریزەبەندی نەریتیانەی جڤاكی كە وابەستەی شكۆ و نامووسە، بە هەمان شێوە بنیاتەیلی رەفتار و زەین و درك كردن و سیستەمی بەهاگەلی هاوشان بەوان.
هەر لە سەرەتاوە نوێخوازی مۆركی بەردەوامییەكی بابەتیانەی وەخۆ گرت، كە رێژەیەكی زۆر لە حەتمیەت و توند و تیژیی فیزیكی و هێمایی بووە سیمای ئەو، ژێرخانەیلی گرتەوە وەك چۆن سەرخانەیلیشی گرتەوە، ئەویش لە رێی سێ رەهەندەوە كە كاریگەرییەكی بەهێزی وەرچەرخێنەرانەیان هەبوو:
1-رەهەندی ئابووری، كە بریتی بوو لە فراوان كردنی بنیات و دامەزراو و پەیوەندی و بەهاگەلی سەرمایەدارانە، هەروەها بڵاو بوونەوەی پلە بە پلەی كولتووری (میر كانتیلێ) كە بریتی بوو لە گۆڕینی (كردنی) هەموو "شتێك" بە كاڵا، واتە بكرێنە شتێكی نێو بازاڕ كە قابیلی كڕین و فرۆشتن بن. پەیوەندی و بەهاگەلی سەرمایەدارانە بە شێوەیەكی ئۆرگانی نموونەیەكی پەیوەندی ئامێزیان لەگەڵدا بڵاو دەبێتەوە، ئەویش لە پێشدا هاتنی بەهاگەلی ئاڵوگۆڕە لە چاو بەهاگەلی خودی كەسانە و شتان و بیرۆكەكان. ئەمە یەكەمین شێواندنە كە بنیاتی ئابووری و پەیوەندیگەلی نوێی ئابووری دەیخەنە سەر سیستەمی نەریتی، كە وابەستەی وێنایەكی جەوهەرییانەیە بۆ شتان و كەسان و بیرۆكەكان.
2-رەهەندی تەكنیكی، بریتییە لەوەی كە تەكنیك تەنیا كۆمەڵە ئامێر و ئامرازێكی نوێ نییە بۆ هەڵسوكەوت كردن لەگەڵ سروشت و كۆمەڵ، بەڵكوو ئەو ئامێر و ئامرازانە دیدێكی نوێیان بۆ جیهان بەخۆوە گرتووە، هەروەها كولتوورێكی نوێش، كە دەچێتە نێو كارلێكە ململانێیەك لەگەڵ كولتووری نەریتیانەی باو لە نێو كۆمەڵدا. وەك چۆن پەیوەندیگەلی نوێی ئابووریانەی سەرمایەداری عەقڵاندنێكی ئامرازانەی پلە بە پلەی ئابووری و كاڵاندن (بە كاڵا كردن)ێكی سەراپاگیرانە دەگرێتە خۆ و دەسەپێنێت، ئەوا تەكنیكیش بە كاریگەریی سیحراویانەی، ئەوا نائاگایانە گۆڕینی هەموو شتێك بۆ ئامراز دەگرێتە خۆ و دەسەپێنێت، واتە ئەو رەهەندێكی بەهێزی شتاندن و ئامرازانە (Instrumentalistereifiant) بەخۆوە دەگرێت.
3-رەهەندی كولتووریانە: ئەمەش رەهەندێكە لە دوو رەهەندەكەی دی جیا نابێتەوە. سەرباری ناوەرۆكی ئۆرگان كولتووریانەی هەردووكیان، دەبینین بڵاو بوونەوەی كولتووری نوێ، بە واتای فراوانی، نەمازە كولتووری جەماوەریانە كە دەزگاكانی نوێی گەیاندن بە فراوان بڵاوی دەكەنەوە، كە هێرش دەكەنە سەر گۆپكە و عەقڵ و دەروون و ویژدان و خەیاڵ كراوی نەریتی، بە ناز و باز و دەنگ و رەنگ و هەرا و زەنایەوە، بەهای تاكانە و پێوەری كاڵاییانە و شتاندنانە بڵاو دەكاتەوە، دەشی چەسپێنێت و بە فراوانی دەیگشتێنێ.
هەڵبەت ئەو بكەرانە لەگەڵ بەهاگەلی نەریتیانەی چەسپاوی كۆمەڵدا دەكەونە ململانێوە، لەگەڵ ئەواندا دەچێتە نێو پرۆسەیەكی ئاڵۆزی دووسەرەوە لە رووی كاریگەری و هەوڵی هەڵوەشاندنەوەوە، هەروەها بەتاڵ كردنی ناوەرۆك و سەراوبن كردنی رۆڵ و خواستنی سیماكانی لایەنەكەی دی، بەوەی كە جاری وا هەیە نوێخوازی بەرگی نەریت دەپۆشێت بۆ ئەوەی دڕی پێ بدات و خۆی بە سەردا بسەپێنێت، كەچی نەریتیش بەرگی نوێخوازی دەپۆشێت بۆ ئەوەی بەردەوام بێت و سەر لە نوێ بژی، بەرەنگاری فاكتەرەكانی هەڵوەشاندنەوە دەبێتەوە، كە دڕی پێ دەدەن و بەردەوامیش هەڕەشەی لێ دەكەن.
ئاكامی ئەم كارلێكە، كە لە ململانێ و پەشێوییەوە بە دوور نییە، بەهاكان تێكەڵ بە یەك دەبن، هەروەها تێكەڵ بوونی دید و تەم و مژاوی بوونی دید، هەروەها پێ بە پێ هەڵوەشانەوەی پەیوەندیی كۆنی كۆمەڵایەتی كە وابەستەی هاوكاری و لە پێشدا هاتنی رۆح و بەهاگەلی دەستەجەمعییە.
جا ئەگەر ئەركی توێژینەوەی سۆسیۆلۆژی بێت كە بەدواداچوون بۆ ئەم وەرچەرخانانە بكات بە توێژینەوەی مەیدانی لە تێكڕای هەمەكی جڤاكیدا، ئەوا ئێمەی كە بە فەلسەفەوە سەرقاڵین داوامان لێ دەكرێت هەڵوەستە لە ئاست سێ رواڵەت یان ئاستدا بكەین، ئەویش لە رێی روانینێكی هەمەكیانەوە:
-لە ئاستی ئاكسیۆلۆژیدا: بەهای نوێ دێنە ئاراوە، وەك داهات و سەركەوتن، توانا، كەم بوونەوەی بایەخی بنەچە و چاوگ، فراوان بوونی بەیاری هەڵبژاردن لە بەردەم تاكەكاندا، بڵاو بوونەوەی بیرۆكەی یەكسانی، بڵاو بوونەوەی بەهاكانی ئازاد: ئازاد بوونی تاك و گرووپەیلی جڤاگیانە (ژن، منداڵ)، ئەویش بەرانبەر بە بەهاكانی كۆن كە وابەستەی ریزەبەندێكن، كە زادەی بایەخی سەرمایەی هێمایی و نامووسن بۆ دیاری كردنی پێگەی كۆمەڵایەتیی كەسانە، هەروەها لە پێشدا هاتنی پەیوەندیی خزمایەتی و ئیتیكی ویژدان و گوێڕایەڵی و پەیوەستی و پشت بەستن بە قەدەر، لە پاڵ ئەوەی تێكەڵییەكی روون هەیە لە رووی پەیژەی بەهاكانەوە، كە هەندێ جار لەبەر تێكەڵ بوون و دژیەك بوونیانە. ئەوەش حاڵەتێكی لێ كەوتەوە كە نزیكە لەو حاڵەتەی (دۆركهایم) ناوی نا: ئیفلیج بوون یان تێكەڵ بوونی پێوەر و بەهاكان (Anomie)، یان وەك ئەوەی (ڤیبەر) ناوی نا: فرەیی یان مملانێی خوداوەندان (Polytheisme)، وەك ئاماژەدانێك بە ململانێی نێوان دید و بەهاگەلی جۆربەجۆر.
-لە ئاستی درك یان ئاستی فراوانی ئەپستمۆلۆژی: تێكەڵ بوونێك دروست دەبێت، كە پێكڕا پەشێوی دەخاتە سەر پەرژینی درك پێ كردنی نەریتی و پەرژینی درك پێ كردنی نوێ بە دیاردەكان، تێكەڵییەكیش لە نێوان ماهیەتی پێشین و سەردەمییەكان دەهێنێتە ئاراوە، لە نێوان بنەچە و مەرجەكان خەمڵین، لە نێوانی قەدەری و حەتمی، لە نێوانی چارەنووس و ئازادیی هەڵبژاردن.
ئەم ئاستەی درك قوولترین ئاستی وەرچەرخانە، یەكەم لەبەر توندییەكەی و دووەم لەبەر هێواشییەكەی، سێیەمیش لەبەر زەحمەتیی بەدواداچوون و پەی بردن بە سیمای. ئەمەش وەرچەرخانێكە لاسەنگییەكی قوول لە دید و بۆچوون دروست دەكات، هەروەها زادەی ئەوەشە كە فەیلەسووفی هاوچەرخی ئێرانی (داریوش شیگان) لە كتێبەكەیدا (دیدی قرتاو یان شێواو)دا پێی دەڵێ: سكیزۆفرینیای كولتوور یان دابڕانی كولتووری، بەوەی جووتە سیستەمێكی درك لە پێكەوە ژیانێكی ناتەباییدان، كە دەروونی تاك و كۆئەندامی دركی و روانینی ئیتیكانەی تووشی نائارامییەكی قوول دەكات، سیماكەی لەوەدایە كە ئاوێنەی دیدی نەریتیانە تووشی درز یان شكان دێت، هەروەها ئاوێنەی دیدی هاوچەرخانەش كە تاك تێیدا دەژی، تووشی تەمومژ دێت، لە چوارچێوەی جڤاكێك كە لە وەرچەرخاندایە، زۆر بە توندی نوێخوازی خۆی پێدا دەكات، ئیدی تاك لە نێوانی جووتە سیستەمێكی مەعریفی و جووتە دید و جووتە چاوگی جیاوازی پێوەرانەدا، ونجڕونجڕ دەبێت، وێڕای ئەو نائارامییە نائاگایەی لێی دەكەوێتەوە، هەروەها نائارامییەكی نائاگای دەروونی و زەینی، هەورەها دادڕانی نێوان دوو سیستەمە چاوگی جیاواز.