عەرەب هاتن، وڵاتان خاپوور(1-2)

عەرەب هاتن، وڵاتان خاپوور(1-2)

نووسه‌ر :ئیبراهیم عەلائەدین

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(ئەم وتارە لە ژمارە 2504ی ماڵپەڕی عەرەبی زمانی (الحوار المتمدن)دا بڵاو بووەتەوە. نووسەرەكەی عەرەبە، ناونیشانەكەشی فرە درێژ بوو (ئیبن خەلدوون: ئەگەر عەرەب بە سەر وڵاتاندا سەركەوتن، هەر زوو وڵاتان وێران دەبن)، بۆ ئەوەی بێ سەرێشە خوێنەری كورد تێی بگات، من ناونیشانەكەیم كورت كردەوە- ت. ك)
لە میانی بەرهەڵستی كردنم دژ بەو وتارە سۆزامێز و سەرگەرمانەی وەك لایەنگیری كردن لە پێڵاو هاوێژەكە (مەبەست (زەیدی)یە، كە لە بەغدا لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنووسیدا جووتە پێڵاوەكەی خۆی لە بوش گرت)، هەروەها كاردانەوەی سۆزامێزانەی جەماوەر هەمبەر بە رووداوەكە، لە وتارێكی پێشوومدا، كە بە ناونیشانی (كولتووری بەدەویانەی پێڵاو، شارستانیەتی لێ ناكەوێتەوە) نووسی بووم، تێیدا ئەمەم گوت: "وەك ئیبن خەلدوون گوتوویەتی، ئەم كولتوورە توند و تیژە رواڵەتێكی مەدەنی نییە، بەڵكوو ئەوە زادەی كولتوور و بەهای عەرەبی بەدووە، كە بە توند و تیژی و تۆڵەسەندنەوە و پەشێوی و گوێ نەدان بە دەسەڵات و سەروەریی یاسای مەدەنی، گۆش كراون، كە رەهەندی مرۆییانە لە پەیوەندی كردن بە ئەوی دیكە، رەت دەكەنەوە، ئەوان باوەڕیان بە لێبوردەیی و پێكەوە ژیان نییە لەگەڵ ئەوەی كە خاوەن را یان باوەڕ یان بنەچە یان رەگەزێكی جیاوازە، ئەوان پاشكەوتووی توندڕەوی دوژمنكارن، دژ بە پێشكەوتن و ژیار و شارستانیەت و تێكەڵ بوون لەگەڵ كولتوورگەلی مرۆیین، باوەڕیشیان بە فرەیی و دیموكراسی و ئاشتی نییە".
ئەم بڕگەیە ئەعرابی (ئەعراب: كۆی عەرەبە مەبەستیش خێڵەساتی بەدووی بیاباننشینی عەرەبە- وەرگێڕ) لێم هێنایە دەنگ و "بە هاواری شەرفەوە خۆیان تاو دا"، ئەمەی نێو جووت كەوانەكە دەستەواژەی (مزەفەر ئەلنەوواب)ـە، هەر یەكەشیان شمشێری دارینی خۆی هەڵكێشا و شاعیری داشۆرینیان ئامادە كرد و پلانیان داڕشت و لە یەكێك لە ماڵپەڕەكاندا بڕیاریان دا پەلاماری وتارەكە بدەن.
ئیدی وەك نەریتی باوی ئەعراب، كە بە رەوشت زبر و گەمژەشن، دەولكیان لە زەلكاوی زمان و پەیڤی بەد و قسەی پووچ هەڵكێشا، وەك پیشەی هەمیشەییان، سەرگەرمی مەستی كردن، سۆزی بەرەڵڵاش گیانی ئەوانی تەنییەوە، ئێمەشیان دایە بەر تیری ژەنگن، هەندێك بە شیعرو هەندێك بە چرپە و هەندێكیش بە پەخشان، هەندێكیش بە بادانی سمت، چەشنی بێحەیایەك كە كاتێ لاوێك پێیدا هەڵدەدات. هەڵبەت هەرچی گوترا یان دەگوترێت، ئەوە كولتووری بەداوەیە، كە هێشتا لە ویژدان و كولتوور و كەلەپووری ئەعرابدا جێگیر و چەسپاوە، جاران و ئێستاش تەوری رووخاندن و وێران كردنی هەر خواستێكی شارستانییە، هەموو خواستێكی كە كەسانی پێشەنگی كۆمەڵ هەوڵی بۆ دەدەن، پووچەڵ دەكاتەوە، هێشتاش ئەو چاوگەیە كە توندڕەوان بە هەموو چەشنەكانیان، بە سەرباز و لایەنگر و شوێنكەوتوویانەوە، ئاوی لێ هەڵدەهێنجن.
لە روانگەی منەوە كە پشت بە دیدێكی مێژوویی دەبەستم، لە هەر شوێنێك بەداوە و كولتووری بەداوە هەبێت، ئەوا پاشكەوتن و داڕووخان و زیللەت لەوێیە، جا چ لە ئەوروپا تا سەدەی شەشەمی زایین بێت، یان لە ئاسیای ناوەڕاست كە تا ئەم كاتەش بەداوە هێسكی زۆر لە دەوڵەتانی كون دەكات، یان لەو شوێنەی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناسراوە، لە نێویاندا وڵاتانی عەرەب و توركیا و ئێران و پاكستان. ئەو توێژەرەی ئارەزوو دەكات بە بەداوە و كولتوورەكەی و مێژووی ئەو شوینانەش ئاشنا بێت، كە بەدوو خاپوور و وێرانی كردوون، ئەوا بە ملیۆنان لاپەڕەی لە بەردەمدایە. لەبەر ئەوەی كولتووری وێرانییە و پاشكەوتن و داڕووخان دەچەسپێنێت، بۆیە دەبێ كار بۆ ریشەكێش كردن و مەحف كردنەوەی بكرێت، تا چاوگی تیرۆر و كولتووری توند و تیژی وشك بكرێت، تا گەلانمان بتوانن هەستنە سەر پێ و بە كاروانی شارستانیەت و ژیار رابگەن.
بۆ ئەوەی پتر بە كولتووری بەدوو ئاشنا بین، هەروەها بە عورف ونەریت وبەهاكانی، با گوێ لە (ئیبن خەلدوون) رابگرین كە لە بەشی 25ـەمی كتێبی (پێشەكی: المقدمە)دا دەڵێ: "عەرەب تەنیا بە سەر خەڵكی سادەدا زاڵ دەبن، چونكە ئەوان بە گوێرەی ئەو مۆركی دڕندایەتییەی هەیانە، پیاوی تاڵان و بڕۆن، ئەوەی بێ ماندوو بوون و مەترسی بكەوێتە دەستیان تاڵانی دەكەن، پاشان بەرەو هەوارگەكەیان لە بیاباندا هەڵدێن، بە لای رووبەڕوو بوونەوە و شەڕدا ناچن، تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە داكۆكی لە خۆیان دەكەن، هەر سەنگەرێك یان شتێكی لە هەقی نەیەن ناچن بە لایدا، پشتی تێ دەكەن و روو لەو ئاسانتر دەكەن. ئەو هۆزانەی لە چیای سەختدا لێیان دوورە دەستن، ئەوا لە تاڵان و بڕۆ و بەدكاریی ئەوانەوە دوورن، چونكە بۆیان بە چیادا هەڵناگەڕێن و ملیش نادەنەبەر كاری زەحمەت و بە لای مەترسیشدا ناچن. هەرچی سووك و ئاسانیشە، ئیدی هەر كاتێك بە سەریاندا زاڵ بوون، لەبەر نەبوونی كەسێك كە بیپان پارێزێ و بە هۆی لاوازیی دەوڵەتەوە، ئەوا تاڵانی دەكەن و پارووی چەوری بخۆریانە، هێرشی دەكەنە سەر و تاڵانی دەكەن و بۆی دەخشێن، چونكە بە لایانەوە ئاسانە، تا خەڵكەكەی دەبنە ژێردەستەیان، پاشان بە لەپ وبە چنگ و سیاسەتی چەوتەوە دەكەونە وێزەیانەوە تا ئاوەدانییان نامێنێ، خوداش بە سەر ئافەریدەی خۆیدا توانایە، هەر ئەو تاق وتەنیایە، بێ لەو چ خودایەكی دی نییە".
لە بەشی (26)ی (پێشەكی) بە ناونیشانی "ئەعراب ئەگەر بە سەر وڵاتێكدا زاڵ بوون، هەر زۆر خاپوور و وێران دەبێت"، ئیبن خەلدوون هۆیەكەی بەم جۆرە باس دەكات "ئەوان نەتەوەیەكی دڕندەن، چونكە دڕندایەتی لە لایان بووەتە داردەست و نەریتێكی چەسپاو، ئیدی بۆیان بووەتە ئیتیك و خوو، بە لای ئەوانەوە خۆشە، چونكە لە چێوەی حوكم كردن دەردەچێت و ملیش نادەنە بەر سیاسەت. ئەم جۆرە خەسڵەتەش لەگەڵ ئاوەدانیدا ناكۆك و دژە، مەبەست رەوشی ئاسایی ئەوانە، كە تێكڕا كۆچ و زاڵ بوونە، ئەمەش ناتەبایە لەگەڵ ئارامی كە ئاوەدانیی پێوە بەندە. داریشیان بۆ ئەوەیە كە خێوەتی خۆیانی پێ رابگرن و بۆ خانووەكانیان بیكەنە دارەڕا. ئیدی خەسڵەتی هەبوونی ئەوان دژ بە بیناكارییە كە بنەچەی ئاوەدانییە، ئەمە حاڵی ئەوانە بە گشتی. ئەوەش خەسڵەتی ئەوانە كە ئەوەی لە نێو دەستی خەڵكدایە بە تاڵان دەیبەن، نان و بژێوییان لە سایەی رمیانە، لە بە تاڵان بردنی سامانی خەڵك سنووریان نییە، بەڵكوو چاویان بە هەر سامان یان شتێك یان دەفر و قاپێك بكەوێ تاڵانی دەكەن، جا كە ئەوان لەم دۆخەدا باڵادەست و دەسەڵاتدار بوون، ئیدی سیاسەتی پاراستنی سامانی خەڵك دەبێتە كا و با، دنیاش خاپوور دەبێت. هەروەها لەبەر ئەوەی كاری خۆیان دەخەنە سەر شانی پیشەكار و پیشەوەران، بۆیە بە لای ئەوانەوە ئەو كار و پیشانە هیچ نرخ و بەهایەكیان نییە، كاریش وەك كە دێینە سەر باس كردنی، راستی و بنەچەی دەسكەوتە، ئەگەر كار ببێتە خۆڕایی و تێك بچێت، ئیدی هیوایەك بە پیشە نامێنێ، دەستیش ناچێتە كارەوە و شارنشینانیش دەتۆقن و ئاوەدانی دادەڕووخێ. هەروەها ئەوان بایەخ بە بڕیار و یاسا نادەن، گوێ بە گێڕانەوەی خەڵك لە خراپە نادەن، بۆیەش داكۆكی لە یەكدی دەكەن، چونكە پەرۆشی ئەوەن چ شتێك لە سامانی خەڵك بە تاڵان ببەن و بە سزا وەری بگرن، ئیدی كە بەوە گەیشتن و ئەوەیان بەدەست هێنا، پشت لەوەوە پاشتر دەكەن، لەوەی خۆیان راستەڕێ بكەن و بە دوای بەرژەوەندیی خۆیانەوە بن و یەكتر لە خراپە و بەدكاری بەدوور بگرن، خۆ رەنگە سزای دارایی بە سەر خەڵكدا بسەپێنن لە پەرۆشییان بۆ بەدەست هێنانی سوود و باج و وەك پیشەی هەمیشەییان هەرچی زۆرتر بەدەست بهێنن. ئەمەش نابێتە مایەی دوور خستنەوەی خراپە و سەرزەنشتی ئەوەش بكەن كە تووشی دێت، بەڵكوو ئەوەیان لە زێدەڕۆییە لەبەر ئاسان كەوتنی خولیایی لە رووی بەدەست هێنانی خواستەوە، خەڵكیش لە سایەی دەسەڵاتی ئەوان وەك پەشێوەییەكی بێ حوكمڕانی دەمێننەوە، پەشێوییش خەڵك دەفەوتێنێ، ئاوەدانی تێك و پێك دەدات. بەوەی كە گوتمان هەبوونی سامان خەسڵەتێكی مرۆڤە، بە بێ ئەویش هەبوون و گردبوونەوەی مرۆڤ راستەڕێ نابێت، ئەمەش لە بەرایی بەشەكەدا هات. هەروەها ئەوان لە سەرۆكایەتی كردنیشدا لە كێبەركێدان،زۆر بە دەگمەن یەكێكیان دەسەڵات بەوی دی دەدات، تەنانەت ئەگەر باوك یان برا یان گەورەی هۆزەكەشیان بێت، زۆر كەم نەبێت و بە ناچاری و لە شەرمی روو نەبێت، ئیدی میر و دەسەڵاتداریان زۆر دەبێت، خەڵكیش لە رووی باج و حوكمڕانییەوە ئەم دەست و ئەو دەستیان پێ دەكرێت، ئاوەدانی تێك دەچێت و وێرانی جێی دەگرێتەوە.
Top