نووسه‌ر :د. زوهێر ئەلخوەیلدی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(نووسەری ئەم بابەتە خەڵكی توونسە، لەم وتارەدا باسی گرفتی نوێخوازی دەكات. هەڵبەت كۆمەڵی توونس بەشێكە لە جیهانی عەرەب و رۆژهەڵات، كە گیرۆدەی پاشكەوتنی شارستانی هاتوون و بە دوای پرۆژەی رێنیسانس و نوێخوازیدا دەگەڕێن. توونس پێشتر كۆلۆنێكی فەرەنسا بوو، كولتوور و زمانی فەرەنسی لەو وڵاتەدا باڵادەستن، پرۆژەی نوێخوازیی توونسیش لەگەڵ كولتوور و نموونەی شارستانیەتی فەرەنسا تێك هەڵكێشە. ئەم وتارەش لەبەر رۆشنایی ئەو هەلومەرجە نووسراوە- وەرگێڕ).

لەبەر چی قسە لەبارەی وڵاتە جوانەكەمان دەكەین؟ چ هۆیەك هەیە وا لە هزر دەكات، داوا بكات و چاوەڕوان بێت خەونی خۆش لە دەرگامان بدات؟
كاتێك هزر هەوڵ دەدات مەبەستی تایبەتی خۆی لە سەر حیسابی وتەگەلی هەمەكیانە بەدی بهێنێت، كاتێك لە گۆشەنیگای بەرژەوەندی و رای باوەوە دەڕوانێتە حوكمەكانی واقیع، ئەوا هزر دەبێتە نێچیرێكی ئاسانی ئایدیۆلۆژیا.
كاتی ئەوە هاتووە نووسەران و شاعیران و رەخنەگران دیواری ئەستووری ئایدیۆلۆژیا جێ بهێڵن، هەروەها عەردی رەقێنی دیماگۆگیا جێ بهێڵن، دەست لە خولاندنەوەی چوارگۆشەكان و چوارگۆشاندنی بازنەی بەتاڵ بهێنن، هەروەها واز لە رۆیشتن بە هەڵدێری هەزار بە هەزار بهێنن، پەند لە وانەكانی مێژوو وەربگرن، پەندیش لە كەللەڕەقیی باو و هەناسەی واقیعیش بهێنن، هەر ئێستا و لێرەشدا دەست لە بەدەنگەوە چوونی فریادی شوێنانی دوور و بەرجەستە كردنی خەونی پەمبە بهێنن.
لەم گۆشەنیگایەوە پێویستە بیری زرنگ ئەو گوتە گوت و توخمەكانی بەها وەلاوە بنێت، خۆشی لە خۆ هەڵسەنگاندن و رامانی بۆش و بەتاڵ بەدوور بگرێت،دەمودەست دەرگای بەرەو رووی ژیاندا بكاتەوە، تێكەڵ بە كرداری بەرمەبەست بێت، باش و خراپیش لە یەكدی جیا بكاتەوە، زیانبەخش و سوودبەخش، كاری بە پەلە و هی بەكاوەخۆش لە یەكدی جیا بكاتەوە.
ئەوەی فەیلەسووف لێرەدا گرەوی لە سەر دەكات، دەركردنی عەقڵە لە بنیاتگەلی پەتیانەی مەعریفی بەرەو مەیدانی گشتی، ئنجا ئەو عەقڵە بەرەو مێژووی زیندووی گەلان ببات و بیكاتە پێكهاتەیەكی پێوەرانە و فەزایەكی هەڵسەنگێنەری ژیانی خۆژینگی (خۆ + ژینگە: خود + ژینگە: خۆژینگە: خۆژینگی) پێكەوەڕۆ، پشتیش بە عەقڵ ببەسترێت بۆ یەكلایی كردنەوەی ململانێكان و هەڵمژینی توند و تیژی و دۆزێنەوەی دەریچەیەك بۆ پرسگەلی گرێ كوێرە ئاسا.
لەو رێڕەوەدا، عەقڵی رەخنەییانەی لە لای ئێمە لە نێو بازنەی ئەوەی لەبەر دەستە، ناجوولێتەوە، بەڵكوو ئەوەی نیەتی هەوڵی پەیدا كردنی دەدات، هزری شەیدای دانیشتنی ماڵەكەی خۆیەتی، هەر بە بڕیاردانی هونەری بەسی لێ ناكات و سەبارەت بە نیشتیمان جوان و ناشیرین لە یەكدی جیا بكاتەوە. لە بری قسە كردن لەبارەی توونسی كەسك وتوونسی شەهیدەوە، وەك كە چاكەخوازی گەورە (عەبدولعەزیزی سەعالبی) كردی، لە بری وەدەست هێنانەوەی ناونیشانی توونسی راپەڕیو، بە زمانی سەركردەی نیشتیمان پەروەر (عەلی بەهلەوان)، ئەوا چاكتر وایە (عەقڵی رەخنەیی) دەست بۆ شیعرەكانی (ئەبولقاسمی شاببی) لەبارەی توونسی جوانەوە ببات.
لە راستیشدا، كارەكە پەیوەستە بە هەبوونێكی چاوەڕوان كراو، دروست كردنی ئایندە و خەون بینین بەوەی كە بۆ ئەم وڵاتە بەڕێوەیە، لەو واقیعەی كە هەیە بەرەو ژوورتر بچێت، هەروەها خوێندنەوەی ئێستا یان زیندوو كردنەوەی رابردوو، هەروەها هەست و سۆز بۆ پاشماوە یان یادگاری.
خۆ رەنگە ئەوەی كە ئەمە گەڵاڵە دەكات، پەیوەست بوونی جوانییە بە لاوان و ویست و ژیان و پیاوەتی و سەخاوەت و روو كردنە چاكەی لە چەشنی ئەڤین و دۆستایەتی و كار و خۆشنوودی و لێبوردەیی و هەرەوەز و پتەو كردنی ئەزموونی دیالۆگ و پێكەوەڕۆییە، بەڵام لە سایەی پاشكۆیی كولتووری و قەبە بوونی قەرزداری و ساتمە بردنی ئەزموونەكانی گەشەدا، ئاخۆ باسی چ جوانییەك بكەین؟ ئەدی لە لای ئێمە هزر چۆن دەتوانێ لە گێژاوی پاشكۆیی كولتووری رزگاری ببێت و سەربەخۆیی شارستانی بەدەست بهێنێت؟ ئایا پێویست نییە كە بۆ قۆناغی داهاتوو چەمكی سەروەری لە سەر زەوی وەك رێسایەكی زێڕین و ناونیشانێك جێگیر بكەین؟
ئەوەی ئێمە لێرەدا گرەوی لە سەر دەكەین بریتییە لە بەجێ گەیاندنی خوێندنەوە بۆ بنیادی هزرییانەی، كە گوتاری سیاسی و میدیا دێنێتە بەرهەم، هەروەها لە چێوەی زەمینەی سەروەریدا ئەو میكانیزمانە بنیات بنێینەوە كە گوتەكان كۆنترۆڵ دەكەن.
1-پاشكۆیی كولتووری
هابرماس دەڵێ "رۆشنبیر، بە پێچەوانەی شارەزای زانست و پزیشكی چارەسەركار، كە هەر یەك لەمانە رێنمایی خۆیان لەبەر رۆشنایی ئاژانسی سەر بە دەوڵەت یان كەسانی تایبەت دادەنێن، كەچی ئەو (رۆشنبیر) راستەوخۆ روو دەكاتە بواری لیبراڵی یان گشتی، كە خۆی لە نێویدایە وەك كاریگەر و بەركارە".
فەیلەسووف لە هەمووان بە تواناترە لە چوونە نێو پرسگەلی ناتەبای ئاڵۆزەوە و توێكاری كردنی حوكمی پێشوەختانە و لەبەر یەك هەڵوەشاندنەوەی بۆچوونی رەگەزپەرستانە و چارەسەر كردنی سووكە برینی كۆبیر (كۆیاد) و لێپرسینەوە لە نەگبەتایەتیی دوورخستنەوەی جڤاكیانە و پەراوێزخستنی كولتووریانە و پەیوەست بوون بە رووتاڵی و بێلایەنی و شرۆڤە كردنی ئەو گرفتانەی پەیوەستن بە دادی سیاسی و پەیوەست بوون بە كولتووری راستەقینە و دەسپاكی و پێشكەش كردنی تێگەیشتنێكی باشتر بۆ رەوشی كۆمەڵگاكان، رەخنەی توندیش ئاراستەی قەیرانەیلی هەیكەلی دەكات، كە لە نێو دەوڵەوتدا روو دەدەن، هەروەها سووك كردنی ئەو ئەشكەی زادەی زبریی جیاوازی و بێعاریی قۆرخ كردن و سەختیی گاڵتە پێ كردن و بەرسڤ دانەوەی شێت و شەیدا بوونی بەكار بردن و چارەسەر كردنی بیروكراسی و داخرانی ئاسۆكانە، هەروەها بەرهەڵستی كردنی سەر لەنوێ بڵاو بوونەوەی هەستی نائومێدی و نەبوونایەتی لە دنیای سیاسەت و جڤاكدا.
شرۆڤە بازنەكانی سیاسەت و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئاسایش ناگرێتەوە، بەڵكوو جەخت دەكاتە سەر پاشكۆیی لە بوارەكانی هزر و كولتوور و زانست، هەروەها لە سەر ئامرازەیلی نوێی گەیاندن و سیستەمی میدیا و ئایتی.
ئێمە لە چێوەی كولتوورێكی ملكەچ و سازشكار لەگەڵ دەسەڵاتی ئیمپریالیزمدا دەجوولێینەوە، كە زادەی هزرێكی لاوازە و نەریت و دووبارە كردنەوەیە، كە بژاردەی لایەنگر و وابەستە بە كولتوورگەلی باڵادەست لە لایەك و بژاردەی نەریتپارێزی سیستەمی گوتار و بنیاتی مەعریفی لە لایەكی دیكەوە، دەستاودەستی پێ كراوە. یەكێ لە سیماكانی ئەو كولتوورە پاشكەوتەیە، ئارەزووی توندی ئەوە بۆ توند و تیژی، ئەویش كاتێك لەگەڵ كولتووری دیكەدا تووشی بەدحاڵی بوون دەبێت یان رۆژەكانی چاكسازیی ئەو ساتمە دەكەن و شكست وساتمە بردنی دوا بە دوای یەك دێن، هەروەها ون بوونی هەوڵەكان هێنانە سەر پێی كۆمەڵایەتی و دواخستنی پرۆسەی گۆڕینی كۆمەڵایەتییانە، ئەو چوارچێوانەی هەقیقەت دەهێننە بەرهەم.
خۆ رەنگە هۆی راستەقینەی ئەو پاشكەوتووییە كولتوورییە نامۆ بوون بێت لە خۆ (خود) و دابڕان لە لایەنانی رۆشنی كەلەپوور، هەروەها پشت نەبەستن بە خۆ لە ئاست بنیات نانی نوێخوازییەكی جودا لە پێوەری رۆژاوا. جگە لەوە هەندێك لە بژاردەی رۆشنبیر كەوتنە نێو داوی رۆژهەڵاتناسییەوە، كە ئەو دیدە كورتبین و دژەی ئەوی دیكەی رۆژاوایی هەمبەر بە خودی رۆژهەڵاتی هەیەتی، چەسپاندنی كورت هێنانی تیۆری لە رووی هۆشیاری ومیكانیزمی شرۆڤە و راڤە كردن، هەروەها هەتا هەتا كردنی سەروەسیەتایەتیی زانستی و تەكنیكیانەی دوڵەتانی كۆلۆنیال بە سەر وڵاتانی كۆلۆنەوە.
فەیلەسووفی فەرەنسی (رۆژێ گاروودی) دەڵێ: "ئەم رابردووە شكۆمەندە پاساوێكی فەرمییە بۆ رەگەزپەستیی كۆلۆنیالیزمانە كە (ژیل فێری: Jules Ferry) لە رۆژی 28ی تەمووزی ساڵی 1885دا لە كۆمەڵەی نیشتیمانیدا ئەرێی كرد، كاتێك گوتی: دەبێ ئاشكرا و بێ پێچ و پەنا بیڵێین: لە واقیعدا توخمانی باڵاتر مافیان بە سەر توخمانی نزمەوە هەیە. فەرەنساش بە پێی پێگەكەی بۆ هەتا هەتایە وەك سەربازی خودا یان سەربازی یاسا دەمێنێتەوە".
هەڵبەت دۆزینەوەی ئەو مینانەی كە خۆ بەزل زانین و گۆڕینی بنەماگەلی گەردوونیانەی شۆڕشی فەرەنسا،كردوونی بە پاساو بۆ دەست بەسەردا گرتنی وڵاتانی دراوسێ بە ناوی بڵاو كردنەوەی كولتووری عەقڵانی و رۆشنگەری و چاندنی بەهاگەلی مەدەنیەت و پەرەسەندن لە ژێر ئاڵای سوودی ناچار كردنی زۆردارەكی بۆ تەڤلی بوون بە كاروانی گەردوونیانەی مێژوو، ئەو ئەركەیە كە زانستی رەخنە گرتن لە رۆژهەڵاتناسی لە لایەن (ئەدوارد سەعید)ی داهێنەرەوە بەجێ گەیاندرا، كاتێك دەمامكی سەر رووی ئەو خزمەتە ئایدیۆلۆژییەی هەڵماڵی، كە رۆژهەڵاتناسی پێشكەش بە مەیلی كۆلۆنیالیزمی دەكات، كە لە نێو زەینی مرۆڤی رۆژاواییدا جێگیر بووە، ئەو مرۆڤەی،هەر لەو كاتەوە كە جیهانی نوێی داگیر كرد، شەیدای كۆنترۆڵ كردنی جیهان و كەڵەكە كردنی سامانە، هەروەها هەوڵدانی بێ وچانی بۆ ئەوەی (راسیۆ: راسیزم)ی لاتینی بكاتە نموونە كولتوورییەكەی سیستەم و پێشكەوتن و شارستانیەت لە لای گەلان و كولتوورانی دی.
ئیدوارد سەعید دەڵێ: "بەم جۆرە رۆژهەڵات وەك بوارێكی داخراو یان تەختەی شانۆیەكی بەدەم ئەوروپاوە دێتە پێش چاو، هیچ درێژ بوونەوەیەكی نادیاری كراو لە دەرەوەی جیهانی باوی ئەوروپادا نییە. رۆژهەڵاتناسیش لە پسپۆرێكی تایبەتمەند بە زانینێكی تایبەت بەو لاوە چی دی نییە، سەراپای ئەوروپاش لێی بەرپرسە".
جا ئاخۆ چۆن وڵامی قسەكانی رۆژهەڵاتناسی دەدرێتەوە، كە بكرێ دیدێكی لێبوردانە و دادناس بە خودی شارستانی بە خۆوە بگرێت؟