نووسه‌ر :عەلی بن حەمەد ئەلخشێبان

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(ئەم وتارە لە لایەن نووسەرێكی سعوودییەوە نووسراوە، دیارە كە سعوودیە جوگرافیای هەرە بەرینی (نیو دوڕگەی عەرەب) پێك دەهێنێت، ئەو جوگرافیایە میراتگری سەرەكیی كولتووری رەسەنی عەرەبە. سیستەمی حوكمڕانی پاشایەتی لەو وڵاتەدا لەگەڵ رۆژاڤادا كۆك و تەبایە، لە رووی جڤاكیشەوە گەلی سعوودی نەریتپارێزە. راگرتنی هاوسەنگی و بەدی هێنانی هارمۆنی لە نێوان تەبا بوونی سیاسی لەگەڵ رۆژاوا و نەریتپارێزیی جڤاكەكە، دانایی سیاسی پیشان دەدات.وێڕای ئەوە رووكارێكی دیكەش هەیە، كە تا ئێستا زیاتر لە هەر كۆمەڵگایەكی دیكەی عەرەب،نیو دوڕگەی عەرەب هەڵگری مۆرك و ناسنامەی نەریتیانەی عەرەبەوارییە. رەوتێكی بەهێزی بنەچەخوازیئایینی(سەلەفی) لە پاڵ مەزهەبی فەرمیی دەوڵەت كە وەهابیەتە، لەو وڵاتەدا كاریگەرە، كە بە هەمان شێوەی فتووحات بەرەو رووی وڵاتانی ئیسلامی و نائیسلامیدا شەپۆل دەدات. ئەم وتارە كە لە رۆژنامەی (ریاز)ی سعوودیدا بڵاو بووەتەوە، لەم گۆشەنیگایەوە دەڕوانێتە داعش و داعشیزم، بە لای ئێمەشەوە گرنگە، چونكە خوێندنەوەی ئەوانە بۆ داعش و داعشیزم- وەرگێڕ).

لە روانگەی فەلسەفەوە، چەمكی (داعشیزم) دەبێ لە واتای زاراوەییانەی بیرۆكەی (رێكخراوی دەوڵەتی عیراق و شام) دوورتر و قوولتر بێت. ئەم رێكخراوە چەكدارە كە پەنای بۆ تیرۆر بردووە،وەك هەوڵێك بۆ بەدی هێنانی تێرمێكی دیرۆكی و كەلەپووری كە خەلافەتی ئیسلامییە، بمانەوێ لێی حاڵی بین ناكرێ هەر چاوێردی ئەو پەلامار و كردەوە تیرۆریستیانەی بین كە بەجێیان دەگەیەنێت، بەڵكوو ئەوانەی بایەخ بە توێژینەوە لە جڤاك و پەیوەندیی جڤاك بە ئایینەوە دەدەن، پێویستە شرۆڤەیەكی كردەنی بۆ چەمكی (داعشیزم) بخەنە روو، ئەویش لە سایەی رێڕەوی جڤاكیانەی راستەوخۆ گرێ دراو بەو كەلەپوور و ژینگەیەی، كە پێكهاتەی (داعشیزم) پێیانەوە بەندە.
داعشیزم، دیاردەیەكی سیاسی ئایینی كەلەپووریانەیە، ئەو كۆمەڵناسانەی بایەخ بە دیاردەی ئایین دەدەن، بە دروستی (ماكس ڤیبەر)، پێیان وایە "رەفتاری تاك لە هەمەجۆر كۆمەڵ و جڤاكدا لەو چوارچێوەیەدا لێی حاڵی دەبین، كە ئاخۆ ئەوان بە گشتی چۆن تەماشای بوون دەكەن، بیر و باوەڕی ئایین و راڤە كردنی ئەو بیر و باوەڕە یەكێكە لە بنەماكانی روانینی تاك بۆ جیهان، كە كار لە رەفتار و كرداری تاك و جڤاك دەكات". ئەم وێنە شیكارەش، ئاشكرا و قوول لە (داعشیزم)دا دیارە.
ئەركی وردی ئایین بە نیشانەیەكی فرە كاریگەر دادەندرێت بۆ تێگەیشتن لە ماهیەتی ئەو رۆڵەی داعشیزم هەوڵ دەدات لە چوارچێوەی كۆمەڵایەتیدا جێبەجێی بكات. ئەو وەرچەرخانەی داعش بەرپای كرد و ئەو زووبەزوو پەیدا بوونەوەی لە جڤاكی ئیسلامیانەی كۆمەڵی عیراق و شامدا بەدیی هێنا، نابێ بۆ ئێمە مایەی پرسیارێكی سەرسوڕهێنەر بێت، چونكە فاكتەری مێژووی و كەلەپووری هەن كە لە نێو دەرهاویشتەكانی كەلەپووردا خۆیان مت داوە. سەرباری ژینگەیەكی پڕ لە پەشێویی هزری و كەلەپووری، كە مەیدانی سیاسەت و جوگرافیا لەو دوو دەوڵەتەدا دەستەبەریان كردووە، كە راستەوخۆ بەشدار بوون لەم پەیدا بوونەی داعش.
رێكخراوی داعش، كە بە پلەی یەكەم لە رێی سوود وەرگرتن لە ئەركی جڤاكیانەی ئایینەوە، ئەو لە شەڕێكی سیاسیدایە، هەوڵ دەدات بە پلەی یەكەم كە بە بۆچوونی توندڕەوانەی ئایین، بە تایبەتی تێگەیشتنی سەلەفیانەی جیهادی، بەشدار بێت لە پاساو دانەوەی هێرش و پەلاماری تیرۆریستیانەی خۆی، بە پشت بەستن بە كەلەپوورێكی نزیك و دوور لە رووی مێژووییەوە، كە پاساو بە توند و تیژی و كوشتن لە پێناو بەدی هێنانی ئەنجامدا دەدا. ئەمەش وامان لێ دەكات پرسیارێكی گرنگ بخەینە روو: ئایا شەڕی داعش لەگەڵ ئەهریمەنە یان لە پێناو خودی ئەهریمەندایە؟ ئیدی بە چاوپۆشین لەوەی ئەو ئەهریمەنە ئەهریمەنێكی كافرە یان ئەهریمەنی سیاسەتە یان مێژوو.
ئەم واتایە لەبارەی دیاردەی داعش دەبێ بەرەو خۆمان بگێڕێنەوە نەك بەرەو ئەنجام، كە بریتییە لە پەیدا بوونی بیرۆكەی (داعشیزم). دەبێ ددانیشی پێدا بنێین كە ئەو پێكهاتەیە، كە زادەی پەیدا بوونی داعشە، بە لای كەلەپووری ئێمەوە سەیر نییە، گەلێ وێنەی جۆربەجۆری ئەم پێكهاتەیە هەیە، بۆ نموونە (رێكخراوی قاعیدە)، خۆ رەنگە جیاوازی لە وێنەكەدا هەبێت، كەچی هەمووان لە رووی هەمان ئامانجی دیرۆكییەوە، كە بەدی هێنانی (خەلافەت)ـە، یەك دەنگن.
ئەوهای داعش وێنای دەكات، خەلافەت رووپۆشێكی مێژووییە بۆ بەرپا كردنی پەشێوی لە رووبەرێكی جوگرافیی نێوان دوو دەوڵەتدا، ئەو دوو دەوڵەتەش بریتی بوون لە تەوەرێكی سەرەكی لە دروست كردنی مێژووی ئیسلامدا. دیمەشق و بەغدا وەرچەرخانی ژمارە یەكن بۆ عەرەبی موسڵمان كاتێك وەك فاتیح (رزگاركەر) لە دووڕگەی عەرەب دەرچوون. بۆیە دەبێ درك بە هەڵبژاردنی ئەو ناوە و واتاكەی سەبارەت بە داعشیزم بكەین، كە بریتییە لە پێكهاتەیەكی پشت پێ بەستووی مێژوویی و كەلەپووری، كە چەشنی رێڕەوێكی دیار و روون و رەوان بە لای هەموو موسڵمانانەوە دێت. هەر بۆیە تیۆریی داعشیزم پتر لە تیۆریی دیكەی تیرۆر، هەوادار و لایەنگری هەیە، بەوەی لە پەیدا بوونیدا، پشتی بە ناوەندی ئایدیۆلۆژیای جوگرافیانەی ئیسلام (عیراق و شام) بەست، هەروەها پشتی بە ئایدیۆلۆژیای هزرییش بەست بە هەڵبژاردنی چەمكی خەلافەتی ئیسلام.
تیۆریی داعشیزم بەم شێوەیە شایستەی رامانە، ئەو لە پەرەپێدانی چەمكی گەیشتن بە بەدی هێنانی خەلافەتدا نوێباوە، هەروەها بەو روانینە مێژووییەی دەیسەلمێنێ كە چەمكی خەلافەت چەمكێكە لە دەرەوەی منداڵدانی ئیسلام، واتە لە دەرەوەی دوڕگەی عەرەبدا پەرەی پێ درا، بەڵام پشتی بە هەمان جەستە و كەلەپوورەكەی بەست. ئەمە لە رووی مێژووییەوە دوو هەقیقەتی گرنگمان بۆ دەسەلمێنێ:
یەكەم: چەمكی خەلافەت كە ئەو گرووپانەی بە درێژایی مێژووی ئیسلام تا ئەمڕۆ پەیدا بوون، چەمكێكە وای دادەنێت كە عیراق و شام ناوەندی دروست بوونی خەلافەتن. ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە ئەم زاراوەیە لە دەرەوەی نیو دوڕگەی عەرەبدا پەیدا بووە، پێغەمبەر (د س) لە پاش خۆی لە شاری مەدینە چوار لە یارانی خۆی جێیان گرتەوە، بەر لەوەی رووكاری سیاسی روو بكاتە دەرەوەی نیو دوڕگەی عەرەب، كە تێیدا دەوڵەتی بە سیاسی كراوی ئیسلام گەڵاڵە كرا.
هەقیقەتی دووەم: مێژوو سەلماندوویەتی كە هەردوو ناوەندە پیرۆزەكەی ئیسلام لە نیو دوڕگەی عەرەبدا هیچ كاتێك لە مێژووی ئیسلامدا نەبوونەتە جەمسەر بۆ بینا كردنی بیرۆكەی خەلافەت، وەك ئەوەی بزووتنەوەكانی توندڕەوی ئیسلامی بە درێژایی مێژووی خۆیان دەیخەنە روو. هەردوو شاری مەككە و مەدینە وەك دوو شوێنی پیرۆزی ئیسلام مانەوە نەك شوێنی سیاسییانەی پیرۆز بۆ دامەزراندنی ئەو خەلافەتەی باسی دەكەن. هەر بۆیە پیرۆزیی ئەو دوو شارە وەك پیرۆزییەكی ئایینی دەمێننەوە، چونكە مێژوو ئەمەی سەپاندووە، چەمكی خەلافەتیش كە لە رێی كەلەپوورەوە دەخرێتە روو، سەركەوتن بەدەست ناهێنێت، هەرچەندی كە چەندین نەوەش لە دیاردە و بزووتنەوەی سیاسی و تیرۆریستی بە درێژایی مێژووی ئیسلام بیگرنە ئەستۆ و بیكەنە بەرنامەی كاری خۆیان.
دیاردەی داعشیزم، پشت بە توخمی مێژوو دەبەستێت بۆ گەڵاڵە كردنی ئامانجەكەی بە دامەزراندنی خەلافەت، ئەمەش جوگرافیایەكە، كە رووبەرێكی جوگرافیانەی هاوسنووری بەغدا و دیمەشق، دەستەبەری دەكات، ئەمەش یەكەمین وێنەی ئەو خەلافەتەیە كە باس دەكرێت. بۆیە دەبێ لەوە ئاگادار بین كە ئەو كەسەی بیرۆكەی (داعشیزم)ی بەم شێوەیە پەرە پێ دا، هەروەها ئەو شوێنەشی بۆ هەڵبژارد، خوێندنەوەیەكی قوولی بۆ كەلەپوور و مێژوومان كردووە. بە دیوێكی دیكەدا، تیۆریی (داعشیزم) درك بەوە دەكات كە ئەگەر وای بۆ چوو، كە بیرۆكەی خەلافەت بە دەسپێك لە پیرۆزییەكانی ئیسلامەوە دەست پێ بكات، ئەوا مێژوو دژ بە ئەو كار دەكات، ئەو پیرۆزییانە بە درێژایی مێژوو هەر پیرۆزیی ئایینی بوون بۆ بەجێ گەیاندنی ئەركی خواپەرستی، نەك بۆ دامەزراندنی پێگەی سیاسیانەی گەڵاڵە كردنی خەلافەت.
بۆ گەیشتن بە نزیكترین خاڵی هاوسنوور لەگەڵ خاكی پیرۆزییەكانی ئیسلام، تیۆریی داعشیزم هەوڵی گەرم و گوڕی دا بۆ تێكەڵ كردنی دەرهاویشتەكانی كەلەپوور و مێژوو لە رێی بیرۆكەی تیرۆرەوە، بەوەی پشتی بە گەڕان بە نێو پێكهاتەكانی كەلەپووری ئایین لە ناوچەی نیو دوڕگەی عەرەبدا بەست، ئەویش بە دەسپێك لە پەیڕەو كردنی هزری توندڕەوی جیهادیانەی سەلەفی نەك هزری میانڕەو، لە رێی میدیاشەوە كەوتە بڵاو كردنەوەی ئەوەی، كە ئەو وابەستەی ئامانجی نوێ كردنەوەی بانگەوازەی ئیسلامە، وەك ئەوەی شێخ محەمەد عەبدولوەهاب كردی، گوتیشی كە ئەو لە رووی پێگەكانی كەلەپوورەوە لەگەڵ ئەو، (شێخ محەمەد عەبدولوەهاب)دا هاوبەشە. ئەم برەودانە هزری و میدیاییەش هەوڵێكە بۆ دروست كردنی شتی وەهمیانەی هاوبەش لە نێوانی خۆی و دەرهاویشتەكانی كەلەپووری باو لە نیو دوڕگەی عەرەبدا.
تیۆریی داعشیزم هەوڵ دەدات شتی وەهمیانەی هاوبەش لە نێوانی خۆی و ئەو رووبەرە هزرییەی لە نێو(نیو دوڕگە)دا هەیە، دروست بكات، لە رێی گەڕاندنەوەی مێژوو و گەڕان بە دوای شێواز بۆ (بە ئەنقەست)تێوە گلاندنی بانگەوازەكەی شێخ محەمەد عەبدولوەهاب لە رووی كەلەپوور و مێژووەوە،لە هەوڵێكدا بۆ سوود وەرگرتن لە راكێشانی خەڵك، ئەو خەڵكەی دەبنە چەكداری تیرۆریست، كە لە رێی بڵاو كردنەوەی بیرۆكەی مێژووییانەی خەلافەتەوە بە دەسپێك لە پیرۆزییەكانی ئیسلامەوە، ئەو چەكدارانە بە ئاسانی دەست خەڵەت دەدرێن و لە خشتە دەبردرێن.
دەرهاویشتەی ئێستا كە بریتییە لە شەڕی دژ بە تیرۆر، ئەنجامێكی حەتمییە بۆ وێك هاتنەوەی مێژوو لەگەڵ واقیعدا، مێژووی ئیسلام تەژییە لە ئەزموونی زۆر كە لەگەڵ بیرۆكەی (داعشیزم)دا لە رووی دەسپێك و ئامانجەوە یەكتربڕن. ئەنجامی هەمیشەیی و چارەسەری دروست بە درێژایی مێژووی ئیسلام، شەڕی دژ بە تیرۆر و توندڕەوان بووە، جا توندڕەوان هەر چییەك بوو بێت ناو و رەنگیان، چونكە مێژوو سەلماندوویەتی كە تەنیا چارەسەر ئەوەیە، چاوگی لاسەنگی كە لە هەندێ وێنەی كەلەپووردا دووبارە دەبێتەوە، نەمازە رووكاری سیاسیانەی هەر لە خەواریجەوە تا دەواعیش، لەناو ببردرێن.