محەمەد ئەركۆن و خوێندنەوەی دەقی ئایینی(1-3)

محەمەد ئەركۆن و خوێندنەوەی دەقی ئایینی(1-3)

نووسه‌ر :ئەحمەد فری

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

ئەو دۆخەی گەلانی هاوچەرخی عەرەبی موسڵمان تێی كەوتوون، لە رووی پاشكەوتن و چەق بەستنی هزرییەوە، كە باڵیان بە سەر هەمەجۆر لایەنی واقیعی عەرەبی ئیسلامیدا كێشاوە، تێگەیشتنی ئەو دۆخە ئەستەمە. رەوشی ئەو گەلانە دوای ئەوەی، بە شێوازی نوێخوازانەی، تێكەڵ بە كولتووری رۆژاوا بوون، چەند رەوشێكی سەیر و سەمەرە بوو، پاش ئەوەی هەستیان بە رەوشی ناجۆری خۆیان كرد، پاش ئەوەی ئەوان لە نێو خەوێكی قووڵدا بوون، بێ ئاگا لە باری گرانی ئەو گرفتانەی لە هەموو لایەكەوە دەوری ئەوانی دا بوو.
پاش ئەوەی كولتووری ئەوروپا دڕی بەو گەلانە دا، هێندەی پەیوەست بێت بە واقیعی خۆیانەوە، تووشی دوولەت بوون و پارچە پارچەیی هاتن، ئیدی ئەو دۆخە بوو بە واقیعێك، كە تێیدا دوو چەشنە دەرهاویشتە كێبڕكێیان دەكرد و بەریەك دەكەوتن و ململانێی یەكدییان دەكرد:
یەكەم: چەشنێك كە میراتی رابردوو بوو.
دووەم: چەشنێك كە لە شارستانیەتی ئەوی دیكەوە هاتووە، بە زەبر سەپێندرا، بە تەواویش زادەی شارستانیەتی نوێی رۆژاوایە.
ئیدی لە بەردەم ئەو درزانەی كە بە هۆی هێدمەیەكی بەهێزی هزرییەوە دروست بوون، جێی خۆی بوو كە هەڵوێستی هزری هەمبەر بەوەی رووی دا، بگیرێتە بەر. جا پرۆژەی هزریی بیرمەندانی موسڵمان پەیدا بوون، چاویان لە گۆڕینی دۆخەكە بوو، هەروەها چاویان لەوەش بوو، ئەوەی باوە و ئەوەی لە گەڕدایە،تێیپەڕێنن. ئەوەی كە باویشە بریتییە لە كەلەپوور، كە دەقی ئایین جەوهەر و چاوگ و دیرەگی سەرەكیی ئەو پێك دەهێنێت. هەڵبەت گۆڕینی واقیع، یەكەمین شت پێویستی بە خوێندنەوەی ئەو كەلەپوور و دەقەی ئایین هەیە، كە واقیعەكە پێك دەهێنن، ئیدی ئەمە بوو بە دەسپێكی ئەو پرۆژانەی هزر كە بە نوێكار ناوزەد كران. رەنگە دیارترین پرۆژەی هزری كە لە پای زەروورەتی نوێكاری و نوێ بوونەوەدا، گەشەی كرد، ئەویش لە رێی خوێندنەوەی كەلەپوور و دەقی ئایینەوە، ئەوا پرۆژەكەی (محەمەد ئەركۆن) وەپێش هەمووان دەكەوێت.
محەمەد ئەركۆن پێی وایە كەلەپووری ئیسلام، هەر لە سەر هەڵدانییەوە لە چركەساتەكانی بەراییەوە، لە چوارچێوەی شرۆڤە و تێگەیشتنی رەخنەییانەوە چارەسەر نەكرا، ئەو شرۆڤە و تێگەیشتنەی كە پەردە لە سەر پەیدا بوونی مێژووییانەی هوشیاریی ئیسلامی و گەڵاڵە بوونی نێوانەكەی لا دەدات. هەڵبەت هەموو ئەوەی لە ماوەی، بە گوتەی ئەركۆن، دەسپێكدا هاتە بەرهەم، هەموو چووە سەر دەقی ئایینەوە. "لەو ماوەیەدا زانستەكانی فیقه و زانستەكانی شەریعە. هتد، پەیدا بوون، فەلسەفەش هاتە نێو ژینگەی ئیسلامییەوە، زۆربەی فەیلەسووفانیش لە رێی لێكدانەوەی دەقی ئایینییەوە، هەوڵیان دا عەقڵی ئایینی و عەقڵی فەلسەفی پێكەوە كۆ بكەنەوە"(1).
لە روانگەی محەمەد ئەركۆنەوە، گوتاری قورئانی وا خۆی پێشكەش دەكات "بەوەی نوێخوازییەكە هەموو شتێك دەگۆڕێت، بە بەراورد لەگەڵ بیر و باوەڕ و نەریتەكانی، كە بەر لە ئەو بڵاو بوونەتەوە، كەلەپووری پێشووی عەرەب فڕێ درایە نێو بازنەی نەزانی (جاهیلی) و پەشێوی و تاریكییەوە، بۆ ئەوەی لە جێی ئەودا كەلەپووری ئیسلامی پێشكەش بكرێت، پاڵپشت بەو دەقەی ئایین كە ئەو سیماكانی گەڵاڵە كرد"(2).
بەرانبەر بەم رەوشە نوێیە، با بڵێین بەرانبەر بەو كەلەپوورە نوێیە، ئایا دەكرێ بە پشت بەستن بەو جۆرەی بنەماخوازیی دۆگما لە كەلەپوور دەڕوانێت، كە جۆرێك لە لووت بەرزی و پیرۆزی دەداتە پاڵ كەلەپوور، ئێمە لە كەلەپوور بكۆڵینەوە؟ یان ئەوەی دەبێ ئێمە بە شێوەیەكی زانستی دووبارە بیر لە كەلەپوور بكەینەوە، واشی دابنێین كە بەردەوامییەكی جڤاكی و مێژووییە؟
ئەلهەق، محەمەد ئەركۆن پێی وایە "دەقی قورئان بەشێكە لە كەلەپوور، نەك ئەوەی دەقێكی جودا لەو كەلەپوورە، وەك ئەوەی زۆربەی هەڵوێستەكانی هزری بۆی چوون، لە نێویاندا ئەوانەی كە لە خوێندنەوەیان بۆ كەلەپووردا،میتۆدی هاوچەرخ دەگرنە بەر"(3). ئەگەر دەقی ئایینیشمان بە بەشێك لە كەلەپوور دانا، ئەمە واتای ئەوەیە خوێندنەوەی دەقی ئایینی دەچێتە نێو خوێندنەوەیەكی دیكەی فراوانتر، كە خوێندنەوەی كەلەپوورە.

مێژوو كردایەتیی دەقی ئایینی:
بەوەی كە محەمەد ئەركۆن دەقی ئایینی دەخاتە چوارچێوەی كەلەپووری ئیسلامەوە، ئەوا هاوشانی ئەوە سیفەتی پیرۆزی دەخاتە لاوە، تا هەقیقەتی مێژووییانەی ئەو زەق بكاتەوە(4). ئەو درك بەوەش دەكات، كە ئەو كارەی بۆ ناچێتە سەر، تەنیا مەگەر بكەوێتە شیتەڵ كردنی ئەو شتە لێبڕاوانەی، كە لە نێو راڤە و لێكدانەوەی نەریتیانەی گوتاری قورئانیدان، چونكە لێبڕاوی لاهووتانە دەبێتە مایەی ئەفساندنی قورئان، بەوەی دەستەواژەكانی دەخرێنە خانەی باڵای پیرۆزەوە، ئیدی سیفەتی مێژووییانەی خۆی و پەیوەندیی ئەو بە هەلومەرجی مێژووییانەی، كە تێیدا پەیدا بووە، لەدەست دەدات"(5). ئەو دەقی ئایینی دەكاتە چاوگی باڵا و كۆتایی بۆ هەموو مرۆڤایەتی، واشی لێ دەكات، چارەسەر و وڵامی كۆتایی ئەو پرسیارانەی پێ بێت، كە بەرەی مرۆڤایەتی لە هەموو شوێن و كاتێكدا دەیكەن. ئەو بە قسەیەكی دادەنێت كە خۆی لە سەرووی مێژوو دادەنێت، هەقیقەتی رەهاشی تێدایە.
هەمبەر بەو لێبڕاوانەی لاهووت، خوێندنەوەی رەخنەییانەی ئەركۆن بۆ دەقی ئایینی هەوڵ دەدات مۆركی پیرۆزایەتیی سەر دەقی قورئانی تێپەڕێنێ، كە بە هەلومەرجی مێژوویی و زمانەوانی و كولتووریانەی خۆیەوە، گرێی بدات، ئامانجیشی ئەوەیە كە هەموو گوتارێكی ئایدیۆلۆژی لە گشت پێكهاتەیەكی هزری و باوەڕیانەی ئەو دابماڵێت، واقیع و فاكتەرەكانی رەچاو دەكات، هاناش دەباتە بەر زانستەیلی كۆمەڵایەتی و مرۆیی، هەروەها ئایینناسیی بەراوردكاری و ئەنترۆپۆلۆژیای ئایینی وەك میتۆدێكی زانستی.
باس كردنی دەقی قورئانی، كە دەقی دامەزرێنەری كولتووری عەرەبیی ئیسلامییە، لە بنەڕەتدا وابەستەیە بە دووبارە چاو خشاندنەوە بە پیرۆزییەكەی، هەروەها ئاشكرا كردنی میكانیزمی باڵا بوونی، ئەویش لە رێی لێكۆڵینەوە لە خەسڵەتی زمانەوانیانەی ئەو، پێش مەرجی مێژووییانەی و چۆنیەتی پێك هاتنی، قۆناغەكانی خەمڵین و چەسپانی بەم شێوەیەی ئەمڕۆی. ئەوەی بە لای ئەركۆنەوە گرنگە، نەك ئەوەی كە دەقەكە وەحییەكی خوداوەندانەیە، بەڵكوو گرنگ بە لای ئەوەوە گوتاری دابەزیوی قورئانە بە گوێرەی جوولەیەكی ستوونی، كە لە سەرەتادا بە زمانێكی زارەكیی مرۆڤ، پاشان بە نووسراو بەرجەستە بووە.
هەڵبەت خوێندنەوەی دەقی ئایین بە شێوە خوێندنەوەیەكی زانستیانە، واتە بەراورد كردنیەتی بەو جۆرەی پێكهاتەیەكی زمانی و جڤاكییە، لە لایەن گرووپ و دەستەی مێژووییەوە چوارچێوەی بۆ داندراوە "ئەوەی لە رێڕەوی جوولەكایەتی و كریستیان و ئیسلامدا پەسند كرا، راڤە كرا، فێر كرا و بە سیفەتی ئەوەی وەحییە، لێی حاڵی بوون، دەبێ بە سیفەتی ئەوەی جڤاكی و زمانییە و لە لایەن دەمارگیریی هاوبەشی مێژووییانەشەوە پشتیوانی كراون، لێیان بكۆڵدرێتەوە یان بەراورد بكرێن"(6)، واتە توێژینەوە كردن لە دەقی ئایینی لە بەرجەستە بوونی مرۆڤانەی لە سەر زەوی، كە بوارمان پێ دەدات بە هەلومەرجی داڕشتنەكەی ئاشنا بین.
دەقی ئایینی، نەمازە دەقی قورئان، لە لایەن رەوتگەلی ئەیدیۆلۆژییەوە وەك پاساوێك بەكار هێندراوە بۆ زاڵ بوون بە سەر كۆمەڵ. تەفسیری جۆربەجۆر بە درێژایی مێژووی قورئان بە كەسانێكی دیاری كراوەوە گرێ دراوە، ئەمانیش لە لای خۆیانەوە بە توێژێكی جڤاكەوە گرێ دراون، كێبڕكێی دەسەڵات دەكەن و هێڵی ئایدیۆلۆژیی خۆشیان هەیە، ئەو توێژەی سەركەوتن بەدەست دەهێنێت، هێڵە لێكدانەوەی خۆی بە سەر تێكڕای كۆمەڵ بێ هەڵوارین، دەسەپێنێت. ئەم لێكدانەوانەش لە بری هۆشیاریی مێژووییانە، زێدەڕۆیی ئەفسانەییانەی نامێژووییانە بە سەریدا زاڵ دەبێت، چونكە ئەو بیرۆكەیەی بە سەر هۆش و بیركردنەوەی ئیسلامیدا باڵادەستە، دەڵێ دەكرێ بە شێوەیەكی دروست و یەكجارەكی قورئان راڤە بكرێت و لێك بدرێتەوە، ئەو راڤەیەش دەكرێ لە هەموو كات و شوێنێكدا پیادە بكرێت، كەچی "قورئان بریتییە لە كۆمەڵێك ئەگەرە دەلالەیەك بۆ مرۆڤایەتی پێشنیار كراون، سەرەنجام ئەو ئامادەیە بۆ ئەوەی هەمەجۆر هێڵ و رەوتی بیر و باوەڕ بورووژێنێ و بهێنێتە بەرهەم، بە ئەندازەی ئەو رەوش و دۆخەی مێژوو، كە تێیدا دێتە ئاراوە و لەدایك دەبێت (...) ئەو دەقێكی كراوەیە و كۆتایی بۆ نییە، هیچ لێكدانەوە یان راڤەیەكیش ناتوانێ دای بخات (قوفڵی بدات) و بڵێ ئەمەی من لێكم داوەتە هەقیقەتە"(7). هەڵبەت زۆربەی ئەو موفەسیرانەی كاریان لە دەقی ئایینیدا كردووە، هەرگیز لەوە حاڵی نین، كە ئەو راڤەیەی ئەوان هێناویانەتە بەرهەم، لە راستیدا بە شێوەیەكی راستەوخۆ بە كولتوور و پێداویستی ئەو كۆمەڵەوە گرێ دراوە، كە ئەوان تێیدا دەژین، پەیوەندییەكی بەو هێزە ئایدیۆلۆژییەوە نییە كە باڵادەستە.
Top