نووسه‌ر :فارووق جویدە

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(پەتای تیرۆر وەك دیاردەیەك زیاتر لە هەر نەتەوەیەك، بەرۆكی نەتەوەی عەرەبی گرتووە. بیری توندڕەویی ئایینی چاوگەكەی زیاتر جیهانی عەرەبە، كە هەندێ جار لە هەندێك وڵاتی دیكەی ئیسلامیشدا، بۆ نموونە ئەفغانستان و پاكستان لە ئاسیا و نایجیریا لە ئەفریقا، رەنگدانەوەی دەبێت. نووسەری ئەم بابەتە شرۆڤەیەكی بۆ دیاردەی تیرۆر كردووە، پێی وایە رۆژاوا دروستی دەكات و كۆنترۆڵەكەشی هەر لە دەستی خۆیدایە. نووسەر زەمینەی لەبار بۆ گەرا دانانی تیرۆر لە وڵاتانی عەرەب فەرامۆش دەكات. هەڵبەت تا چەند ئێمە لەگەڵ بۆچوونەكانی نووسەرداین یان نا، ئەوەیان رێ لەوە ناگرێت، كە پێویستە ئێمە بە دیدێكی عەرەبانە سەبارەت بە دیاردەی تیرۆر ئاشنا بین- وەرگێڕ)

هەرچەندی تاوانی تیرۆر روو لە هەڵكشان و هەمەچەشنی بكات، كە بە پێی هەلومەرجی ئێستا و وڵاتان و شتانی چەسپاو بێت، رووبەڕوو بوونەوەكە وا خەریكە توندتر دەبێت، هەروەها بازنەی تۆمەتبار كردنی یەكدیش فراوانتر بووە، ئەم پرسیارەش دێتە گۆڕێ: ئایا تیرۆر زادە و بەرهەمی عەرەبە، یان ئەو هەمیشە پیشەسازییەكی رۆژاواییە و نیشتیمانی عەرەبیشی كردووەتە شوێن و زێدی خۆی؟
رۆژاوا هەمیشە دەڵێ، تیرۆر لە جیهانی عەرەب و ئیسلامەوە هاتووە، جیاوازی لە باری هزر و شارستانیەتە، هۆكاری راستەقینەی سەرهەڵدانی دیاردەی تیرۆر لە جیهاندا. هەروەها تیرۆر لە كێڵگەی نەخوێندەواری و نەزانی و پاشكەوتندا گەشە دەكات و گەورە دەبێت. ئیدی هەمبەر بە هەلومەرجی مێژوویی، كە لە سەردەمی ئاشووب و ململانێدا، بە سەر جیهانی ئیسلامدا هات، كە جێ دەستی خۆی بە سەر ئاستی شارستانیشەوە جێ هێشت، كارێكی ئاسایی بوو كە هێزەیلی تیرۆریست پەیدا ببن. ئەویش وا باوە، كە سەرەتا لە شێوەی بیرۆكەی سەیر و سەمەرەوە دەست پێ دەكات، هێندەش نابات دەچێتە نێو بازنەی ململانێ لەگەڵ كۆمەڵ، پاشان دەگاتە قۆناغی كاری دڕندانە و تاوانی وا، كە ناتەبایە لەگەڵ بیر و باوەڕی چەسپاوی ئایین و باوەڕ.
رۆژاوا هەردەم پێی وایە، كە مۆڵگەی نەزانی هەمیشە باشترین زەمینەیە بۆ بڵاو كردنەوەی تیرۆر، مرۆڤیش هەرچەندی زیاتر بە پلەكانی كاروانی زانست و شارستانیەتدا سەربكەوێت، دۆستانەتر دەبێت و لە رووی هزر و خەیاڵ و ئەفراندنەوە قوولتر دەبێت. مێژووش گەواهی دەدات كە چەتە لە ئەوروپادا بەر لە رووناكیی چرای شارستانیەت پەیدا بوون، هەروەها كۆلۆنیالیزمیش بە سیمای وێرانكەرانەی خۆیەوە، زادەی چەندین سەردەمی پاشكەوتن و ئارەزووی دەست بە سەردا گرتنی توانای ئەوانی دیكەیە. ناكۆكی لە بارەی پرسەكانی تیرۆر هەر مایەوە و یەكلایی نەبووەتەوە، كە ئاخۆ كەی دەستی پێ كردووە؟ لە كوێ پەیدا بووە و كامانەن ئەو فاكتەرانەی هاندەر بوون بۆ پەیدا بوونی..؟
ناكرێ راستییەكی گرنگ هەیە فەرامۆشی بكەین، ئەویش ئەوەیە كە تیرۆر رۆڵەی هەژاری و نەداری و برسێتی و نەزانییە، ئەو كەشەی دیاردەی تیرۆری تێدا سەر هەڵدەدات، وا باوە كە بە چاخەیلی پاشكەوتنی هزری و شارستانییەوە گرێ دراوە، سەردەمانی سەركوت و دیكتاتۆریەتیش، بەرپرسایەتییەكی تەواوی ئەم دیاردەیەیان دەكەوێتە ئەستۆوە. ئەگەر هەژاری زەمینەی گونجاو بێت بۆ دیاردەگەلی پاشكەوتنی هزری هەمبەر بە نەزانی و نەخوێندەواری و نەبوونی چاوگ و ژێدەری زانین، ئەوا رەوشی ئابووری هەمیشە لە زۆر لە وڵاتاندا هۆیەك بووە بۆ بڵاو بوونەوەی تیرۆر. گەڕەكی هەژارنشین لە شارانی گەورەدا تا ئێستا گەورەترین رووبەڕیان تێدا بووە بۆ تاوان، لەمەشدا جیاوازییەك نییە لە نێوان وڵاتانی پێشكەوتوو لەگەلأ وڵاتانێك كە لە پاشەوەی كاروانی شارستانیەتدان. تاوان لە گەڕەكی هەژارنشینی رەش پێستان لە پایتەختە مەزنەكانی جیهان، بە تەواوی جیاوازە لە گەڕەكی دەوڵەمەندنشین، كە خەڵكی بژاردە و دارا و دەوڵەمەند تێیدا دەژین.
هەژاری گەورەترین دوژمنی پێشكەوتنە، نەزانیش خراپترین دوژمنی پێگەیشتنە، واش دیارە كە سەردەمانی چەوساندنەوە و دیكتاتۆری پێیان وا بوو، كە هەژار كردنی گەلان باشترین ئامرازە بۆ مانەوەیان لە دەسەڵاتدا، چونكە گەلانی برسی لە بەردەم كولیرەیەكدا كڕنووش دەبەن، تەنانەت ئەگەر ئەو كولێرەیە خڵتانی خوێنی داد و ماف و شكۆی مرۆییش بووبوو. لە سایەی دیكتاتۆریەتدا چاخی تیرۆر بڵاو بووەوە، بە داخێكی زۆرەوە ئەو جیهانەی لافی شارستانیەت لێ دەدات، دەستی ئەو گەلانەی نەگرت كە گیرۆدەی دەستی قامچیی ستەم و ملهوڕین. جیهانی پێشكەوتوو لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندیی خۆی، پشتگیریی دەسەڵاتدارانێك كرد كە هەموو جۆرە ستەمێكیان دەرهەق بە گەلانی خۆیان پیادە كرد. ئەو جیهانە سازشی لەگەڵ رژێمەیلێكی ستەمكاردا كرد، پشتیوانیی لە دیكتاتۆریەت كرد و لە تەك دەسەڵاتدارانێكدا وەستا، كە گەلانیان رەتیان دەكەنەوە، ئەنجامیش ئەوە بوو كە چەندین نەوەی شێواو لە رووی هزری و مرۆییەوە پەیدا بوون. سەردەمی ستەم و سەركوت كردنی عەرەب بوو، كە پاڵی بە دەیان ملیۆن مرۆڤەوە نا بێنە سەر شەقام، كە هەر یەكەیان چەشنی مینێكە و دەكرێ لە هەر چركەساتێكدا بتەقێتەوە. ریزی دوور و درێژی نەخوێندەواران و بێكاران چاوگی كارەساتەكان بوو، پەروەردە و خوێندنی پاشكەوتووش رۆژانە بە ملیۆنان كەسی بێ شارەزایی و بێ رۆشنبیری و بێ توانا لە هەرەس كردنی رۆحی سەردەمی پاڵ پێوە دەنا بۆ نێو ژیانەوە. نەخۆشی ئێسكی لاوانی دەكۆڵی، كە لە هەڕەتی لاویدا بە هۆی نەخۆشیی درێژخایەن و پاشكەوتنی سیستەمی چاودێریی تەندروستی و بێ بەش بوون لە سادەترین مافی مرۆڤ، ئەوانی بەرەو توونێلی پیری پاڵ دەدا. چەند نەوەیەك هەن كە هاتنە ژیان و لێشی دەرچوون، بە بێ ئەوەی هیچ شتێك بەدەست بهێنن، نە كاریان كرد، نە خەونیان بینی، نە كاروانی ژیانی خۆشیان تەواو كرد، هەرچەندو ئەوان رۆڵ و پەیامێكیشیان پێ بوو..
نەفرەتی تیرۆر، كە دوایین نەوەی جیهانی عەرەب بە دەستییەوە دەناڵێنێ، پەتای تیرۆریان لە نموونەی شێواوی مرۆڤەوە پێ گەیشت، ئەو نموونانەی بە ملیۆن مرۆڤیان تەفرە دا و بەرەو هەڵدێری نەزانی و نەبوونی دید و روانین پاڵی پێوە نا، بەرهەمی تفت و تاڵیشی ئەوەیە كە هەنووكە دەی بینین. لە بەردەم چاخەكانی سەركوت و ملهوڕی كە لە ئامێزی رۆژاوادا گەورە بوون و نەشونمایان كرد، دیاردەكانی تیرۆر فراوان بوون و چەندین چەشنیان بە خۆوە بینی. سەرەتا بە هەڵوێست وەرگرتن لە سەردەم و هەموو شتێكی نێوی دەستی پێ كرد، ئیدی گۆشەگیریی هزری و كولتووری و شارستانیی لێ كەوتەوە، لە رێی ئەو گۆشەگیرییەوە چەمك و بیرۆكە و راگەلێك گەڵاڵە بوون، كە بە تەواوی لەگەڵ هزری دروست ناتەبا بوون، جا چەندین نەوەمان بینی كە میراتێك بۆ یەكدی جێ دەهێڵن، ئەو میراتەش بریتییە لە دیدی هەڵە و رق بوونەوە لە ئەوانی دی. لەگەڵ گۆشەگیری و رەت كردنەوەی ئەوی دیكەدا، رووبەری هزر بەرتەسك بووەوە، رووبەری نەزانی و خورافەش فراوانتر بوو، ئیدی لە بری ئەوەی مرۆڤ بەرەو پێش درێژە بە كاروانی ژیانی بدات، وای پێ باش بوو لە ناوەڕاستی رێیەكەدا راوەستێت، پاشان كاروانی گەڕانەوە بەرەو دوا دەست پێ بكات، وەك ئەوەی گەردوون لە خاڵێكدا چەقی بەست بێت و جێی ناهێڵێت.