نووسه‌ر :محەمەد وەقیدی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

لە نێو سیستەمی كۆمەڵێكدا كە دادی تێدا پەسندە، داوای مافی تاك و جڤاك دەكرێت، هیچ شتێك نییە لە رووی بەهاوە وەپێش دیموكراسی بكەوێت. هەر ئەو سیستەمەیە كە كاری جڤاك لە هەموو بوارەكاندا رێك دەخات، نەك بە پێچەوانەوە. سیستەمی دیموكراسی بریتییە لە چوارچێوەی سەراپاگیر بۆ هەموو كردار و بیرۆكە و بژاردەی جۆراوجۆری هزر و باوەڕ، كە هەر هەمووشیان لە نێو كۆمەڵدا لەگەڵ یەكدا هەڵ دەكەن.

ئەو حاڵەتانەی كە تێیاندا دیموكراسی پێگەی پێشینەی وەرنەگرتووە، لە مێژووی نوێ و هاوچەرخدا زۆرن. دەكرێ باسی چەند نموونەیەكیان بكەین، بۆ ئەوەی پەی بەو دەرەنجامانە ببەین كە لە ئاكامی دوور خستنەوەی رێكخستنی دیموكراسی لە پێناو پێشینەی دی، كەوتوونەتەوە. ئەو دەسەڵاتەی لە نێو كۆمەڵدا هەیە، لەو حاڵەتەدا بنیاتی كۆمەڵ لە سەر بنەمای دیموكراسی رەت ناكاتەوە، بەڵكوو قبووڵ كردنی ئەو بنیاتە رادەگەیەنێت، بەڵام لەبەر پێنەگەیشتنی هەلومەرجەكەی، دوای دەخات. من رەخنەم لە هەر گوتەیەكی دواخستن گرت، كە هەر چییەك بێت بەهانە و پاساوی، ئەویش لە پێناو سەرەتایەكی كردەنی بۆ دامەزراندنی رێكخستنێكی دیموكراسیانە بۆ كۆمەڵ، بەوەی كە مەرجی هەرە كارایە بۆ لابردنی هەموو مەرجێكی رێگر.
ئەمڕۆ دەمەوێ درێژە بەو كاروانە بدەم كە پێشتر پێیدا رۆیشت بووم، ئەویش بە قسە كردن لەبارەی هەندێ ئەزموونی جڤاكی، كە لە دامەزراندنی رێكخستنی دیموكراسیدا سەركەوتوو نەبوون، وێڕای ئەوەی لە سەر بنەمایەك دامەزرا بوون كە بەو ئاراستەیەدا دەڕۆیشت.
لەو رێڕەوە مێژووییانەی كە ئەم نموونانە دەگرێتە خۆ، ماوە مەزنەكانی وەرچەرخانی جڤاكیانەیە، وەك چوونی كۆمەڵ لە سیستەمێكی سیاسییەوە بۆ سیستەمێكی دی، هەروەها لە رێكخستنێكی ئابووری و جڤاكییەوە بۆ یەكی دی، وەك ئەو گواستنەوەیەی بەرەو سیستەمی سۆشیالیزم كە لە هەندێك وڵاتدا رووی دا. ئەم جۆرە وەرچەرخانە دەبێتە چوارچێوەیەك بۆ لابردنی خواستی دیموكراسی لە پێگە پێشینەی خۆی. بە زۆریش لەم جۆرە حاڵەتەدا بنیات نانی دیموكراسی وەپاش دەخرێت، بە پشت بەستن بەوەی كە پێشینەی بۆ بنیاتی دی هەیە.
دەكرێ سۆشیالیزم و دیموكراسی لە یەك كاتدا دوو بەهای ویستراوی كۆمەڵ بن. هەڵبەت ئەو ئەزموونەی هەندێ لە گەلان پێیدا تێپەڕ بوون، وایان كرد كە پرسیارێك بخرێتە روو لەبارەی ئەگەر پێكەوە هەبوونی ئەو دوو چەمكە: ئاخۆ ئەگەر گەیشتن بە سۆشیالیزم خواستێكی جڤاكی بێت بۆ بەدی هێنانی داد لە نێو كۆمەڵدا، ئیدی لە ئاستی سیاسیدا خواستی دیموكراسی هێندە پێویست نابێت؟ بە زمانێكی دی: ئایا ئەركی بەدی هێنانی سۆشیالیزم، خواستی بەدی هێنانی دیموكراسی دەشارێتەوە؟
بیر و بۆچوونی سۆشیالیزم، وەك دەزانین، لە سەدەی نۆزدەمدا بە گوزارشتی جیاجیا پەیدا بوو، لە هەموویان گرنگتر تیۆریی ماركسیزم بوو كە لە چەندین شوێندا پیادە كرا، چ لە رووی پرەنسیپەوە یان لە رووی راگەیاندنییەوە، ئەویش بە دەسپێك لە شۆڕشە سۆشیالیزمەكەی رووسیا لە ساڵی 1917دا.
ناگەڕێینەوە سەر مێژووی شۆڕشی سۆشیالیزم، بەوەی كە نەیتوانیوە سۆشیالیزم و دیموكراسی پێكەوە كۆ بكاتەوە. ئێمە باز بە سەر یەكەمین سەركردەی ئەو شۆڕشە (لینین)دا دەدەین، چونكە ماوەیەكی كورت بوو. جەختیش دەكەینە سەر سەردەمی جێگرەكەی ئەو (ستالین)، كە ماوەی حوكمڕانییەكەی ئەو بوو بە نموونەیەك بۆ شێوە دەسەڵاتی دیكتاتۆری و شموولی بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی.
ستالین دوای لینین دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەوەش سەرەتای وەرچەرخان بوو سەبارەت بە چۆنیەتی حوكمڕانی كردن بە ناوی سۆشیالیزمەوە، هەروەها سەبارەت بە بەڕێوە بردنی پارتی كۆمۆنیست و هەڵسووڕاندنی دەوڵەت. دەسەڵات بە ناوی حیزبەوە بوو بە باڵادەستییەكی كەسی، ئەو كەسەش لە باڵاترین پۆستی دەوڵەتدایە. هەموو شتێك لە كەسێكدا چڕ كرایەوە، ئەو كەسەش خۆی بە سەر حیزب و لە هەمان كاتدا بە سەر دەوڵەتدا سەپاند، ئیدی رێ لە بەردەم نموونەی پیرۆز كردنی كەسی دەسەڵاتداردا كرایەوە، هەروەها كە قسە و كردار و بیرۆكەیەكی كە لە ئەوەوە دەربچێت.
ئیدی لە پای ئەو پەرەسەندنەی پێشوو، توانای لێكدان و كۆ كردنەوەی بەهای دادی جڤاكی، كە سۆشیالیزم بانگەشەی بۆ دەكرد و بەهای دادی سیاسی كە سیستەمی دیموكراسی بانگەشەی بۆ دەكات، لەدەست دەرچوو. لە سەردەمانی دواتردا، توانای كۆ نەكردنەوەی ئەو هەردوو بەهایە پتر چەسپی، وێڕای ئەوەی لە سەر ئاستی حیزبی دەسەڵاتدار و دەزگاكانی دەوڵەتیشدا رەخنە هەبوو، تا وای لێ هات ئەو زلهێزە لەبەر یەك هەڵوەشێندرایەوە، كە دەكرا ببێتە نموونەیەك و پەیڕەو بكرێت.
هەڵبەت لە نموونەی پێشوو (ستالین)دا، كەسی دیكتاتۆر دەبێتە مایەی پیرۆزییەك كە هەر بەهایەكی دی، وەك دیموكراسی، دەشارێتەوە.
هەوڵیش لە ئارادا بوو كە سۆشیالیزم و دیكتاتۆری لە یەكدی جیا بكرێنەوە، هەروەها بۆ بەدەست هێنانەوەی سۆشیالیزم وەك بیرۆكەیەك، كە لە پاش تێكەڵ بوونی لەگەڵ دیكتاتۆریەت تووشی دزین و ون بوون هات. ئەو هەوڵانەش لەو رەخنانەوە دەستیان پێ كرد، كاتێك لە بیستەمین كۆنگرەی پارتی كۆمۆنیستی سۆڤیەتدا رووبەڕووی رژێم كرانەوە. سەكردەی سۆڤیەت (خۆرۆشۆف) جڵەوی ئەو رەوتی رەخنەیەی گرتە دەست. هەڵبەت ئەو رەخنانە بەس نەبوون بۆ سڕینەوەی كاریگەریی نەرێنیانەی دیكتاتۆریەت بە سەر سیستەمی سیاسییەوە، چونكە زەحمەت بوو میكانیزمەكانی دیكتاتۆریەت لەناو ببردرێن، چونكە دزەیان كرد بووە نێو هەموو دەزگاكانی دەوڵەت و پارتی كۆمۆمنیستی حوكمڕان.
پاش بیست ساڵ لە هەوڵی خۆرۆشۆف بۆ تێپەڕاندنی نەرێنییەكانی سەردەمی ستالین، هەوڵێكی دیكەی گەرم و گوڕ هاتە پێش كە رووبەڕووی ستالین نەبووەوە، بەڵكوو رووبەڕووی دەرەنجامەكانی بەردەوام بوونی رێڕەوەكەی ئەو بووەوە، مەبەستمان بیرۆكەكانی سەرۆكی پێشووی سۆڤیەت (میخائیل گۆرباچۆف)ـە. ئەو داوای كرد پێداچوونەوە بەو رێكارەدا بكرێت كە تا ئەو كاتە بۆ بنیات نانی جڤاكی سۆشیالیزم، پەیڕەو دەكرا. هەڵبەت هاندەری پرۆسەی دووبارە بنیات نانەوە، وەك گۆرباچۆف لە كتێبەكەیدا كە ناونیشانەكەی هەمان رستە بوو (پرۆیسترویكا گلاسنوس: دووبارە بنیات نانەوە) ئاشكرای دەكات، گەڕان بە دوای تێپەڕاندنی شێوەكانی ساتمە بردن لە بنیات نانی جڤاكی سۆشیالیزم و گەڕان بە دوای باشترین رێ بۆ پێشكەوتن بەرەو سۆشیالیزم.
گۆرباچۆف، پێی وا بوو كە سەرەتای پرۆسەی دووبارە بنیات نانەوە لەوەدایە، كە لە درك كردن بە لەمپەر و رواڵەتەكانی ساتمە بردنەوە دەست پێ دەكات، ئەو لەمپەر و ساتمانەی هاتنە پێش وەرچەرخان بەرەو جڤاكی سۆشیالیزم، هەروەها پەی بردن بەو هاودژییانەی لەو رێڕەودا بەدی هاتن. ئەو پێی وا بوو كە هاودژی سەرەكی لەو شەبەق و بۆشاییە فراوانەدایە، كە لە نێوان جیهانی هەقیقەتەكانی ژیانی رۆژانەی خەڵك و ئەو جیهانی گەشە كردنە رووكەشدایە هەیە. ئەو گوتارەی بریتی بوو لە گوتەی ئامادە و دووبارە، ئیدی لەگەڵ واقیعی ژیانی رۆژانە ناتەبا و جودا بوو. هێندەی كە ستایشی واقیعەكە دەكرا. بە ئەندازەی ئەوەی ستایشی ئەو واقیعە دەكرا كە هەیە، ئەم شتە بوو بە لەمپەرێك سەبارەت بە تێگەیشتن لە راستیی ئەوەی روو دەدات. قوربانیی ئەم شتەش تەنیا پێشوازیكەری ئەم گوتارە نەبوو، بەڵكوو ئەوانەش دەگرێتەوە كە خاوەنی گوتارەكەن.
ئەگەر ئاڵوگۆڕی سۆشیالیزم، وەك ئەوەی پیادە كرا، بە نێو دیكتاتۆریەتی چینی كرێكاردا تێپەڕ دەبێت، ئەوا لە واقیعدا بەدیلەكەی زاڵ بوونی بیروكراسییەك بوو كە دەستی بە سەر دام و دەزگاكانی حیزب و دەوڵەتدا گرت، دەسەڵاتیشی پیادە كرد و سوودی لە كۆمەڵێك دەسكەوت بۆ بەرژەوەندیی خۆی وەرگرت. ئەوەی لە نێو ئەو چینەشدا برەوی پەیدا كرد، ئایدیۆلۆژیایەك بوو، كە پتر بە ستایش كردنی سەركەوتنەكانی واقیعەوە سەرقاڵ بوو، هەروەها سیاسەتی بە سووك تەماشا كردنی خواستی واقیعیانەی چینی كرێكار، كە بە ناوی ئەوەوە دەسەڵات پیادە دەكرێت. جا بەم جۆرە، درزێكی دی كەوتە نێوان ئەو مرۆڤەی كە ئایدیۆلۆژیای ستایش قسەی لەبارەوە دەكات، دەشڵێ كە ئەو رێی بەرەو بەختەوەریی ئەوی گرتووەتە بەر، هەروەها نێوان خودی ئەو مرۆڤە لە واقیعدا، بەوەی دەستی بەوە راناگات خۆی بەختەوەر بكات.
گرنگیی كتێبەكەی گۆرباچۆف لەبارەی دووبارە بنیات نانەوە لەوەدایە، كە باسی دیموكراسی ناكات كە شانازی بە ئامادە بوونی ئایدیۆلۆیانەی بكات، هەرچەندە لە واقیعدا ونە، بەڵكوو ئەو هەوڵی دا بە دوای هۆیەكانی ون بوونی ئەو ئاكامانەی لەو ون بوونە دەكەونەوە، سەبارەت بە بنیات نانی كۆمەڵگای سۆشیالیزم.
گۆرباچۆف سەرنجی ئەوەی دا، كە سۆشیالیزم خۆبەخۆ تەنیا بەهای مرۆیی نییە، چونكە مۆركی مرۆییانەی نایەتە دی، تەنیا بە سایەی بە دیموكراتی پیادە كردنی نەبێت. دەكرا خۆ لە هەندێ گرفتی ئەو كۆمەڵانە بە دوور بگرین، كە سیستەمی سۆشیالیزمیان كردە بژاردەی خۆیان، ئەگەر دیموكراسی تێیاندا ئامادە بووایە. بۆیە وای دانا كە جەوهەری پرۆسەی بنیات نانەوە لەوەدایە، كە دیموكراسی ئاوێتە بە سۆشیالیزم بكرێت، ئەمەشی بە قسە خستە روو، كاتێك گوتی، بۆ بەدی هێنانی سۆشیالیزمییەكی باشتر پێویستمان بە دیموكراسییەكی باشتر هەیە. هەڵبەت ئەو رەوشە پڕ لە نەرێنییەی رژێمی پێشوو دروستی كرد بوو، لە هەوڵەكانی گۆرباچۆف فراوانتر و بەهێزتر بوو، كە لە سەردەمی ئەودا كۆتایی بە یەكەمین دەوڵەتی سۆشیالیست لە جیهانی هاوچەرخدا هات. نەبوونی دیموكراسی ئەنجامی ئەوتۆی لێ كەوتەوە كە بە لای كۆمەڵی سۆشیالیزمەوە زەحمەت بوو تێی پەڕێنێ. هەڵبەت ئەم شتە هەر بە لای كۆمەڵگاكانی سۆشیالیزمەوە گرنگ نەبوو، چونكە ئەزموونی دیكەش هەبوون كە هەمان پەرەسەندنیان بە خۆوە بینی.
لە گەرمەی باس كردنی دیموكراسی لە گۆشەی پێشینایەتیی ئەو لە نێو كۆمەڵ، كە پشت بە نموونەی كۆمەڵگای سۆشیالیزم دەبەستین، بۆمان روون بووەوە كە وەلا نانی دیموكراسی لە پیادە كردنی هەندێ بەها و بنەما، مۆركی مرۆییانە لەو بەها و بنەمایانە دادەماڵێ، ئەوە لە لایەك، واش دەكات كە دیموكراسی ببێتە خواستێكی سەرەكی، وێڕای مەیلی مرۆییانەی بیرۆكە و بۆچوونی پەسند كراو، لە لایەكی دیكەوە.
بۆ ئەوەی ئەو بنەمایەی بكەین بە سەرمەشق بۆ هەڵسەنگاندن و شرۆڤە، كە لە هەمان كاتدا شیاوی ئەوە بێت ببێتە رێ نیشاندەر بۆ لایەنێك لە لایەنەكانی دیموكراسی، پێمان وایە كاری گونجاو ئەوەیە كە پێویستە هەوڵ بدەین ئەزموونگەلی مێژوویی كە بیریان لێ دەكەینەوە، هەمەڕەنگ بن، بە چەشنێك كە لە رێڕەوی جیاجیا بن. ئەمەش وامان لێ دەكات لەبەر رۆشنایی پەیوەندییەكی دی، كە پەیوەندیی دیموكراسی بە نەتەوەوەیە، بە تایبەتی لە وڵاتانی عەرەبدا، لە پرسەكە بكۆڵینەوە.