نووسه‌ر :زوقان قەرقووت (كردوویە بە عەرەبی)

وه‌رگێڕ : : تاریق كارێزی

كتێبی دووەم- بەشی یەكەم

سەروەرییەك كە دەستی لێ هەڵناگیرێ

گرنگترین بنەما لەوانەی پێشتر باسمان كردن، ئەوەیە كە (ویستی گشتی) بە تەنیا دەتوانێ هێزەیلی دەوڵەت بە گوێرەی مەبەستی دامەزراندنەكەی، كە چاكەی هاوبەشە، بەڕێوە ببات، چونكە ئەگەر بەریەك كەوتنی بەرژەوەندیی تاكە كەس وای كرد بێت، كە دروست كردنی جڤاك بووبێتە شتێكی پێویست، ئەوە هەر پێكەوە گونجانی بەرژەوەندییەكان وای كردووە، ئەو دروست بوونی جڤاكە كارێكی كردەنی بێت. هەڵبەت بەرژەوەندیی هاوبەشە لە نێو كەساندا، دەبێتە رەگەزی هاوبەش كە رایەڵ و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی دروست دەكات، خۆ ئەگەر بەرژەوەندیی هەمووان لە چەند خاڵێكدا كۆ نەبووایەتەوە، ئەوا جڤاك هەر دورست نەدەبوو. ئیدی تەنیا لە سەر بنەمای ئەو بەرژەوەندییەش، دەبێ حوكمڕانیی كۆمەڵ بكرێت.
بە گوێرەی ئەوە دەڵێم: سەروەری، تەنیا پیادە كردنی ویستی گشتییە، ئیدی بۆیە ناتوانێ دەستبەرداری خۆی بێت، خاوەنی سەروەرییش، كە بریتییە لە بوونێكی دەستەجەمعی، تەنیا بە خۆی نەبێت نوێنەرایەتی ناكرێت. دەسەڵات دەستاودەستی پێ دەكرێت، بەڵام ویست (ئیرادە) دەستاودەستی پێ ناكرێت.
دروست وایە، ئەگەر ئەستەم نەبێت، كە ویستی تایبەت و ویستی گشتی لە خاڵێكدا بسازێن، ئەوا بە لای كەمەوە ئەستەمە ئەو سازان و رێككەوتنە هەمیشەیی و چەسپاو بێت. ویستی تایبەت بە تەبیعەت خۆویستە و خۆپەرستە، كەچی ویستی گشتی چاوی لە یەكسانییە. لەوەش ئەستەمتر ئەوەیە، كە ئەم رێككەوتنە گەرەنتی بكرێت، وێڕای ئەوەی هەمیشە ئەو گەرەنییە پێویستە هەبێت.
رەنگە كەسی خاوەن سەروەری بڵێ: منیش ئەوەم دەوێ كە فڵانە كەس دەیەوێ، یان بە لای كەمەوە ئەوەی كە دەڵێ دەیەوێ، بەڵام ناتوانێ بڵێ: ئەوەی سبەی ئەو مرۆڤە دەیەوێ منیش دەمەوێ، چونكە كارێكی پووچە، كە ویست خۆی وابەستەی ئاییندە بكات. هیچ ویستێك نییە بە شتێك رازی بێت، كە پێچەوانەی بەرژەوەندیی خاوەنەكەی بێت. ئەگەر گەل، زۆر بە سادەیی بەڵێنی دا، كە گوێڕایەڵ بێت، ئەوا بە گوێرەی ئەم گرێبەستە، لەبەر یەك هەڵدەوشێتەوە، سیفەتی گەلیش لەدەست دەدات. لەو كاتەی كە ئاغا و سەردارێك هەیە، ئیدی كەس بە خاوەن سەروەری نامێنێتەوە، جا هەر ئەوكات دەستەی سیاسی هەرەس دێنێ.
ئەمە هەرگیز ئەوە ناگەیەنێ، كە فەرمانی سەرۆكەكان بە ویستی گشتی داناندرێن، مادام كە خاوەن سەروەری ئازادە لەوەی ئەرێی بكات یان بەرهەڵستی. ئیدی لەم حاڵەتەدا دەبێ وا مەزەندەی ئەوە بكەین، بێدەنگیی گشتی نیشانەی رازی بوونی گەلە (كورد دەڵێ: بێ دەنگی نیشانەی رازی بوونە- وەرگێڕ).
بەشی دووەم: سەروەری دابەش نابێت
سەروەری وەك چۆن هی ئەوە نییە دەستبەرداری بین، بە هەمان شێوە دابەش نابێت. ویست گشتی بێت یان گشتی نەبێت، ئەو شێوەی ویستی هەموو گەلە یان ویستی بەشێكی گەلە. لە حاڵەتی یەكەمدا ئەو ویستەی راگەیاندراوە، دەبێتە كارێك لە كارەكانی سەروەری و دەبێتە یاسا. لە حاڵەتی دووەمیشدا، ئەوە تەنیا كارێكی تایبەتە یان كارێكە لە كارەكانی دادوەری، ئەو پەڕەكەی مەرسوومێكە.
سیاسەتمەدارانی ئێمە نەیانتوانی سەروەری بە بنەماكانی را دابەش بكەن، ئەوان لە بابەتدا بەش بەشیان كرد، ئەوان دابەشی دەكەن سەر ویستو هێز، هەروەها دەسەڵاتێكی یاسادانان و دەسەڵاتێكی جێبەجێ كردن، هەروەها دابەشی دەكەنە سەر مافی سەپاندنی باج و بەقەرار كردنی داد و راگەیاندنی جەنگ، كارگێڕییەكی ناوخۆ و دەسەڵاتێك لە هەڵسوكەوت كردن لەگەڵ بیانیدا. جاری وا هەیە ئەو هەموو بەشانە تێكەڵ بە یەكدی دەكەن، جاری واش هەیە لە یەكدییان جودا دەكەنەوە، خاوەن سەروەری دەكەنە گیاندارێكی وەهمی و خێوێك، كە بە پینە و پەڕۆ دروست بووە، وەك ئەوەی مرۆڤ لە چەندین جەستەی جیاجیا دروست كرا بێت، دوو چاوی كەسێك، دوو قۆڵی كەسێكی دی و دوو لاقی كەسێكی دیكە، لەمەش زیاتر شتێكی دی نییە. سیحربازانی ژاپۆن كوڕیژگە لە بەر دەمی خەڵك پارچە پارچە دەكەن، پاشان بە حەوادا هەڵی دەدەن، پاشتر وا دەكەن كوڕیژەگە لەگەڵ هاتنەوەی بۆ سەر زەوی، سپ و ساغ بووبێتەوە. فڕوفێڵی سیاسەتمەدارانی ئێمەش شتێكی نزیك لەم جۆرە دەكات، پاش ئەوەی رایەڵی كۆمەڵایەتی بە سیحرێكی بازاڕی پارچە پاچە دەكەن، بە شێوەیەك پارچەكان لە یەك دەدەنەوە، كە كەس نایزانێ..
ئەمەش زادەی ئەوەیە، كە بیرۆكەی تۆكمە لە بارەی دەسەڵاتی سەروەری گەڵاڵە نەبووە. بەشانی ئەو دەسەڵاتەش بە گوزارشتی دروست لە سەروەری دادەندرێ. ئیدی بەم جۆرە وا لە راگەیاندنی شەڕ و بەرپا كردنی ئاشتەوایی دەڕواندرێ، كە كاری سەروەرانەن، كە واش نییە، لەبەر ئەوەی ئەم جۆرە كارانە هەرگیز یاسا نەبوون، بەڵكوو تەنیا پیادە كردنی یاسان، رەفتارێكی تاكە كەسییە، كە حاڵەتی یاسا دیاری دەكەن، وەك چۆن بە روونی ئەمە دەبینین، كاتێك بیرۆكەی پەیوەست بە دركەی یاسا دیاری دەكەین.
ئەگەر بە هەمان شێوە بە دوای دابەش بوونەكانی دیكەدا چووین، ئەوا دەبینین هەموو جارێ بە هەڵەدا دەچین، هەر كاتێك پێمان وا بێت، كە سەروەری دابەش دەبێت، ئەو مافانەی وەك بەشێك لە سەروەری بەدەست دێن، ئەوا هەموویان سەر بەون، هەمیشەش گریمانەی ویستێكی باڵایان تێدا دەكرێت، ئەو مافانەش تەنیا پیادە كردنی ئەو ویستەن.
بەشی سێیەم: ئەگەر ویستی گشتی بە لاڕیدا چوو
بە گوێرەی ئەوەی پێشتر گوتمان، ویستی گشتی هەمیشە دادپەروەرە، هەردەمیش بە لای سوودی گشتیدا دەشكێتەوە، ئەمەش بەرەو ئەوەمان نابات، كە هەمیشە گفتوگۆی گەل بە هەمان رێڕەوی راستدا دەڕوات. نیازی چاكەی تێدایە، بەڵام هەمیشە ئەو چاكەیە نابیندرێ. گەل هەرگیز گەندەڵ نابێت، بەڵام زۆر جار تەفرە دەدرێت، ئیدی ئەوسا وا دێتە پێش چاو، كە گەل خراپەی دەوێ.
زۆر جار جیاوازییەك لە نێوان ویستی هەمووان و ویستی گشتیدا دەبێت، ئەمەیان (ویستیگشتی) تەنیا بەرژەوەندیی هاوبەش رەچاو دەكات، كەچی ئەوی دیكەیان (ویستی هەمووان)یش بەرژەوەندیی تایبەت رەچاو دەكات، بریتییە لە كۆ ویستەكانی تایبەت، هەڵبەت سەر و گوێلاكی ئەو ویستە تایبەتانەیان كوتاوەتەوە، كە یەكدی دادەڕووخێنن، ئیدی بەرەنجامی جیاوازییەكان وەك ویستی گشتی دەمێنێتەوە.
كاتێك فرت و فێڵ دەكرێت و (یەكێتیی بەشەكی) لە سەر حیسابی (یەكێتییەكی گەورەتر) چێ دەبێت، ویستی هەر یەك لەم یەكێتیانە دەبێتە ویستێكی گشتی، سەبارەت بە ئەندامانی یەكێتییەكە، سەبارەت بە دەوڵەتیش دەبێتە ویستێكی تایبەت. ئیدی ئەوسا دەكرێ بڵێین كە بە ئەندازەی خەڵك دەنگدەر نییە، بەڵكوو بە ئەندازەی یەكێتی و رێكخراوەكان دەنگدەر هەیە، كاتێك ژمارەی جیاوازییەكان كەمتر دەبن، ئەم جیاوازییانەش ئەنجامێكی كەمتر گشتی بە دەستەوە دەدەن. دواتر كاتێك یەكێ لەو یەكێتیانە زۆر زل و زەبەلاح دەبێت، بە چەشنێك بە سەر هەموو یەكێتییەكاندا زاڵ دەبێت، ئەوسا ئاكام بەرەنجامی ناكۆكیی بچووك نابێت، بەڵكوو ئاكامی تەنیا یەك ناكۆكییە، ئیدی ئەوسا ویستی گشتی نامێنێ، ئەو رایەی بە سەریدا زاڵ دەبێت، تەنیا رایەكی تایبەت دەبێت.
گرنگ ئەوەیە، بۆ ئەوەی بگەینە كرۆكی زاراوەی (ویستی گشتی)، نابێ گرووپێكی بەشەكی لە نێو دەوڵەتدا هەبن، هەر هاووڵاتییەكیش كە رای خۆی دەدات، دەبێ ئەو رایە گوزارشت بێت تەنیا لە رای خۆی. خۆ ئەگەر گرووپی بەشەكی لە نێو كۆمەڵدا هەبوو، دەبێ ژمارەیان زۆر بێت، جیاوازییش لە نێوانیاندا نەكرێت. ئەم جۆرە پێش دەستییە، هەر ئەوە كە وا دەكات، هەمیشە ویستی گشتی رۆشن بێت، هەروەها بۆ ئەوەی گەل هەرگیز هەڵە نەكات.
بەشی چوارەم: لە چێوەی دەسەڵاتی سیادی
ئەگەر دەوڵەت یان شاری سیاسی هەر تەنیا كەسێكی واتایی بوو، ژیانیشی بە یەكێتیی ئەندامانییەوە گرێ درا بوو، ئەگەر گرنگترین مەبەستی ئەویش پاراستنی مانەوەی خۆی بوو، ئەوا دەبێ هێزێكی سەرپاگیری زەبر وەشێنی هەبێ، بۆ ئەوەی هەر بەشە بە گوێرەی ئەوەی لەگەڵ هەموواندا دەگونجێ، بیجوولێنێ. وەك چۆن سروشت دەسەڵاتێكی رەهای بە مرۆڤ داوە، كە بە سەر هەموو ئەندامانی جەستەیدا زاڵ بێت، ئەوا بەڵێننامەی جڤاكی دەسەڵاتێك بە دەستەی سیاسی (حكوومەت) دەدات، كە ناوی سەروەرییە، ئەو دەسەڵاتەش ویستی گشتی ئاراستە دەكات.
سەرباری كەسی گشتی، دەبێ تەماشای كەسانی تایبەتیش بكەین، كە ئەو كەسە گشتییە پێك دەهێنن، ژیان و ئازادیی ئەوانیش بە شێوەیەكی سروشتی لەو جودا و سەربەخۆن. مەبەست ئەوەیە ئێمە هەست بە جیاوازیی نێوان مافی هاووڵاتیان و مافی خاوەن سەروەری بكەین، هەروەها جیاوازیی نێوان ئەو ئەركانەی كە دەبێ هاووڵاتیان رایان بپەڕێنن بەوەی رەعیەن، ئنجا مافی سروشتیانەی ئەوانیش كە وەك مرۆڤ دەبێ لێیان بەهرەمەند بن.