نووسه‌ر :عەبدولقادر بەدرەدین

وه‌رگێڕ : سەلاح جەمیل سندی

بێ گۆمان هۆزانڤانێ هێژا – جگەرخوین – رویدانەك بهێز بوو، درێڤەچوونا هەلبەستا كوردی دە، ل پارچێ رۆژئاڤا؛ جگەرخوین تێت ناسین وەكی مرۆڤەكی نەتەوە خواز، وەلات پارێز، نەتنێ وەسا ژی، هات خوەندن وەك ناڤدارەكی چینی ژ خەلكێن تەخا ژێرین دهات بناڤكرن.
دەستپێكا گەریانا جگەرخوین دهەلبەستا كوردی دە، سەدەمێن نەتەوەی یێن یەكەمین بوون، كو بەرێ وی دایە هاندانا هەلبەستێ، نەتنێ مەبەست، ژێ ئەو بوو، گرێدانەگیت و موڤكان دخێزا بەرهەڤكرنا گۆتنێن زمانێ كوردی دە، یان ژی ئاڤاكرن و تەكوزكرنا دانە موزیك و ئاوازان، لێ بەلێ تەڤێ ڤان هەمیان، مەبەست ژێ ئەو بوو شرۆڤەكرنا تێبین، گۆتن و ڕامانێن وی لسەر هەمی پرس و كێشە یێن خەلكێن كوردستانێ.
هەلبەت جگەرخوین نەتنێ هەلبەسەڤان و چیرۆك بێژ بوو، تەنێ ئەز كارم بێژم مرۆڤەكی ڕامینی بوو، ژبەر ڤێ یەكێ جگەرخوین خوەست كو جۆرەیەكە تورەڤانی بهونە، داكو بیروباوەریێ خوە تێدە بەلاڤ و ئاشكەرە بكە، ئەو ژی تێ بناڤكرن هەلبەستا- چیرۆكی.
سەیدایێ مەزن دزانی كو خەباتێن تورەیی بێ یێن سیاسی تێر ناكن، ئو دیاربوو وەك سیاسەتمدارەكێ هاتە مەیدانێ ژبەرڤێ یەكێ ئەز دخوازم هن ژ ژینگەریا وی یا سیاسی ئەز بینم بەرچاڤ:
تەڤلوو كو هۆزانڤانێ مە ئەندامەك بوو دكۆمەلا- خوەیبوونێ دە و پشتی شوڕەشا شێخ سەعیدێ كال، چوو شامێ و دورا وی ناڤدارێن هێژا ئوسمان سەبری، قەدریجان، د.حافز بەگ، دسالا 1943یان دە ل ئامودێ، كۆمەلا ئازادی، ئاڤاكر و ڕامانێن وەلات پەروەری و كوردایەتی بەلاڤ دكرن، وێ دەمێ سووری دبن دەستێ كولونیالیستێن فەرەنسی دەبوون.فەرەنسیان ئەڤ كۆمەلە گرتن.
دسالا 1946 ئان دە دبە ئەندامێ جڤاتا ئازادی و یەكەتیا كوردستان. سالا 1957 هەڤكاریا جگەرخوین ب كۆمونستان رە دقەتە، ئو ئەو بهەڤالێن خوە رە سازی یا ئازادی ئاڤا دكرن، د سالا 1958 ئان دە ژی ئازادی ب پارتیا دەمۆكراتێن كورد ل سووریێ رە دبە یەك، د سالا 1959 ئان دە جگەرخوین ب هەلبژارتنێ دبە ئەندامێ كۆمیتا ناڤەندی یا – پارتی- وێ سالێ پارتی وی دشینە كوردستانا باشوور، ل ئەكادیمیا كوردی یا ل بەغدایێ ئەو كۆرسێن زمان و تۆرەیا كوردی ددە، پشتی دوو سالان شەرێ كوردستانا باشوور دەستپێدكە و سەیدا ڤەدگەرە سووری، ب هەلبەستێن خوە پشتگەریا شەركر، و هێز دا پێشمەرگەیێن شوڕەشا ئیلوونێ ب سەروەریا بارزانیێ نەمر.

هەلبەست چییە:
هەلبەستڤانێ ناڤدارێ عەرەب نزار قبانی دبێژە:( هەلبەست ئەوە دەما كو دلێ هەلبەستڤان دكەڤە دلێ خوەندەڤان دە، و ژێرە دبە دەڤ و زەنگەلۆرك، وی چاخی ئارمانجا هەلبەستێ پێكتێن و خوەنا سپی چی دگرە و هەلبەست دكەڤە هەر مالێ دە، دكێلەكا نان و ئاڤێ دە ).(1)
مامۆستا – دەهام عبدالفتاح - دڤێ مژارێ دە وەها دبێژە:( هەلبەست مینا خەونێن شەڤانن، دەما مرۆڤ سەرێ خوە دسپێرە تەمارا خەوێ، نزانە كو ئەوێ تو خەونان ببینە یان نەبینە، دەما كو هەوسا هەلبەستێ د سەرێ هەلبەستەڤانەكی دە دگەرە، وەكو بایێ بەرتاڤێ خوە دئاڤێژە جان و دەروونێ وی، و هەستەكە نەپەندی دخوینا وی دە هشیار دكە، وی چاخێ دلێ مرۆڤێ هەلبەستڤان دبە وەكی تەندورەكە سنجری و پێلێن رڤینێ د رەه و دامارێن وی دە هلتینە و داتینە...).(2)
هۆزانێ ب ناڤ و دەنگ و سەركێشێ هەلبەستا نوژەن شێركۆ بێكەس دبێژە:( هەلبەست لجەم من ئیشقە، هەلبەسێن ڕەسەن و راستەقینە ئەون كو وەكی رەهێ داری و بەروێین كوردستانێ نە، وەكی چاڤێن كەچێن كوردان و چیانان، ئەڤ هەلبست دێ هەر بژین ).(3)
دا ئەم وەرن گوهداركن تێبین و هەلبەستێن هن ناڤدارێن كورد كو د دەرحەقا جگەرخوین دە چ گۆتنە:
پرۆفیسوور قەناتێ كوردۆ دبێژە:( جگەرخوین هۆزانڤانەكێ ئازادی خوازە، نەتەوەیێ كوردە، دەنگبێژێ دۆست و هەڤكاریا ملەتانە، شەركارێ ئاشیتییا جیهانێ یە ).(4)
مامۆستا،كەمال بۆرقایی- د پێشگۆتنا خوە دە یا كو د( رۆناك )ێ دە دبێژە:( وێ گەلەك دوور درێژ بكشینە ئەگەر مرۆڤ بخوازە سەر جگەرخوین و ئەفراندنێ وی بنڤیسە ).(5)
تێكوشەرێ هێژا ئوسمان سەبری، د پێشگۆتنا – سەورا ئازادی دە وەها دپەیڤە: جگەرخوین كوردایەتیا خوە دە ڕاست و دروستە، ئەو چەند ڕاست و دروست كو، دریا وەلات و وەلاتییێن خوە دە سینگا خوە د زیڤاری و بەلەنگازی یێ رە ڤەكریە، ب چاڤ من ئەڤ یەكا هان كۆچا فەداكاری یا داویێ یە، و دیسا ئابۆ ئوسمان زەلال دكە و دبێژە:( سەیدایێ جگەرخوین دڤەكرنا چاڤێ كوردێن سووریێ و نیڤرۆیێ توركیێ دە شوپەكە مەزنە و هێژا هشتیە ).(6)
پشتی ڤێ پانۆراما یا هان لسەر خەباتا جگەرخوین یا سیاسی ئەم دكارن بگەهن خالێن گرنگ:
1-جگەرخوین ب هش و هەست و جەگەرێ خوە ڤە، بكارێن خەباتا سیاسی مشول دبوو، و گوه دانەك تایبەت ب بوویەرێن نەتەوەی و سیاسی رە تێكەلی دكر، ژبەر ب بیروباوەری نیشان ددا كو ب سەركەتنا خەباتا سیاسی و زانستی وێ سەركەفتن و شاهنازیێ بدە مافێن دن ژی.
2-شوڕەش، سەرهلدان، وەلات پارێزی و مێرخازی ژ مرۆڤێ كورد رە دخواست، ژبەر دزانی ئەڤ خەسلەتێن هان نیشانێن سەرەكینە ژ ئاڤاكرنا جڤات و خوەسەریەكە كورد هزكرنا خاكا كوردستان.
3-جگەرخوین خوەدی رێبازەكی ئەشكەرە بوو، و هەر مرۆڤەكێ كورد ژ هەمی ڕەنگێن جڤاتێ دناسی، كو جگەرخوین مرۆڤەكێ چینی بوو، هەڤكارێ جوتكار وكاركەر و پەریشانان بوو، دژی كەدخوار و سەگێن هاربوو، دژی كولەدار و مرۆڤێن قەلس و نەزان بوو، وەكی زیرەكی چەپ هاتە مەیدانێ و ب وی ڕامانێن چەپگێری پرسگرێگ و كێشە یێن نەتەوەی شیرۆڤە و زەلا دكرن.
لێ دیاربوو، ڕامانێن چەپیتی ل بال جگەرخوین نە ئۆلەداری و باوەرمەندی بوو، نە تزبی وخشت و جبە بوو، گوهرتن دباوەریێ جگەرخوینی دە ژ بۆنا باشترینا پێشەرۆژێ و پێشكەتن و ڕزگاركرنا كێشا گەلێ كورد ب هێسانی و جارنا ب بەز و لەز دهشێ وی دە دهاتن پژراندن، ئەڤ ژی د باوەریا من دە یەك ژ خەسلەتێن هەری گرنگە ژ مەرجێن رێڤەچوونا نووژەنیێ.






چما- چیرۆك هەلبەستا- سالار و میدیا...؟
د دەستپێكا چیرۆكێ دە جگەرخوین گۆتنا( رۆژهەلات ) تینە سەر زمێن، دبینە مینا كەڤالەكی دیرۆكی دمێژی ڕامانێن ئنسانێن كورد دە، ئەڤ واتە رۆلەكە گرنگ دستینە د دەمێن دەولەتا میدیا دە و دناڤ فەقە و شاگرتیێن زەرادەشتیا، و تانی ئەڤ رۆژ، ئۆمیداراوی، چاڤنێری و بندەواری ب دەربوونا رۆنی، شەفەق، ستێرا سبێ، یان ژی گەلاوێژ ژ ئەلیێ ملێ رۆژهەلات ڤە:
ژ رۆژهەلات ڤە سەر دارێ جیهانێ
دناڤ چیان ڤە دەركەت ناگهان
بەرێ خوەدا مە ژ رۆژهەلات هات
ددی هەر كەسی ئازادی، فەلات،
سەرێ خوە هەلدا تەڤ وا ناڤا
رۆنی خوە بەردا سەر دار و ئاڤا.(7)
بێ گۆمان خەونا مرۆڤێ میدی هاتە بەر قەفێ و سەركەتنا شوڕەشا ئیلوونێ ب سەروەریا بارزانیێ نەمر و پشتی پەیمانا (11)ێ ئادارێ سالا 1970 ب چی ئانی.
سەیدایێ جگەرخوین ب هەستا خوەنی نەتەوەی و نیشتمان ئاگاداربوو كو چاڤیكە هیڤیێ ژ ئەلیێ رۆژهەلات ڤە پێكەت، و هەلبەست دڤێ قوناغا دیرۆكی دە تەڤگەرا ئازادی خواز ب گەلەمپەری، ب هەمی چینێن جڤاتا كورد، ل پارچێ رۆژئاڤا- خوەسپارتن قەهرەمانێ شوڕەشا ئیلوونێ و ژێ خوەستن ئەفراندنكە نووژەن ژ بزاڤا كورد رە، بارزانیێ نەمر- وەكی بەرپرسیارەكی دل سوز گۆت و بانكر.( ئەم كوردن و وەلاتێ مە كوردستانە ).

جگەرخوین وەكی بەشدارەكێ دل شەوتی ب جان و گیانێ خوە ڤە گوهداریا ڤی پارتیزانی دكر و هەر پەیڤەك وی، دهش و باوەریێ جگەرخوین دە دبوو هەلبەستەكە نەمر دبوو كەڤالەك ب ناڤ نیشان، قێرینا چیرۆك هەلبەست- سالار و میدیا گوهەرتنەك ئەرێنی دگیانی جگەرخوین دە چی گرت و دەری دەرڤەتێن نوه ڕامانێن كو بۆ سەدەمەك سەرەكی ب ڕاست بژارنا بەرهەمێن وی دە، جگەرخوین كەتە گۆمانێن كوور و دوور، هاتە بیرا وی ڕەوشا گەلێ كورد، و نەكۆكیا جڤاتا وێ، و دژیتیا ئینسانێن بن دەست، و مالباتێن پەریشان: مەهموودكی- ئەتمانكی- دەكشووری، هەڤێركی، ئیسا بەگی .. خلیل بەگی .. و جەنگا دناڤ بەرا جۆتكار و فەوەدالان، یان ژی كاركەر و كەتخواران دە .. ژ وێ دەمێ دە جگەرخوین ژ وان خەونێن كو هاتبوو دۆرپێچكرن ڕزگار و ئازاد دبە:
وەكی وە ئەو ژی تەڤ مێر مەردن
ئەو ژی وەكی وە میتان و كوردن
بەسە ڤان شێران ژ بەندان بەردن
ئەو ژی وەكی وە میدی و كوردن.(8)
گەلۆ جگەرخوین د خوازە ئەزموونا دەولەتا میدیا بینا بەرچاڤ ؟ خوە بكە شیرەتكارێ كوردان؟
جگەرخوین ڤێ مژارێ مینا باژارێ- ئەفلاتۆن- ژ خەلكێن كوردستانێ رە ساز دكە:
بەسە ژیار بن ژ خوە دلۆڤان
ببن وەك برا ئاغا و شڤان
بەرە نە مینان كین و بەربەری
سەربەست بی ملەت ژ هەڤ بگەری.(9).
سەیدایێ جگەرخوین، چیرۆك هەلبەستا، سالار و میدیا، دیاری ( خۆرتێ كو بارێ ملەت دانە سەر ملێ خوە، و ب دژواری د ناڤ تاریستانا زۆر و سەتەما دژمنێ كورد ڤە ب گەرناسی دەرباس دبن، ژوان گوندی و جۆتكارێ كو دبن زۆر و سەتەما كەڤنە پەرەستێ كوردستانێ دە، پشت خووز و گەردەنخوار ژ بۆ كو نانێ زارۆكێ خوە دەرخن خەباتا دەستێ خوە ب ئەرزانی دفرۆشن سەرمایەدار و خوەدی گوندا ژبۆ وان گەرناسی كو دزندانا دە چاڤنێریا بەن و دارێ دژمن دكن و ب گەرناسی دروێ دژمنێ خوینخوار، سەتەمكار دە دۆزا داخوازێ كورد و مرۆڤان یێ دكن ژبۆ ڤا تەڤارە ئەز ڤێ چیرۆكێ ب دیاری پێشكێش دكم ).(10)
لێ مخابن دیسا، دیرۆك كین و دل ڕەژیا خوە دەڤەگەرینە ل سەر خاكا كوردستان، وسەیدایێ جگەرخوین ژبۆ زانینێ، ب دل شكەستی و دلمانی ژ خوەندەڤانێ خوە رە وەها دبێژە:( ب بۆرن، دەما من ئەڤ چیرۆك چێكر كەڤنە پەرەستێ كورد ل سووریێ هەڤسارێ رێزانی ب دەست ملەت ڤە بەردا بوون، ژ لەورا مە باوەر دكر كو ئەم دكارن بێ سەرگێژی، و ب هەڤرە بگهێن هن دۆز، داخوازێن خوە دیسا سەیدا دبێژە: لەورا گەرەكە ملەتێ كورد باش زانبی،كو بێ سەرگێژی، بێ دژواری نكاری هەڤسارێ رێزنیا خوە ژ دەستێ خوینمژێ كەڤنە پەرەستا دەرخی. چاوا كو هاتیە گۆتن:
( دارا كو مرۆڤ ب خوینا خوە ئاڤ نەدی، بەرێ شێرین ناگری ).(11)
ئەز باوەرم ئەو خەونێن سپی ب جی هاتن و ئەزموونەكە دەمۆكراس و ئازاد ئیرۆژ ل دارە، دیار بۆ كو پاكرەوانێن شوڕەشا ئیلوونێ ب سەركێشیا بارزانیێ قەهرەمان و دل سۆزیا سەیدایێ جگەرخوین یا بێ سینۆر، ژ رێبازێ كو بیروباوەریێ خوە ل سەر ئاڤكرن، ژبەر ڤێ ڕاستیێ هەلبەستێن سەیدا كەتن هەر مالەكە كورد دە، دكێلەكە نان و ئاڤێ دە، ڕاستە ... هەلبەستێن جگەرخوین ببوون پرزكا سەر زمانێ پالە و رێنجبەران، بوونە ئاوازێن جەزب و پێلووتا فەقان ب بوون ناسناما تێكۆشەر و پارتیزانان، بێ گۆمان ئەڤە هەلبەستا ڕەسەن، و ڕاستەپین، كو هشت هەمی چینێن گەلێ كورد، تاخا ژۆرێن و یا ژێرین ببە شاگرت و خوەندڤانێن جگەرخوینی نەمر.

ژێدەر:
1-گفوله نهر نزار قبانی
2-ئازادیا وەلات-هەڤپەیڤین.
3-ئازادیا وەلات-هەڤپەیڤین.
4-تاریخا ئەدەبیاتا كوردی –ستۆكهۆلم 1993.
5-جگەرخوین –روناك.
6-جگەرخوین – سەروا ئازاد -1954.
7- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973.
8- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973
9- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973
10- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973/ دیاری.
11- جگەرخوین – سالار ومیدیا 1973/ بۆ زانین.





قامشلو/ 1999