نووسه‌ر :زوقان قەرقووت (كردوویە بە عەرەبی)

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

لەوەوە بۆمان روون دەبێتەوە، كە هۆكار هەن بانگ بۆ فراوان بوون دەكەن، هۆكاریش هەن بانگ بۆ وێك هاتنەوە دەكەن، بۆ دۆزینەوەی گونجاوترین قەبارە بۆ پاراستنی دەوڵەت. لە نێوانی ئەم دەوڵەت و ئەو دەوڵەتدا، بەهرەی سیاسی نایەتە بەر بەراورد. بە گشتی دەكرێ بگوترێ، ئەگەر پێویست بە هەلومەرجی لە پێشین هەبێت، كە ئەمە تەنیا پێویستییەكی دەرەكی و رێژەییە، وابەستەشە بە پێویستیی دیكەی رەها و ناوخۆیی. یەكەمین شتیش كە دەبێ جێبەجێ بكرێت، دانانی دەستوورێكی دروست و بەهێزە. دەبێ پشت بە هەستەوەرییەك ببەستین، كە زادەی حكوومەتی باشە، پتر لەوەی دەكرێ پشت بەو دەرامەتە ببەسترێ، كە شانشینێكی فراوان دەستەبەری دەكات.
وێڕای ئەوە، دەبینین، دەوڵەتانێك هەن وا دروست بوون، كە پرسی داگیر كردنی خاكی ئەوانی دی، دەچێتە نێو دەستوورەكەیانەوە، بۆ ئەوەی بە جۆرێك خۆیان رابگرن، كە ناچارن بێ بڕانەوە ملكەچی ئەو فراوان بوونە بن. خۆ رەنگە ئەم جۆرە دەوڵەتە پیرۆزبایی زۆر لە خۆی بكات بۆ ئەم پێویستییە خۆش بەختانەیە، كە ئاماژە بەو دەكات و نیشانەی ئەویشە، وێڕای ئەوەی تا ساتەوەختی هەرەس هێنانی، ئەو لەو پەڕی فراوان بووندایە.

كتێبی سێیەم
بەشی یەكەم: بە گشتی لە بارەی حكوومەتەوە
داوا لە خوێنەر دەكەم، ئەم بەشە بە بایەخەوە بخوێنێتەوە، دەشمەوێ بڵێم، من نازانم هەمبەر بە كەسێك كە نایەوێ هۆشیار و ئاگادار بێ، ئیدی من چۆن روون بم؟
هەر كارێكی ئازاد دوو هۆی لە پشتەوەیە، یەكیان واتاییە، كە ئەو ویستەیە كە كردارەكە دیاری دەكات، ئەوی دیكەشیان ماددییە، ئەو هێزەیە كە كردارەكە جێبەجێی دەكات. كاتێك رووەوە ئامانجێك دەڕۆم، یەكەم جار دەبێ بمەوێ و مەبەستم بێ بەرەو لای بچم، دووەمیش ئەوەیە، كە لاقەكانم بەرەو لای ئەو هەڵمبگرن. ئەگەر ئیفلیجێك ویستی رابكات، كەچی لاقی سستی بە دەمییەوە نەیەت، ئیدی هەردووكیان لە شوێنی خۆیاندا دەمێننەوە. دەستەی سیاسی (حكوومەت) هەمان پاساوی هەیە، هەروەها دەتوانین ویست و هێز، لە یەكدی جیا بكەینەوە، ئەمیان بە ناوی دەسەڵاتی یاسادانانەوەیە، ئەوی دیكەشیان بە ناوی دەسەڵاتی راپەڕاندنەوەیە. بە بێ یارمەتیی ئەو دوو دەسەڵاتە، نابێ هیچ شتێكی تێدا بەڕێوە بچێت و هیچ شتێكیشی تێدا بەڕێوە ناچێت.
بینیمان كە دەسەڵاتی یاسادانان تایبەتە بە گەل، هەر دەشبێ تایبەت و پەیوەست بە گەل بێت. ئاسانە پێچەوانەی ئەوەش ببینین. بە گوێرەی ئەو بنەما (پرەنسیپ)انەی پێشتر بڕیار دران، دەسەڵاتی راپەڕاندن (حكوومەت) ناكرێ تایبەت بە كۆی خەڵك بێت، بەوەی ئەو كۆی خەڵكە یاسادانەرن یان خاوەن سەروەری، چونكە ئەو دەسەڵاتە زادەی كرداری تایبەتە. هەرگیز تایبەت بە یاسا نابن، سەرەنجام ئەوە كاری كەسی خاوەن سەروەرییش نییە، كە كردارەكانی دەبن بە یاسا.
كەواتە هێزی گشتی دەبێ فاكتەرێكی تایبەتی هەبێت، ئەو یەك بخات و بیجوولێنێ، ئەویش بە پێی ویستی گشتی، خزمەت بە پەیوەندیی دەوڵەت بە خاوەن سەروەرییەوە بكات، بەو چەشنەی كە یەكگرتنی گیان و جەستە كار لە مرۆڤ دەكات، ئەویش بە هەمان شێوە كار لە كەسایەتیی گشتی دەكات. ئەم فاكتەرە لە نێو دەوڵەتەدا، كە مایەی هەبوونی حكوومەتە، بێ پاساو، ئەو و خاوەن سەروەری تێكەڵ بە یەكدی دەكات، لە كاتێكدا ئەو تەنیا خزمەتكارە.
كەواتە حكوومەتە چییە؟ ئەو بریتییە لە ناوەندێك لە نێوانی رەعیە (گەل) و خاوەن سەروەری، لە پێناو درێژە دان بە پەیوەندیی نێوانیان، ئەركی پیادە كردنی یاسا و پاراستنی ئازادیی مەدەنی و سیاسیی لە یەك كاتدا پێ دەسپێردرێ.
كەواتە، من بە پیادە كردنی شەرعیانەی دەسەڵاتی راپەڕاندن دەڵێم حكوومەت یان ویستی باڵا، ئەو كەس یان دەستە و لایەنەی ئەو كارگێڕییەی لە ئەستۆدایە، پێی دەڵێم میر، پارێزگار یان دەسەڵاتدار. هەڵبەت ئەو هێزی ناوەندەی كە پەیوەندییەكانی ئەو بریتین لە پەیوەندیی هەمووان بە هەمووانەوە، یان پەیوەندیی خاوەن شكۆ بە دەوڵەتەوە، ئەمانە هەموو لە نێو حكوومەتدان. دەكرێ ئەو رایەڵەی دواییان وا وێنا بكەین، كە رایەڵ و پەیوەندیی نێوان لایەنانی هەمیشە یەسكان بە یەكە، حكوومەت ناوەندی زێڕین و گونجاویەتی. حكوومەت ئەو فەمانانەی پێ دەگات، كە لە لایەن خاوەن شكۆوە بۆ گەل دەردەچن. بۆ ئەوەی دەوڵەتیش لە هاوسەنگییەكی دروستدا بێت، دەبێ وێڕای هاوسەنگیی هەمووان، یەكسانییەك لە نێوان (ئەنجام یان دەسەڵاتی خۆبەخۆی حكوومەت) و (ئەنجام یان دەسەڵاتی هاووڵاتیان)دا هەبێت، هەڵبەت هاووڵاتیان لە لایەكەوە خاوەن سەروەرین، لە لایەكی دیكەشەوە رەعیەن.
ئێمە ناتوانین، سەرباری ئەوە، هیچ هەموارێك لە نێوانی ئەو سێ سنوورەدا بكەین، بە بێ ئەوەی دەمودەست رێژەكە لاسەنگ بكەین. ئەگەر خاوەن سەروەری ویستی دەسەڵات پیادە بكات، یان پارێزگار ویستی رێنمایی دەربكات یان ئەگەر رەعیە (گەل) سەرپێچیی كرد و نەهاتە بن بارەوە، ئیدی پەشێوی جێی سیستەم دەگرێتەوە، ئیدی ویست و هێزیش بە هارمۆنی و بە شێوەیەكی گونجاو كار ناكەن، جا دەوڵەتی داتەپیو بەم جۆرە دەكەوێتە نێو هەڵدێری دیكتاتۆریەت یان پەشێوییەوە.
جا بەوەی تەنیا یەك ناوەندی رێژەیی لە نێوان هەر پەیوەندییەكدا هەیە، ئیدی هەر تەنیا یەك حكوومەتی چاك لە نێو یەك دەوڵەتدا دەبێت. هەڵبەت وەك چۆن هەزار رووداو دەتوانێ پەیوەندییەكانی گەل بگۆڕێت، ئیدی حكوومەتی هەمەجۆریش ناشێ بۆ گەلی جۆربەجۆر باش و گونجاو بن، نەك هەر ئەوەندە، بەڵكوو تەنیا بۆ یەك گەل و لە سەردەمی جیاجیادا باش دەبن.
هەڵبەت جیاوازییەكی بنەڕەتی لە نێوانی ئەم دوو دەستەیەدا هەیە، دەوڵەت خۆبەخۆ هەیە، بەڵام حكوومەت بە بی َخاوەن سەروەری نابێت. بە پێی ئەوە، ویستی باوی میر (سەرۆك) هەر دەبێ ویستی گشتی یان یاسا بێت. هێزی ئەویش هێزی گشتییە و لەودا چڕ بووەتەوە. هەر كە ویستی كارێكی رەها و سەربەخۆ بكات، ئیدی پەیوەندیی هەمووان روو لە خاو بوونەوە دەكات. خۆ ئەگەر لە دواییدا میر بوو بە خاوەن ویستی تایبەتی خۆی و لە ویستی خاوەن شكۆ كاریگەرتر بوو، بۆ سەپاندنی ئەو ویستە تایبەتەش، هێزی گشتیی بەر دەستی خۆی بەكار هێنا، ئەو كات دوو خاوەن شكۆمان دەبێت، یەكیان بە راستی و ئەوی دیكەشیان بە كردار. لەم دۆخەدا، دەمودەست شیرازەی كۆمەڵ تێك دەچێت و دەستەی سیاسی (حكوومەت)یش هەرەس دێنێ.
بۆ ئەوەی دەستەی حكوومەت هەبێت، لە پاڵ ئەوەشدا ژیانێكی راستەقینەش هەبێت، كە لە دەستەی دەوڵەت جیای بكاتەوە، هەروەها بۆ ئەوەی هەموو ئەندامانی بە هەماهەنگی و سازان و گونجان لەگەڵ ئەو مەبەستەی لە پێناویدا دامەزراوە، كار بكەن، دەبێ خاوەن (ئەز)ێكی تایبەت بێت. ئەو ئەزەش هۆشیارییەكی هاوبەشە لە نێوان ئەندامانی، هێزە، ویستی تایبەتە و پاڵی پێوە دەنێت بیپارێزێ.
ئەم هەبوونە تایبەت، وا پێویست دەكات كۆبوونەوە و ئەنجومەن و دەسەڵاتی گفتوگۆ و چارەسەر و ماف و نازناو و دەسكەوتی تایبەت تەنیا بە میر هەبێت، پۆستی دەسەڵاتداریش بە رادەی ئەوەی قورس و زەحمەت دەبێت، هێندە جێی رێز بێت. زەحمەتییش لە شێوازی رێك خستنی ئەو هەمووەی سەر بە هەمووەدایە، بە جۆرێ پێكهاتەی گشتی، بە دووپات كردنەوەی پێكهاتەی خۆی، ناگۆڕێت. دەبێ هەمیشە دەسەڵاتدار هێزی تایبەت بە پاراستنی خۆی لە هێزی گشتیی تایبەت بە پاراستنی دەوڵەت جیا بكاتەوە، واتە پاسەوانانی خۆی و پاسەوانانی دەوڵەت تێكەڵ بە یەك نەكات. بە كوردی و كرمانجی، دەبێ ئەو هەردەم ئامادە بێت حكوومەت بە قوربانی گەل بكات، نەك گەل بە قوربانی حكوومەت بكات.