نووسه‌ر :د. جەواد بشارە

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

د. جەواد بشارە (عیراق- 1950) ناسنامەی ئێستای فەرەنسییە، بە هەر سێ زمانی عەرەبی، فەرەنسی و ئینگلیزی هەزاران بابەت و توێژینەوەی بڵاو كردووەتەوە، خاوەنی نزیكەی 20 كتێبە لە بواری هونەر و سیاسەت و فیكری سیاسی. ئەم بابەتەی پەردە لە سەر هەقیقەتی میتافیزیك هەڵ دەداتەوە، روونتر و رۆشنتر بەو جیهانەی فەلسەفە ئاشنامان دەكات.

لە نێو گەردوونی بەر دیدەی ئێمەدا هەموو شتێك پێكەوە گرێ دراون، ئەمەش لە ئاكامی لێكۆڵینەوە لە تەنۆكە فیزیا و تیۆریی كوانتوم میكانیكی كوانتومەوە هاتووە، كە بۆ نموونە سەلماندیان بەوەی پەیوەندییەك لە نێوانی دوو تەنۆكە: دوو ئەلیكترۆندا هەیە، جا مەودای نێوانیان هەر چەندیش بێت، تەنانەت ئەگەر لەم سەر و لەو سەری گەردوونی ناتەبا و بەرانبەر بە یەكی بەر دیدەش بن.
بە گوێرەی تیۆریی (ژێی باڵا) و تیۆریی (چونیەكی باڵا) و تیۆریی (ئێم: M) و تیۆریی (هەموو شتێك و فرە جیهان و فرە گەردوون و فرە رەهەند)یش بێت، فرە گەردوونییەكی بێ كۆتایی و بێ ژمار هەیە. واتە ژمارەیەكی لە كۆتا نەهاتووی گەردوونەیل هەن لە شێوەی گەردوونی بەر دیدەمان، بەو دەچن یان ناچن، لەگەڵ ئەویشدا تەریبن یان تێك هەڵكێش، ئەمەیان باسێكی دیكەیە.
بەم جۆرە، گەردوونی بەر دیدەمان (كە بە چاو و بە هۆش و هەستی دیكە دركی پێ دەكەین) تەنیا تەنۆكەیەكی گەردوونیی فرە بچووكە لە رووی بنیات و پێكهاتەوە، هەڵبەت لە چاو گەردوونی رەهای زیندووی سەراپاگیری بێ سنوور، هەمیشەیی و نەبڕاوە و ئەزەلی، هەموو ئەو گەردوونانەی كە لە نێویدان بریتین لە تەنۆكە، ئەوان بەراییە پێكهاتەی ئەون، لە نێو ئەودا لە پرۆسە كارلێكێكی ئەفراندن و گەشەی بەردەوامدایە.
واتە گەردوونی رەها گیاندارێكی زیندووە، بێ سنوورە نە سەرەتا و نە كۆتایی هەیە. لە دوو پێكهاتەی ماتریاڵ و رۆح پێك دێت، خۆ رەنگە پێكهاتەی دیكەش هەبن كە ئێمە ناتوانین بە خەیاڵیش پەی بەوان ببەین یان بە بڕست و خەسڵەت و پەسنەكانیان ئاشنا بین. واتە لە نێوانی گەردوونەكان: لە نێوان بەراییە تەنۆكەی ماتریاڵ و رۆحدا، كارلێك و تەواوكاری و ئاڵوگۆڕ و پشت بە یەكدی بەستن هەیە.
روونتر بڵێین، رۆحێكی گشتی یان كۆ رۆحێك لەگەڵ ماتریاڵێكی گشتی یان كۆ ماتریاڵێك هەن، واتە پێكهاتەیەكی كۆبەكۆی ماتریاڵ، لە پاڵ پێكهاتەیەكی كۆبەكۆی رۆح هەن، سەراپاگیر و تەواوكار و تۆكمە بە یەكدین. هەر چیش كە هەیە دەكەوێتە نێو چێوەی گۆڕەپانێكی بێ سنوور و بێ كەنارەوە، بنەڕەت و جەوهەر، ئێمەش بەشێكی بنەڕەتی ئەوین، بە هەمان شێوەی گەلەستێرە و ئەستێرە و هەسارە و گیاندارانی دیكەی گەردوون، بە مرۆیی و نامرۆییەوە، هەموویان لە بێ كۆتاییەكی گەورەتردا مەلە دەكەن.
ئەمەی گوتمان بەراوردێكی میتافیزیكی نییە بە گوێرەی تێگەی مرۆڤ، بەڵكوو گریمانەیەكی زانستییە، بەڵام سەلماندنی پێویستی بە ملیۆنان ساڵ هەیە.
ئەگەر بمانەوێ ئەو گریمانەیە بە پوختە بەراوردێك بخەینە روو، ئەوا دەڵێین:
خودا بەوەی كە پێویستە، هەیە، بەڵام هەرگیز ئەو خودایە نییە كە ئایینەكان پەسنی دەدەن و وێنەكەیان كێشاوە. گەردوونی رەها و سەراپاگیر و زیندووی بێ سنوور، چەندین گەردوونی لە ژمارە نەهاتووی تێدایە. ئەو فرەییە بێ كۆتاییە لە راستیدا یەكە و فرە خەسڵەت و فرە سیفەتە، ئێمەی بەرەی مرۆڤایەتی ناومان ناوە گەردوونەیلی فرە و جیاواز.
جیاوازیی نێوان ئەو گەردوونەیلەش زادەی جیاوازیی خێرایی تیشكە لە نێویاندا، كە لە نێوانی (سفر) و (بێ كۆتایی)دایە. ئەوانە دووانە جووت گەردوونی تەریبن، هەمووشیان دەڕژێنە نێو دەفرێكەوە كە دەكرێ ناوی بنێین گەردوونی گەردوونان. رۆحیش لە یەك كاتدا بە شێوەیەكی دەستەجەمعی و بەشەكی هەیە، رۆح لە نێو گەردوونێكدایە كە تیشك لە خێرایی دەكەوێ.
لە پاڵ ئەوانیشدا، گەردوونێكی تایبەت بە كۆهۆش (هۆشی دەستەجەمعی) هەیە، تێیدا خێرایی تیشك بێ كۆتایە، قەبارەكەشی بۆ كۆتایە، ئەو ئارامگەی رۆحەیلی ئازاد و هەڵاتووە، ئەو رۆحانەی كە هێشتا هاوتا و هاوچەشنی ماتریاڵانەی خۆیان نەدۆزیوەتەوە. بەمەش دەڵێین میتافیزیك، ئەو لە یەك كاتدا پاقژگە و بەهەشت و دۆزەخ سیفەتە، ئەویش كۆناهۆش (كۆنائاگا: پێچەوانەی كۆئاگا، كۆهۆش: كۆناهۆشی دەستەجەمعی) كە بەرانبەر بە كۆهۆشە، بە گوێرەی تیۆریی دووانەی وێكچوون و چونیەكی، كە نەمرە زانیاریی باڵا و گشتگیر و پێویست بۆ گەشە كردنمان پێ دەبەخشێت، لە پاڵ ئەركی دیكەی زەبەلاح، كە لەم كاتەدا ئێمە هیچی لە بارەوە نازانین.
كۆرۆح (رۆحی دەستەجەمعی) یەك رەهەندە، لە نێو گەردوونێكدایە كە نە درێژی و نە پانی و نە بەرزی و نە قووڵیی هەیە، بێ قەبارە و بێ وزەشە، مرۆڤ ناتوانێ وێنای بكات، چونكە هەستەكانی ئەو لە ئاستی (كۆرۆح)دا كورت مەودا و دەستەپاچەن. هەروەها زەمەنێكیشی تێدا نییە بەو چەشنەی ئێمە پێی ئاشناین، سەرەنجام ناتوانین بڵێین رۆح نەمرە، چونكە نەمری وابەستە بە زەمەنە، بەڵام رۆح هەیە و قابیلی خاپوور بوون و لەناو چوون نییە، بەو چەشنە بوونەی بە لای ئێمەوە باوە، ناتوانین پەسنی بكەین، چونكە بوون بە زەروورەت بە لای ئێمەوە بیندراوە یان قابیلی ژماردن و چاودێری و پێوانە كردنە، بە پێچەوانەی ئەوانە سەبارەت بە ئێمە ئیدی نامێنێ، بۆ نموونە پەیوەندیمان بە ماتریاڵ و وزەوە. هەرچەندە وزە لە ماتریاڵێكی چیەتی ناسراو پێك نایەت، بەڵام توانایەكی بێ سنوور لە داكردنی زانیاریی هەیە، نەمازە ئەو زانیارییەی كە زادەی بەردەوامیی بیر و بیركردنەوەی ئێمەیە، كە زادەی عەقڵ و هۆش و هەستی جۆربەجۆری ئێمەیە، وەك خەون و دیتن و گوێ گرتن و دەست لێ دان و بۆن كردن و تام كردن.. هتد.
دەبێ بڵێین زمانەیلی مرۆیی ناتوانان لە پێشكەش كردنی پەسنێك بۆ ئەو حاڵەتە، هەموو ئەوەی دەیزانین ئەوەیە كە شارستانیەتی پێشكەوتووی گەردوونی هەبوون، بە حوكمی زانست دۆزرانەوە، وەك شارستانیەتی ئۆمییەكان (les Oummites). هەڵبەت خەسڵەتەكانی كۆرۆحی گەردوونی، بێ ئەندازە سەرووی ئامێرەكانی پێوانە و ژماردن و چاودێری كردنی ئێمەوەن.
بەدیهییەكی زانستی هەیە دەڵێ: زانست بوونێكی كاركەر یان كارا (facteur) دێنێتە ئاراوە، بە گوێرەی ئەو كاریگەرییانەی دەیانهێنێتە بەرهەم و كاریشیان لێ دەكات. ئیدی لێرەوە رۆح لە نێو گەردوونی ماتریاڵ و بەردیدەی ئێمەدا، كاریگەری دێنێتە بەرهەم، ئەو گەردوونەی كە ملكەچی رەوت و تەوژمی زەمەنە، چونكە ئێمە لە نێو زەمەنداین و دەكەوینە بەر كاریگەریی ئەوەوە، ئەویش بە هەمان شێوەی ئەو هەسارانەی لە دەرەوەی كۆمەڵەی خۆری ئێمەدان، كە هەستەكانی ئێمە و توانای تلسكۆپەكانی ئێمە هەرچەندی گەشەیان پێ درا بێت و پێشكەوتووش بن، ناتوانن راستەوخۆ پەی بەوان ببەن، بەڵام ئێمە دەتوانین دركیان پێ بكەین، لە پای كاریگەریی قورسایی ئەوان كە زادەی سەنگ و قەبارەی ئەوانە بە سەر دەوروبەری خۆیانەوە، جا ئەوان چ دوور بن یان نزیك. بە توێژینەوە لە بارەی هەژان و لەرینەوەی ئەستێرەكانیان بە دەوری جەمسەری قورساییەكدا، كە راستەوخۆ هەبوونی هەسارەی زل و زەبەلاحی خاوەن كێشی هەست پێ كراویان، دەخاتە روو.
زانایەك لە زانایانی هەسارەی ئۆمۆ توانیی گەردیلەی كریبتۆن بدۆزێتەوە و چاودێریی بكات، كە لە نێو (l'hypothalamus)ی ژنێكی گەنجدا نێژرا بوو، كە جەستەی خرا بووە بەر تاقی كردنەوەی راستەقینە و هەستیاری زانستییەوە و شی كردنەوەی بۆ دەكرا.
كریبتۆن لە نێو گەردوونی بەردیدەدا غازێكی دەگمەنە، ئەو غازێكی بێ لایەن و تەواو جێگیرە، لەگەڵ دەوروبەریدا ناكەوێتە كارلێكەوە، تەنانەت ئەگەر لە نێو ناوەندێكی زیندووی بایۆلۆژیشدا بێت.
هەڵبەت ئاساییە كە دۆزینەوەی چەند گەردیلەیەك لە كریبتۆن لە نێو قووڵایی مێشكدا، حەزی زانستخوازانەی ئەو زانایەی بزواند و هانی دا تا ئەو پەڕی توانا بڕوات بۆ پەی بردن و پەیدۆز كردنی رەفتاری ئەو ئەتۆمانە، بە بەكار هێنانی تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو، هەروەها ئامێری فرە گەشە كردووی چاودێری، كە بە هەزاران ساڵ لە پێش ئێمەوەن. ئیدی ئەو زانا گەردوونی و ئاسمانییە لە رێی كۆمپیووتەرە زەبەلاح و پێشكەوتووەكەی خۆیەوە، كە كۆمپیووتەرێكی كوانتییە، توانیی ئەگەری ئەلیكترۆنەكانی تاج (la couronne) لە یەكێ لە ئەتۆمە هەڵبژێردراوەكانی كریبتۆندا، تێبینی بكات كە بڕێكی زەبەلاح لە وزەی هەیە.