میتافیزیك (3- كۆتایی)

میتافیزیك (3- كۆتایی)

نووسه‌ر :د. جەواد بشارە

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

د. جەواد بشارە (عیراق- 1950) ناسنامەی ئێستای فەرەنسییە، بە هەر سێ زمانی عەرەبی، فەرەنسی و ئینگلیزی هەزاران بابەت و توێژینەوەی بڵاو كردووەتەوە، خاوەنی نزیكەی 20 كتێبە لە بواری هونەر و سیاسەت و فیكری سیاسی. ئەم بابەتەی پەردە لە سەر هەقیقەتی میتافیزیك هەڵ دەداتەوە، روونتر و رۆشنتر بەو جیهانەی فەلسەفە ئاشنامان دەكات.
د. جەواد بشارە (عیراق- 1950) ناسنامەی ئێستای فەرەنسییە، بە هەر سێ زمانی عەرەبی، فەرەنسی و ئینگلیزی هەزاران بابەت و توێژینەوەی بڵاو كردووەتەوە، خاوەنی نزیكەی 20 كتێبە لە بواری هونەر و سیاسەت و فیكری سیاسی. ئەم بابەتەی پەردە لە سەر هەقیقەتی میتافیزیك رادەماڵێ و رۆشنتر بەو جیهانەی فەلسەفە ئاشنامان دەكات.


وا باوە، هەر ئەلیكترۆنێك كە شایستە بەو ناوەیە و رێز لە یاساكانی میكانیكی كەموومی یان كوانتی دەگرێت، پێویستە بكەوێتە شوێن بەیداخی شەپۆلێك كە بێ كۆتا ئەگەری هەیە، واتە ئەو بە فاكتەری رێككەوت و بە هەڕەمەكی هەڵدەسووڕێ، بەوەی ناتوانین شوێن و خێراییەكەی لە یەك كات و بەو پەڕی وردی بژمێرین، بە پێی بنەمای گومان یان نایەقین و ناوردی (d'incertitude principe)یەكەی هێزنبێرگ (d'Heisenberg).
هەڵبەت جیهان بە سەرسوڕمانەوە ئەوەی بۆ ئاشكرا بوو، كە ئەو ئەلیكترۆنانەی مەبەستی تاقی كردنەوەن، بە پێی یاسایەكی سادە و بە گوێرەی سوڕگە دالێكی دووبارە (unefonctionpériodique) دابەش كراون، بەڵكوو لەوەش زیاتر، ئاشكرا بوو كە جووڵەی ئەلیكترۆن لەگەڵ دەمارە تەوژمی مۆرتێكسی مێشك (les impulsions nerveusesémises par le cortex) كۆك و تەبایە، یان لەگەڵ مێشكە توێژی ئەو ژنەی جێ تاقی كردنەوەیە كۆك و تەبایە، ئەمەش تەوژم یان لێدانێكە، كە ویستە جووڵەی دەست و قاچەكانی پێ كۆنترۆڵ دەكات، نەك بە كاردانەوەی كارەكانی خۆی.
دواتر پێوانەكارییەكی ورد دەری خست، كە جووڵەی ئەلیكترۆن بە یەك لە ملیۆنی چركە وەپێش دەمارە كاردانەوەی فیزیۆلۆژیی نورۆفزیۆلۆژیانەی (neurophysiologiques) ئەو نەخۆشەیە، كە تاقی كردنەوەكەی لە سەر دەكرێ، واتە جیهان پارێزی خستە سەر فەرمانگەلێك كە ئاراستە بە دەزگای ئۆرگانی (son organisme) دەكرێن. لە ئاكامی ئەمەش جیهان پارێزی خستە سەر ئەوەی كە شتێك هەیە فەرمان بۆ جەستە دەنێرێت، واش دێتە پێش چاو كە جەستە بە شێوەیەكی نەویستانە (téléguidé) ئاراستە كراوە، ئەمەش واتای ئەوەیە كە ئەتۆمی كریبتۆن رۆڵی نێوانە رووكار (d'interface) دەبینێت، ئاریەلی وەرگر و نێرەرە (d'antenne)، بە شێوەیەكی جەوهەری و سەرەكی و ناویانە نا (le péresprit).
واتە ئەو شێوە زنجیرەییەی ئەتۆمەكانی كریبتۆن وەك كەناڵێك (canal) كاریان تێدا دەكات، یان ئامرازێكی پەیوەندی كە رۆح و مێشك پێكەوە دەبەستێتەوە، پێی گوترا سێیەمینفاكتەری مرۆڤ، دوو فاكتەرەكەی دیكەش جەستە و رۆحی مرۆڤن.
پاشان زاناكان گەیشتنە ئەوەیە كە رۆح دەتوانێ لە دەرەوەی جەستەشدا بێت، لە گەردوونێكی هاوشان كە گەردوونی رۆحانە (l'univers des âmes)، ئەو لەوێدا جێگیر و چەسپاوە، هیچ جووڵە و خێراییەكی تێدا نییە، یان با بڵێین جووڵەی تیشك تێیدا سفرە یان هەر نییە، بێ ماتریاڵە وەك ئەوەی كە ماتریاڵ دەیناسین و بێ وزەشە بە پێی ئەوەی ئێمە بە وزە ئاشناین، كە هەموو رۆحێكی هۆشیار و عاقڵمەند و پەیوەست بە فرە گەردوونی (pluricosmos) لە خۆ دەگرێت، واتە هەموو رۆحەیلی مرۆیی و رۆحەیلی گیاندارانی ئاسمان (des extraterrestres) كە لە نێو گەلەستێرەی كاكێشان و رۆحەیلی گیاندارانی دیكەی ئاسمانی (des extraterrestres)، لە ملیاران گەلەستێرەی دی و هەموو گیاندارانی هۆشیار كە سەر بە فرە گەردوونیی هەمەچەشنن، كە هێشتا بە كەناڵێكی كەموونی یان كوانتی لە نێو گەردوونی رۆحەیل و رۆحەیلی جۆری ئاژەڵی نەگەیشتوون.
لە نێوان رۆحەیلی لە یەكدی دابڕاو پەیوەندی یان رایەڵێك نییە، بەوەی ناتوانن زانیاری لە نێوان خۆیاندا بگۆڕنەوە، هەر رۆحێك یەك پەیوەندی یان یەك رایەڵی لەگەڵ گیاندارانی زیندووی نێو گەردوونەكانداهەیە.
پێناسەی زانستیانە بۆ رۆح دەڵێ: رۆح (بەشداری كردنێكی پێویست و ناچارانەی زانیارییە لە پێناو هاوسەنگیی كردارەكیانە: Contribution informative obligatoire à l'équilibreeffectif)، ئەمەش واتای ئەوەیە كە ئێمە لە نێو گەردوونی بەر دیدەدا، هەمبەر بە نیشانەیەكی باڵایان بۆ مرۆڤ، وەستاوین.
ئەو رۆحەی لە جەستەدایە، نە پابەندی زەمەنی سەر زەوی و نە پابەندی زەمەنی بەر دیدەی گەردوونیشە، ئەو لە جەوهەری خۆیدا لە دەرەوەی زەمەنی باودا خۆی مەڵاس داوە. زەمەنی باو بە لای ئەوەوە شتێك نییە، هەڵبەت وابەستە بوونی رۆح بە هۆشیاریی مرۆڤەوە، كە مرۆڤ ملكەچی زەمەنە و كەوتووەتە نێو داوی ئەوەوە، گرفتێك دێنێتە پێش، كە بۆ مرۆڤ ئەستەمە دركی پێ بكات و لێی حاڵی بێت.
ئەگەر بە مەجاز (واتە بە گریمانە) پێمان وا بێت ژیان لە سەر زەوی بریتییە لە تونێلێكی تاریك و كەسێك پێیدا دەڕوات، كە بۆ رۆشن كردنەوەی رێی خۆی چرایەكی بە دەستەوەیە، ئەو تونێلەش وەك پلاستیك نەرم و روون بێت، لەگەڵ هەلومەرجی دەوروبەری خۆیدا خۆی دەگونجێنێت، ئیدی هەموو ئەو شتانەی دێنە سەر رێی ئەو كەسەی نێو تونێلەكە، كە بریتین لە ئاییندە، لە نێو تاریكییەكی نوتەكدان و نابیندرێن، بەڵام خۆ ئەوە واتای ئەوە نییە كە ئەو شتانە نین، هەر لەبەر ئەوەی چرایەكە ناتوانێ رۆشنایی پێویست بۆ دەركەوتن و بینینیان دەستەبەر بكات. هەڵبەت ئەو شتانەی دەشكەونە پاش كەسی نێو تونێلەكەش، كە كەسەكە بە تەنیشت و پێیاندا تێپەڕی و كەوتنە پشتی ئەوەوە، بە هەمان شێوە دەكەونەوە نێو تاریكییەكی نوتەكدا، خۆ ئەگەرچی نابیندرێن، بەڵام خۆ هەن، ئەو كەسەش بە تەكیاندا تێپەڕی و بە چاوی خۆی ئەوانی دیت و بوون بە رووداوی رابردوو، بەڵام بە چەشنێك لە چەشنەكان لە نێو یادگەی ئەودان و دەتوانێ بیانهێنێتە بەر زەینی خۆیەوە.
ئێستا (ئەم كاتە) چرایەكی رۆشنە و چركەساتی ئێستا و دەوروبەرمان رووناك دەكاتەوە و ئاشكرایان دەكات، واش دەكات هەنگاو بە هەنگاو قابیلی بینین و درك پێ كردن بن، بەوەی واقیعی ئاییندە و رابردووش پێشتر هەن و دەشمێنن، بەڵام ئەوە بەو واتایە نا كە ئاییندە نووسراوە و پێشتر دیاری كراوە و هیچ بوارێك بۆ ئازادیی هەڵبژاردن لە ئارادا نییە، چونكە رۆحە تەنۆكەیل (تەنۆكەكانی رۆح) كە دەچنە نێو جەستەی ماتریاڵانەی كەسەكەوە، ئەوە پێشتر رێڕەوی خۆیان دیاری كردووە، كە تەریب و تێك هەڵكێشە بە رێڕەوی ماتریاڵانەی ئەو كەسەوە، پاش ئەوەی خاك و ماكی ئەو كەسەیان دۆزییەوە و بە تەواوی دیارییان كرد، ئیدی بە ئازادییەكی تەواوەوە بڕیار دەدەن ئەو رێڕەو بگرن كە دەیانباتە سەر شوێنی مەبەست و تێكەڵ بەو جەستە (پێكهاتەی ماتریاڵ)ی ئەو كەسەیان دەكات، ئەوەش رێڕەوی ژیانە كە وابەستە بە كەینوونەی ماتریاڵانەی كەسەكەوەیە، لە گەشتی كاتی و راگوزەری ئەو لە نێو ژیانی فیزیكیدا.
بیهێنە بەر چاوت، وا تۆ دەڕوانیتە تەلاری ماڵێكی گەورە كە لە بەردەمتدایە، بەڵام لە كونێكەوە دەڕوانیت كە لە نێو كارتۆنێكدایە، ئەمەش وا دەكات تۆ نەتوانی بە یەك جار هەموو خانووەكە ببینی. هۆش و گۆشی مرۆییانەی جەستەی ماتریاڵ، واتە مێشكی بایۆلۆژی یەك كەڕەت خانووەكە بەدی ناكات، تەنیا لە پاش ئەوەی هێواش هێواش رووماڵێكی پانۆرامیی هەموو رووكارە زەبەلاحەكەی ئەو ماڵە دەكات، ئەویش لە رێی كونی كارتۆنەكەوە، چونكە بواری بینین سەبارەت بە ئەو زۆر تەسك و دیاری كراوە، كەچی هۆش و گۆشی رۆح (گیان) دەتوانێ یەكبین تەواوی بنیاتی خانووەكە ببینێ، چونكە ئەو لە نێو كارتۆنەكەدا بەند نییە و كونێكیش لە بەردەم چاو (بینایی)ی ئەودا نییە.
بۆ ئەوەی بزانین لە پاش مەرگ چیمان بەسەر دێت؟ گریمانەی زانستی دەڵێ، ئیمە دەچینەوە نێو كۆپێكهاتەی بنەڕەتیانەی خۆمانەوە، كە پێشتر ئێمە لەوێوە هات بووین، جا چ ماتریاڵ بێت یان رۆح.
ئیدی بۆیە هەر دەبێ بچینە نێو گەردوونی كۆهۆش و گەردوونی سەراپاگیری رەهاوە، كە پرۆسەی هەردەم ئەفراندن بەرجەستە دەكات، تا پەی بە وردەكاری و میكانیزمەكانی ئەو چوونەوەیە ببەین، بۆ ئەوەی دەست بە خولێكی نوێی ژیان بكرێتەوە. یەزادنێك نییە كە ئەم گەردوونە رەهایەی دروست كرد بێت، یەزدانی ئایینەكانیش بریتییە لە بەرجەستە بوونێكی چڕ كراوەی توانای هەمەك، ئەو چڕ بوونەوەیەش ئایینەكانی یەكتاپەرست پێشكەشیان كرد، بەوەی كە كەینوونەیەكە و گوتوویەتی: منم ئەفرێنەر، كە حەز بە پەرستن و ملكەچ بوونی بەندەكان بۆ خۆیدەكات، مژدە و هەڕەشەی پاداشت و سزاش دەدات و دەكات، لە دۆزەخدا سزا و ئەشكەنجە، لە بەهەشتدا خۆشی و بەختەوەری چاوەڕوانی ئەو كەسانە دەكات كە گوێڕایەڵن یان یاخی و كافر.
هەڵبەت گەردوونەیلی فرە و بێ كۆتایی لە چەشنی گەردوونی بەر دیدەی ئێمە، جا چ لە رووی قەبارەوە لەو گەورەتر بن یان بچووكتر، هەر تەنیا گەردیلۆكەی گەردوونین (خوداوەندین)، ئەوە ئەگەر پێمان وا بێت گەردوونی رەها یەزدانی رەهایە، كە خاوەن توانایەكی بێ سەرەتا و بێ كۆتایە، نە كەس ئەوی دروست كردووە، بێ لە خۆشی كەس لە بوون و گەردووندا نییە.
"بێ لە خودی بوون، هیچ شتێك لە بووندا نییە"، وەك چۆن ئەو گوتەیەی سۆفیگەران كە پەسنی یەكبوونی بوون دەكات. مەبەستیش لێرەدا گەردوونی رەهایە كە خۆبەخۆ هەیە، هەموو شتێكیش بەشێكە لەو و لە پێكهاتەگەلی ئەو. وەك چۆن مرۆڤ ناتوانێ خۆی ئازار بدات و خانە و بەراییە پێكهاتەكانی خۆی بسووتێنێ، یەزدانی رەها یان گەردوونی رەهاش ناتوانێ سزای تەنۆكەیلی پێكهێنەری خۆی سزا بدات، هەر لە بێ كۆتا بچووكەوە بیگرە تا بێ كۆتا گەورە.
گرنگترین پێكهاتەی گەردوون رەهای زیندووی بێ كۆتایی، گەردوونە تەنۆكەی یەزدانییە، كە گەردوونی كۆهۆشە گەردوونە، ئەمیش بە ملیار ملیار ملیار خانەی گەردوونیی تێدایە، كە ئەویش كۆهۆشە بە شێوازی كۆ. واتە كۆهۆشێك هەیە فرە شێوە و فرە پەسن و فرە ماهیەت. ئەم كۆهۆشە لە هەموو هەسارەیەكدا هەیە كە ژیانێكی عاقڵمەندانەی تێدا بێت، لە هەر گەردوونێك لە گەردوونەیلی فرە و لە ژمارە بێ كۆتاییدا، پلوریمۆسمۆس (pluricosmos) پێك دەهێنن، واتە گەردوونی زیندووی فرە و رەها، كە بریتییە لە هەموو بوون و هیچ شتێكیش بێ لە ئەو و لە دەرەوەی ئەودا نییە.
-------------
ژێدەر: ئەم بابەتە لە 8/2/2017دا بە زمانی عەرەبی بە ناونیشانی (علم المیتافیزیا‌و " المیتافیزیقیا أو ما ورا‌و الگبیعە"/ سر الوجود بین كیف ولماژا، بین الفیزیا‌و والمیتافیزیا‌و) لە ئینتەرنێتدا بڵاو بووەوە. بۆ ئاسان حاڵی بوون و دوور كەوتنەوە لە ئاڵۆزی، من ناونیشانەكەم كورت كردەوە بۆ یەك پەیڤ (میتافیزیك).
Top