وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

پێشەكی
(بە پشت بەستن بە چەندین سەرچاوە و ژێدەری جیاجیا، كە بەشێكی زۆریان لە ئینتەرنێتەوە بەدەست هاتوون، بابەتی ئەم جارەی (فیكر و فەلسەفە) لە بارەی ئەزموونی شار دەوڵەتێكەوەیە، كە وەك زریان راچەنی و وەك دوندی چیا لە دنیای پێشكەوتن، مۆدێرنێتە، گەشە و خۆشگوزەرانیدا بەرز و بڵند بوو. سەنگافوورا، نموونەی ئەزموونێكی سەركەوتووە، دەكرێ بۆ ئەزموونی باشووری كوردستان كە لە دەروازەی سەربەخۆییدایە، سوودی لێ وەربگیرێ)
دەسپێك
سەنگافوورا، لە بنەڕەتدا لە دوو پەیڤی زمانی سانسكریتی (دێرین زمانی ئاریایی هیندستان)ـەوە هاتووە: (سەنگا) و (پوورا)، واتە (شارە شێر) یان شاری شێر. دەشگوترێ (سانگ نیلا ئوتاما) كە میرێكی دوڕگەی سۆمەترا بووە، كاتێك هاتووەتە دوڕگەی سەنگافوورا، شێرێكی دیوە. هەر خۆی كە دامەزرێنەری سەنگافوورایە، ناوی لێ ناوە شاری شێر (سەنگا: شێر، پوورا: شار). میرلیۆن (بەدەنی ماسییە و سەری شێرە) لە ساڵی 1986ـەوە بووە بە ئارامی سەرەكیی وڵاتەكە.
كۆماری سەنگافوورا بریتییە لە دوڕگەیەكی نیمچە گەورە و كۆمەڵێك وردە دوڕگەی بچووك بە لای باشوورییەوە. ئەم كۆمارە دەكەوێتە گۆشەی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا لە نێوانی ئەندەنووسیا لە باشوورەوە و مالیزیا لە باكوورەوە. سەنگافوورا وڵاتێكی زۆر بچووكە، رووبەرەكەی هێندەی قەزایەكی باشووری كوردستان دەبێت. ئەو وڵاتە لە رووی ئابوورییەوە تایبەتمەندیی خۆی هەیە. دەكرێ بڵێین ئەو وڵاتە شارە دەوڵەتێكە، تێكڕای دانیشتووانی شارنشینن، وڵاتەكەش بە شێوەیەكی سەرەكی بریتییە لە شاری سەنگافوورا، كە بە چوارەمین گرنگترین ناوەندی دارایی لە جیهان دادەندرێت، هەروەها شارێكی جیهانییە و رۆڵێكی گرنگی لە ئابووریی جیهاندا هەیە. بەندەرەكەشی بە پێنجەمین چالاكترین بەندەری جیهان دادەندرێت.
ژمارەی دانیشتووانی نزیكەی (5) ملیۆن كەس دەبێت، تێكەڵەیەكە لە چینی، مەلایۆ، گەلانی هیند و ئاسیا و قۆقازی، كە سەر بە كولتوور و ئایینی جیاجیان. 42%ی دانیشتووانی وڵاتەكە خەڵكی بیانین، بۆ كار و خوێندن هاتوونەتە ئەو وڵاتەوە. ئەم كۆمارە لە ساڵی 1969دا سەربەخۆیی بەدەست هێنا، تێكڕای بەرهەمی ساڵانەی لە كاتی راگەیاندنی سەربەخۆییدا 511 ملیۆن دۆلار بوو، ئەوكات بە سێیەمین بەرزترین دەرامەتی رۆژهەڵاتی ئاسیا دادەندرا. دوای بەدەست هێنانی سەربەخۆیی، سیاسەتی وەبەرهێنان و هان دانی پیشەسازی، كە (گوه كینگ سوی) جێگری سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە پەیڕەوی كرد، ئابووریی سەنگافوورای بە گوڕ هێنا.
بە گوێرەی پێوەری گۆڤاری (ئیكۆنۆمیست) بۆ خۆشگوزەرانی، سەنگافوورا لە ئاستی ئاسیادا لە پلەی یەكەم و لە ئاستی جیهاندا لە پلەی یازدەمدایە، خاوەن نۆیەمی یەدەگی داراییە لە سەر ئاستی جیهاندا. سوپایەكی باش و خاوەن چەكی نوێی هەیە. پاسپۆرتی سەنگافوورا لە جیهاندا لە ئاستی شەشەمدایە، هەڵگری ئەو پاسپۆرتە دەتوانێ بە بێ ڤیزا سەردانی 167 دەوڵەت بكات.
لە چارەكی یەكەمی ساڵی 2009دا، وڵات تووشی پاشەكشەی ئابووری هات، بەڵام لە نیوەی یەكەمی ساڵی 2010دا ئابوورییەكەی رووی لە گەشە كردەوە و لە ئاستی دنیادا بووە خاوەنی خێراترین گەشەی ئابووری بە رێژەی (17.9%).
گرنگترین جومگەی مێژووی سەنگافوورا ئەو كاتە دەست پێ دەكات، كە لە سەدەی نۆزدەمەوە دەبێتە بەندەر بۆ گەمی و كەشتی و پاپۆڕی بازرگانی. لە ساڵی 1819ـوە دەبێتە بەندەرێكی جیهانی، هەناردە كردنی ماددە و كانزای خاوی دوڕگەكانی مەلایۆ لە رێی بەندەری سەنگافووراوە، هێندەی دیكە بایەخی ئەو شارەی زیاتر كرد. لە ساڵی 1824دا بە پێی رێككەوتننامەیەكی نێوان سوڵتانی مەلایۆ و بەریتانیا، سەنگافوورا بووە كۆلۆنێكی بەریتانی. لە ساڵی 1876دا كۆمپانیای (هیندی رۆژهەڵات)ی بەریتانی، سەنگافوورای كرد بە بەندەری سەرەكیی خۆی لە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا. لە دووەمین جیهانە جەنگیشدا بەندەرەكە بوو بە بنكەیەكی گرنگ بۆ گەلە كەشتیی بەریتانیا. لە ساڵی 1957دا بە گوێرەی رێككەوتننامەی لەندەن، سەربەخۆیی خۆی لە مەلایۆ (مەلایۆ ئێستا بەشێكە لە ئەندەنووسیا) بەدەست هێنا. لە ساڵی 1959دا لەگەڵ مالیزیادا یەكیان گرت، لە ساڵی 1965یشدا لە مالیزیا جیا بووەوە و كۆماری سەنگافوورا راگەیاندرا.
لە دووەمین جیهانە جەنگدا سوپای ژاپۆن هێرشی كردە سەر مالایا، ئەو هێرشە لە شەڕەكەی سەنگافوورادا بە ترۆپك گەیشت. لە ساڵی 1942دا لە ماوەی شەش رۆژدا سوپای بەریتانیا بەرانبەر بە سوپای ژاپۆن بەزی. دوای داگیر كردنی سەنگافوورا لە لایەن سوپای ژاپۆنەوە، دەرهەق بە كەمینەی چینی لە سەنگافوورا كوشتارێك بەرپا كرا، كە لە نێوانی (5 تا 25) هەزار كەسی تێدا كوژرا. ژاپۆنییەكان دووبارە ناوە ژاپۆنییەكە: شونانتۆ (昭南島)یان بە سەر سەنگافوورادا سەپاندەوە. لە ساڵی 1945یشدا، بەریتانیا دووبارە دەستی بە سەر دوڕگەی سەنگافوورادا گرتەوە.
لە ساڵی 1955دا بەریتانیا رێی بە سەنگافوورا دا، كە یەكەمین هەڵبژاردنی گشتی بكات، تێیدا پاڵێوراوی سەربەخۆخواز (دیڤید مارشال) سەرۆكی پارتی (بەرەی كار) سەركەوت و بوو بە سەرۆك وەزیرانی وڵاتەكە. مارشال بە سەركردایەتیی شاندێك بۆ بەدەست هێنانی ئۆتۆنۆمیی تەواو، رووی لە لەندەن كرد، بەریتانیا داواكەی رەت كردەوە. دوای گەڕانەوەی، دەستی لە كار كێشایەوە، ئیدی (لیم یو هوك) جێی ئەو گرتەوە، كە سیاسەتی رازی كردنی بەریتانیای پەیڕەو كرد. بەم جۆرە سەنگافوورا ئۆتۆنۆمیی ناوخۆی پێ درا، كە حكوومەت و سەرۆك وەزیران و ئەنجوومەنی وەزیرانی هەبێت، سەرپەرشتیی بەڕێوە بردنی وڵات بگرنە ئەستۆ، تەنیا بەرگری و كاروباری دەرەوە نەبێت.
لە ساڵی 1959دا لەو وڵاتەدا هەڵبژاردن بەڕێوە چوو، تێیدا پارتی (كاری میللی) سەركەوت، ئیدی هەر لەو ساڵەدا سەنگافوورا لە چوارچێوەی (كۆمنویلس)دا بوو بە دەوڵەتێكی خاوەن ئۆتۆنۆمی. (لی كوان یو) بوو بە یەكەمین سەرۆك وەزیرانی سەنگافوورا، سێر (ولیام ئەلمۆند كودرینگتۆن)یش بوو بە یەكەمین سەرۆكی ئەو دەوڵەتە، پاش ئەویش (یووسف بن ئیسحاق)یش بووە یەكەمین سەركۆماریسەنگافوورا.
سەربەخۆیی
لە ساڵی 1963دا، سەنگافوورا تاك لایەنە سەربەخۆیی و جیا بوونەوەی خۆی لە بەریتانیا راگەیاند، پاشان بۆ ماوەی دوو ساڵ لەگەڵ مالیزیا فیدراسیۆنێكیان پێك هێنا، كە دوای دوو ساڵ لە یەكدی جیا بوونەوە.
سەر لە بەیانیی 9/8/1965 پەرلەمانی مالیزیا بە زۆرینەی دەنگ بڕیاری دا سەنگافوورا لە یەكێتییەكە (فیدراسیۆنەكە) دەربكات. لە پاش چەند كاژێرێك، پەرلەمانی سەنگافوورا جیا بوونەوە و راگەیاندنی كۆماری سەربەخۆی سەنگافوورای راگەیاند. هاوكات یووسف بن ئیسحاق سوێندی دەستووریی خوارد، بوو بە یەكەمین سەركۆماری سەنگافوورا، هاوكات (لی كوان یو)ش بوو بە یەكەمین سەرۆك وەزیرانی كۆمارەكە. سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی مالیزیا (تۆنكۆ عەبدوڕڕەحمان) گوتی: "ئێمە بڕیارمان دا، هەر دەبوو لە یەك جیا ببینەوە"، كەچی سەرۆك وەزیران (لی كوان یو) گوتی: "من باوەڕم بە تێكەڵ بوون و یەكێتیی هەردوو ناوچەكە هەبوو."
دوای دامەزراندنی یەكەمین حكوومەت لە مێژووی كۆماری سەنگافوورا، ئەو حكوومەتە بۆ رووبەڕوو بوونەوەی هەژاری، كەم دەرامەتی، لاوازیی ژێرخان و دامەزراوەكان، نەبوونی دیرۆك و ئەفسانە، بۆ پڕ كردنەوەی ئەم كەلێنانە وبۆ بنیات نانی نەتەوە، پەنای بردە بەر كۆمەڵێك رێكاری پێك ناكۆك لە رووی بنەمای ئایدیۆلۆژییەوە، وەك:
پێداگیری كردن لە سەر نوێخوازی و پێشكەوتن لە سەر بنەمای فرە نەتەوەیی و پۆست و بەرپرسایەتی بۆ كەسانی كارامە و بە توانا. ئەمەش خۆبەخۆ كەرەستەی لاوازن بۆ بنیات نانی نەتەوە، بریتەكەی دەبوو پەنا ببەنە بەر بژاردەی كەسان و پسپۆران، ئیدی هەر زوو بە گوڕ و تینەوە بژاردە سەری هەڵدا، بوو بە چاوگی بنەڕەت بۆ حكوومەت.
سەنگافوورا دەمودەست هەوڵی دا لە ئاستی نێودەوڵەتیدا ددان بە سەربەخۆیی و سەروەریی وڵاتەكەدا بندرێت، لە 21/9/1965دا توانیی ببێتە دەوڵەتی ژمارە (117)ی ئەندام لە نەتەوەكانی یەكگرتوو (UN). وەزیری دەرەوەی وڵاتەكە (سیناتامبی راجاراتنام) لە رێی گرێدانی پەیوەندیی دیپلۆماسی لەگەڵ چەندین دەوڵەتدا، توانیی سەربەخۆیی وڵاتەكەی پتر بچەسپێنێ.
لە پاڵ دووپات كردنەوەی سەربەخۆیی، سەنگافوورا كەوتە خۆ بۆ دەستەبەر كردنی توانای بەرگری كردن لە خاكەكەی، بە دامەزراندنی سوپایەكی نیشتیمانی و هێزی ئاسایش كە بتوانن ئارامیی وڵات بپارێزن. جگە لەوە گرفتی بێكاری، نیشتەجێ، فێر كردن، كەمیی دەرامەتی سروشتی و كەمیی خاكیشی هەبوو. رێژەی بێكاری لەگەڵ راگەیاندنی سەربەخۆییدا 12% بوو.
سەرۆك وەزیران (لی كوان یو) لە ساڵی 1961دا (دەستەی گەشە پێدانی ئابووری)ی دامەزراند، وەك تاكە دامەزراوەیەك كە وەبەرهێنەر دەتوانێ بە ئاسانی كاری لەگەڵدا بكات، كە پێویستی نەدەكرد پەنا بباتە بەر ژمارەیەكی زۆر لە فەرمانگە و وەزارەت. ئەم رێكارە وەبەرهێنەرانی بیانیی راكێشا، جگە لەوەی لە رووی باج و یاساوە ئاسانكاریی پێشكەش دەكردن و بەرژەوەندیی ئەوانیشی دەپاراست.
دەستەی گەشە پێدانی ئابووری لە سەنگافوورا پەنای بردە بەر شارەزایان لە بەرنامەی پەرە پێدانی سەر بە نەتەوەكانی یەكگرتوو، توانیشی ریكلام و هەڕمێن بۆ وەبەرهێنان لە سەنگافوورا بكات. هاوكات دڵنیایی بە كۆمپانیا و وەبەرهێنەران دا، وێڕای جەخت كردنە سەر چوار پیشەسازیی بنەڕەت (دروست كردنی پاپۆڕ و كەشتی، ئەندازەی كانزا، كیمیاوی، كەرەستەی كارەبایی). سەرۆك وەزیران باشترین زانا و دەرچووانی بە توانا لە زانكۆكانی بیانیی هەڵبژارد بۆ ئەوەی لە (دەستەی گەشە پێدانی ئابووری)دا كار بكەن. سەرۆكێكی شایستە و شیاویشی بۆ دامەزراند، كە توانیی ئەو دەستەیە بكاتە دەزگایەكی كارا و سەركەوتوو، گەلێ جار سیمینار و دیدار لەگەڵ بەڕێوەبەری كۆمپانیاكانی فرەڕەگەز دەبەسترا، بۆ ئەوەی گوێ لە گیروگرفتی یاسایی ئەوان و كێشەی جۆراوجۆریان بگیرێت.
سیاسەتی دەستەی گەشە پێدانی ئابووری توانیی گەورە كۆمپانیاكانی وەك (شڵ، ئیسو) رابكێشێت، ئەو كۆمپانیایانە پاڵاوگەی نەوتیان دامەزراند. لە ساڵانی نەوەدی سەدەی رابردوودا سەنگافوورا بوو بە سێیەمین گەورەترین ناوەندی پاڵاوتنی نەوت لە جیهاندا، هەروەها سێیەمین گەورەترین ناوەندی بازرگانیی نەوت لە جیهاندا، لە پاش نیویۆرك و لەندەن، ئیدی لە رووی ماددەگەلی پترۆكیمیاوییەوە، بوو بە بەرهەم هێنەرێكی سەرەكی لە ئاستی جیهاندا.
كاتێك لە ساڵی 1968دا بەریتانیا رای گەیاند، كە بە نیازە لە ساڵی 1971دا هێزی سەربازیی خۆی لە سەنگافوورا بكێشێتەوە، ئەم بڕیارە قەیرانێكی لە سەنگافوورا دروست كرد. ئەو هێزەی بەریتانیا كە لەو وڵاتەدا جێگیر بوو، رۆڵی سەرەكیی هەبوو لە ئابووریی سەنگافوورا و پاراستنی وڵاتەكە. لەگەڵ ئەوەشدا حكوومەتی سەنگافوورا توانیی پشت بە خۆی ببەستێت، هەر لە ساڵی 1969دا تواندرا 52 كارگە دابمەزرێت، كە 17 هەزار دەرفەتی نوێی كاریان رەخساند. لە ساڵی 1970ش پرۆژەكانی وەبەرهێنان لەو ساڵەدا 20 هەزار دەرفەتی دیكەی كاریان دەستەبەر كرد، بەم جۆرە داهات و دەرامەتی حكوومەتی سەنگافوورا رووی لە هەڵكشان كرد، توانیی بە سەر نیگەرانی و لایەنی نەرێنیی كشانەوەی هێزەكەی بەریتانیازاڵ بێت.
لە پاڵ سەركەوتنی ئابووری، ئەو وڵاتە توانیی سوپایەكی نیشتیمانییش دابمەزرێنێت، بۆ ئەوەی لە رووی سەربازییەوە پشت بە خۆی ببەستێت. درێژەی بە پلانێك دا كە ساڵی 1967 داندرا بوو. بە نهێنی پەیوەندیی بە ئیسرائیلەوە كرد، كە ئەمیش راویژكاری سەربازیی بۆ نارد و لە دامەزراندنی سوپا و پڕچەك كردنی سوپاكە،یارمەتیی سەنگافوورای دا.