سەید سادق ئەلمەهدی سەرۆك وەزیرانی پێشووی سۆدان و سەرۆكی حزبی ئومەی ئۆپۆزسیۆن و ئیمامی ئۆرگانی ئەنصارە، بیرمەندێكی ئیسلامیی ناسراوو تێكۆشەرێكی پێداگیرە بۆ بەرگری كردن لە دیموكراتی، لە دژی بەسەربازیكردنی وڵاتەكەی كاری كردووە، لە پێشەنگی ئەو بانگەشەكارانەیە كە داوای چارەسەری سیاسی بۆ مەسەلەی باكووری سۆدان دەكردو هەروەها چارەسەری سەربازییانەی لە یەكلابوونەوەی گرفتی دارفۆر ڕەتدەكردەوەو زۆر هەڵوێستی پشتگیریكاری بۆ گێڕانەوەی دیموكراتیەت و پتەوبوونی ئاشتبوونەوەو سەقامگیركردنی باری وڵاتەكەی هەبووە.هەمیشە مكوڕ بووە لەسەر ئەو بۆچوونەی كە هیچ جیاوازییەك لە نێوان عەمامەی سەرو مافەكانی مرۆڤدا نییە، بۆ ئەوەش جەختی دەكردەوە لەسەر مافەكانی مرۆڤ و دەیگێڕایەوە بۆ بنەچەیەكی ئیسلامیانە، جەختی دەكردەوە لەسەر پێداویستی هەنگاو هەڵێنان بەرەوە دەروازەكانی خەبات لە پێناوی سەرخستنی واتای مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكان و دیموكراتیەت لە جیهانی عارەبی و ناوچەكەدا.لەم دیالۆگەدا مەهدی هۆگرایەتی خۆی بە بەهاری شۆڕشەكانی عارەبی نیشان دەدات و ئومێدی نەشونمای بۆ دەخوازێت بەوەی چەندە چاخەكانی زوڵم و زۆرداری درێژەبكێشێت چەندە بەرەو دیموكراتیبوون زەحمەت بێت ئەوا لە ئاكامدا شۆڕشەكان حەتمیەتبوونی سەركەوتنی ئیرادەی گەلان نیشان دەدەن، هاوكات دەخوازێت بە تێگەیشتنێكی عاقڵانەترەوە لە ئیسلام تێبگەن، بە هێزەوە بەرگری لە پێگەی ئافرەت و كەمایەتییەكان و مافەكانی مرۆڤ دەكات، لە چاوەڕێی ئەوەشدایە كە ئەو گۆڕانكارییانەی بەسەر وڵاتانی عارەبی هاتن و بوونەتە هۆی ئەوەی ئیسلامییەكان شوێنی پێشەوەیان لە كاری سیاسی بەربكەوێت بە فاكتەرێكی ئەرێنییەوە بیقۆزنەوە لە پێناوی گەشەسەندندا.

-سادق ئەلمەهدی: واقیعی فكری ئیسلامی پێویستی بە شۆڕشێكی ڕۆشنگەرییە لە كاروباری ئافرەتاندا
-شۆڕشەكان سەلماندیان كە یەكێتی گەلانی عارەبی بەهێزترە لە یەكێتی دیكۆرئاسای ڕژێمەكان


سازدانی هەڤپەیڤین: ئەسما حوسێنی/ قاهیرە


گوڵان: لە چەندین شوێنی وڵاتانی عارەبییەوە شۆڕش بەرپاكرا، ئایا هەمووان لە چاوەڕوانی بڵێسەی یەكەمی شۆڕشەكەدا بوون یان ئەوە چۆن ڕوویدا؟
سادق ئەلمەهدی: سەرەتا گرنگە درك بەوە بكەین كە تەوژمێكی دیموكراتی جیهانیی هەیە، ئەم تەوژمە لە پێش جەنگی دووەمی جیهانییەوە ئەوروپای تەنییەوەو دوای جەنگەكەش بەرەو وڵاتانی فاشیستی ئەوسای وەك ئەڵمانیاو ئیتاڵیاو یابان بای دایەوە، شەپۆلی سێیەمی ئەم تەوژمە گەیشتە وڵاتانی پورتوگال و ئیسپانیا لە باشووری ئەوروپاو هەروەها وڵاتانی ئەمەریكای لاتینی و ئەفەریكاش شەپۆلەكەیان پێ گەیی، شەپۆلی چوارەمین لە پاش ڕووخانی دیوارەكەی بەرلین و وەرچەرخانی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا بەرەو دیموكراتیبوون ڕۆیی كە پێشتر بەشێك بوون لە ئیمپراتۆریەتی سۆڤیەتی، ئێستاش پێنجەمین شەپۆلی ئەم تەوژمە بەرەو ئەو وڵاتە عارەبیانە هاتووە كە بە ناوچەكانی نادیموكراتی دەژمێردرێن، كە هەمیشە ئەم وڵاتانە بەربەست بوون لەبەردەم هەموو شێوازەكانی دیموكراتیدا، ستەمیش هەر یەك ناسنامەی هەیەو ئەم ڕژێمە عارەبیانە مەحكەم كرابوون لە ڕێی تاكحزبی فەرمانڕەوایی مۆنۆپۆلكارو ئەمنی دەستڕۆیشتوو بەسەر هەموو شتێك و ڕاگەیاندنی درۆزن و ئابووری ئاڕاستەكراو بە بەرژەوەندی ژمێریاران، یان ئەو گەندەڵخانەیەی وای لە سامان و پارەكردبوو كە تەنیا بچێتە گیرفانی دەسەڵات و دەسەڵاتەكەش كەوتبووە دوای پارەو پاشكۆیەتی بێگانە، ئەمە وای كرد تینوێتی بۆ ئازادی و دادپەروەری دروست بێت، ژمارەی بێ شوماری بێكاران بۆ كار بگەڕێن، لەو كاتەیدا كە ژمارەی گەنجانی وڵاتانی عارەبی ڕێژەیان دەگاتە 60%ی ژمارەی دانیشتووان، هەروەها كەسانی تر بەدوای كەرامەت دەگەڕان، چونكە دەسەڵات وەك زیندەوەرێكی بێزراو مامەڵەیان لەگەڵ هاووڵاتیاندا دەكرد وەكو چۆن لەگەڵ محەمەد بۆ عەزیزی ئەم مامەڵەیە دەكرا كە بووە هۆی داگیرسانی فتیلەی شۆڕش گەنجانی تریش كە بەوەچەی ونبوو ناوزەد دەكران هەموو هیواكانیان دەخستە بوخچەو بەرەو دەرەوەی وڵات كۆچیان دەكرد یان تێكەڵ بە تلیاك كێشی و رابواردنی بێمانا دەبوونەوە، هەندێك لەم گەنجانە كەوتنە بیركردنەوە بەڕێگایەكی جیاواز لەوانی تر ئامڕازەكانی هاوچەرخی تەكنەلۆژیایان بۆ گوزارشت كردن بۆ رەتكردنەوەی بارودۆخ بەكار هێنا وەك چۆن لە تونس ئەمە رووی دا كەواتە دیمەنەكە لە رووی ستەم و زوڵمەوە هاوشێوە بوو هەروەها لە رووی بەرچەكردارەوە لەناوەندی گەنجاندا هاوكوف بوو، لەو بڕوایەدام ئەم دیمەنە راستەقینەیە پێویستی بەدەنكە شقارتەیەك هەبوو تا ئەم هەموو گینگڵدان خۆخواردنەوەیە بتەقێنێتەوەو هیچ گومانیش لەوەدا نییە كە بووعەزیزی بڵێسەی ئاگری هەڵگیرساندنی ئەو دیمەنە بووە كە لەتونسەوە دەستی پێكردوو دواتر میسرو وڵاتانی تری عەرەبی تەنییەوە، ئەمەش هیچی لە بۆشاییەوە دروست نەبوو، پێشتریش لەناو هەموو ئەو وڵاتانەدا هەمیشە رووبەڕووبوونەوە لە نێوان دەسەڵاتی خۆفەرزێن و گەلانی زوڵم لێكراودا هەبوون، بۆیە وەكو گڕگرتنی خێرای پوش و پەڵاش گڕی شۆڕش و مانگرتنەكان بەخێرایی تەشەنەی سەند.

گوڵان: بەڕای تۆ گرنگترین ئەو بەرهەمانەی كە شۆڕشەكان چنیویانەتەوە، كامانەن ؟
سادق ئەلمەهدی: رۆحێكی پێشەنگایەتی لای گەنجانی عەرەبی خوڵقاند، هەروەها متمانەیەكی لەدەروونی گەلاندا چاند، ئەوەی فێركردن كە چەندە ئامڕازەكانی ستەمكاری پتەوتر بێت لە دژیان، ئەوا میللەت دەتوانێت بزاڤی میللیانەی خۆی بۆ شكست پێهێنانی رژێمە ستەمكارەكان فراوانتر بكات. ئەوەش لە ڕێگای كەرەستەی نوێ بۆ تێگەیشتن و ڕێكخستن و گردبوونەوە، هەروەها لە ڕێگای كەشفكردنی كارایی ڕاگەیاندنی ئازادەوە بۆ سەركەوتنی ئیرادەی گەلان.

گوڵان: شەپۆلی ئەم لافاوە شۆڕشگێڕییە تا كەی بەردەوام دەبێت ؟
سادق ئەلمەهدی: بەڕای من ئەمە تەوژمێكە بڵاوبوونەوەی بەردەوام دەبێت تا لاپەڕەكە بە تەواوی دادەدرێتەوە، ئەو كاتە دەتوانین بڵێین لە مێژوودا شەپۆلی پێنجەم لە دیموكراتیەت بە ئیمتیازەوە شەپۆلێكی عەرەبییانە بووە.

گوڵان: ئەو هەلومەرجانە چین كە بۆ سەركەوتنی شۆڕشەكانی عەرەبی هاوكارن؟
سادق ئەلمەهدی: پابەندبوونی هەموو هێزە سیاسیەكان بەمەسەلەی گۆڕانكاریی بەرەو دیموكراتیەت و چەسپاندنی دیكۆمێنتە نێودەوڵەتیەكانی مافەكانی مرۆڤ و كەفالەت كردنی ئازادی راگەیاندن و سەربەخۆبوونی، هەروەها دەسەبەركردنی توانا لەسەر ئەوەی رۆڵی دەسەڵاتی چوارەم بگێڕێت، رەوایەتیدان بەسەربەخۆیی داد و پاراستنی سەروەری بوونی و ڕێگانەدان بەهیچ دادگایكردنێكی ئیستسنائیانە، هەروەها پابەند بوون بە دەستاودەست كردنی دەسەڵات لە ڕێی هەڵبژاردنی ئازادو بێگەرد، بەردان و ئازادكردنی بێ چەند وچۆنی هەموو گیراوە سیاسیەكان، هەروەها پابەندبوون بە نەهێشتنی گەندەڵی پێكهێنانی میكانیزمێكی یاسایی بۆ گێڕانەوەی مافی ئەوانەی لەپێشوودا كرابوونە قوربانی، هەروەها ئەنجامدانی گۆڕانكاری ئابووری، چونكە ئێستا حاڵەتی هەژاری لەناو وڵاتانی عەرەبیدا لە 50-90%ی كۆی دانیشتووانە و حاڵەتی بێكاریش لە 20-40%ی كۆی رێژەی گشتی دانیشتووانە، ئەمەش تەحەددایەكی ترسناكە ڕووبەڕووی حكومەتە دیموكراتەكانی داهاتوو دەبێتەوە و فشارێكی زۆرەو هەڕەشە لە مانەوەیان دەكات.

گوڵان: ئەم گۆڕانكارییانە چ كاریگەرییەكی هەیە بۆ سەر پێوەندییە بونیادیەكانی وڵاتانی عەرەبی؟
سادق ئەلمەهدی: یەكێك لە دەرئەنجامەكانی بزاڤی شۆڕشگێڕییانەی عەرەبی ئەم دواییە پێشكەشكردنی بەڵگەیەكە لەسەر هەبوونی یەكێتیەكی ئۆرگانی سیاسی میللییانە كە زۆر بەهێزترە لەیەكێتیە دیكۆراتیەكەی كەڕژێمەكان لە ڕێگای كۆمكاری عەرەبیەوە دایانناوە، پێویستە لەسەر هێزە تازەكانی عەرەب هەوڵ بدەن بۆ دامەزراندنی یەكێتیەكی راستەقینەی عەرەبی، بەشێوەیەك بەرزترین ئاستی هاوكاری سیاسی و یەكێتی ڕۆشنگەری و ئاسایشی نەتەوەیی و تەكامولی پەرەپێدان دەستەبەر بكات.

گوڵان: ئایا هۆكاری دەرەكی و دەستبەردانی خۆرئاوا لە هاوپەیمانەكانی، رووخانی ئەم رژێمە عەرەبیانەی خێراتر نەكردووە؟
سادق ئەلمەهدی: لەو بڕوایەدام خۆرئاوا زۆر نیگەران بوو لەو پەیوەندییانەی خۆی كە لەگەڵ ستەمكارانی ناوچەكەدا بەستبوویان، هەمیشە لەناوەندە خۆرئاواییەكانەوە گفتوگۆیان لەم مبارەیەوە سازدەدا و پێوەندییەكان بە شێوەیەك بوون كە ئێستا هەوڵ دەدەن خۆیانی لێبێبەری بكەن و ئەستۆپاكی خۆیان بخەنەڕوو .

گوڵان: بەڵام پاڵپشتیكردنی ئەم رژێمانە لەلایەن ئەوانەوە بۆ وەدیهاتنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان درێژەی كێشابوو؟
سادق ئەلمەهدی: پێویستە ئەوە بخەینە پێش چاوی خۆمان كە خۆرئاوا بەسەركردایەتی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەگەڵ ئەم ناوچانەدا لەسەر سێ بنەما مامەڵە دەكەن، ئەوە گرنگ نییە بەلایانەوە كێ تێیدا دەژیێ، یەكەمین فاكتەری گرنگ بەلایانەوە پیترۆلە، كە سەبارەت بەوان بەهایەكی بەرزتری هەیە بەراورد بە بەهای مرۆیی خەڵكی ناوچەكە، دووەمین هۆكار لە بڕوای خۆیانەوە ئەوەیە كە ئەم ناوچەیە پێویستی بە دەستەمۆكردن و ماڵیكردنە تا ئاسایشی ئیسرائیل ئیزعاج نەكەن. سێیەمین هۆكار ئەوەیە ئەم ناوچەیە پێویستی بەڕێكخستنێكی كارگێڕییانەیە تا جەنگ لە دژی تیرۆر ئاسانتر بكات بۆیان. ئەم چەمكانەی كە خۆرئاوا پشتی پێ دەبەستێت، خەڵكی ناوچەكە بە ڕیسوایی دەهێڵێتەوە و هیچ ڕێزێكیان بۆ دانانێت، بەڵام ستەمكاران هەمیشە ئامادەبوون وەفایان بۆ خۆرئاوا هەبێت، بێگومان ڕەوتی سیاسەتی خۆرئاوایی بەباشی دەیزانی كە ئەم هەڵوێستەیان لەلایەن گەلانی ناوچەكەوە قبووڵكراو نییەو نادادپەروەرەو، پشت بەهیچ بنەمایەكی ئەخلاقی نابەستێت، بۆیە هەر لەو كاتەوەی ئەو گەلانە ڕووبەڕووی ڕژێمە دەسەڵاتدارەكان بوونەوە، بەپەلە پروسكێ خۆرئاوا دەستی لە ستەمكارانی دەسەڵاتدار بەردا، چونكە دركی تەواویان بەوە هەبوو كە هیچ هاوسۆزییەكی گەلان لە پشتەوەی ئەو ڕژێمانەوە نییە، هەروەها هەموو بنەما ئەخلاقیەكانیان لێ بزر بووە، هەنجەتی خۆرئاواش ئەو كات بۆ ئەم هەڵوێست پشتگیریكردنەیان ئەوەبووە كە گەلانی ناوچەكە بە ڕژێمەكانیان رازین و داواكاریەكانیشیان لە واقیعدا جێبەجێ دەكرێن، تەنانەت كوندالیزا رایسی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا لەسەردانێكیدا بۆ قاهیرە لە وتارەكەیدا كە لەزانكۆی ئەمەریكی خوێندیەوە، ئەوەی ڕاگەیاند كە ئەمەریكا بۆ ماوەی 60 ساڵ لە پێناوی سەقامگیربووندا پشتگیری دەسەڵاتدارانی ناوچەكەیان كردووە، بەڵام لە دەرئەنجامدا نە دیموكراتیەت و نەسەقامگیربوون وەدینەهات، بۆیە لە ئێستا بەدواوە پشتگیری دیموكراتیەت دەكەن. ئەم لێدوانانەی رایس تەنیا قسەی ڕووت بوون، هەر زوو پشتیان لە قسەی خۆیان كرد و بەشێوازێكی تر رەفتاریان نواند، ئەوەشیان باش دەزانی كە سیاسەتەكەیان بێ شەعبیەتەو هەروەها بێ بنەمای ئەخلاقیەو نادادپەروەرانەیە، بۆیە هەر لە یەكەم دەستپێشخەری گەلاندا ڕای خۆیان بادایەوەو قسەیان گۆڕی و ئامادەیی خۆیان نیشاندا بەو شێوازەی كە تەبەننای هەر بزاڤێكی میللییانە دەكەن و پێی رازی دەبن و واز لە دۆستایەتی خۆیان بۆ ستەمكاران دەهێنن، چونكە ئەو دۆستایەتیە لەسەر بنەمای نائەخلاقی دانرابوو، كە لەلایەن گەلانەوە رەتدەكرایەوە.

گوڵان: ئەی باشە بۆچی جووڵانەوەكانیان سەبارەت بەشۆڕشی لیبیا جیاواز بوو؟
سادق ئەلمەهدی: روون و ئاشكرایە كە جووڵانەوەیان سەبارەت بەلیبیا بەهۆی ئەوەی كە وڵاتێكی نەوتیە جیاواز بێت، هەروەكو وتم هۆكاری نەوت بەنیسبەت ئەوانەوە هۆكارێكی هەستەوەرەو هەمیشە لەگەڵ وڵاتە نەوتییەكاندا بە پێوەرێكی جیاواز مامەڵە دەكەن.

گوڵان: ئایا شۆڕشی میسر بەنسبەت خۆرئاواوە رووداوێكی كتوپڕ بوو؟
سادق ئەلمەهدی: شۆڕش بەو شێوەیەی كە ڕوویدا ڕاستە كتوپڕ بوو، ئەگەرچی پێشینەی هەمەشێوەی هەبووە، كە خۆی لەو شاكارە ئەدەبیانەدا دەبینیەوە كە بەر لە هەڵگیرسانی شۆڕشەكە بڵاودەكرانەوە، بە نموونە وەكو ڕۆمانی (باڵەكانی پەپوولە)ی نووسەری میسری محەمەد ئەلسلاوی، ئەوەی جێی سەرسوڕمانە لەم ڕۆمانەدا پێشبینیكردن و وێناندنی ڕووداوەكانی ناو میسرە دەقاودەق وەك ئەوەی لە 25ی یەنایر ڕوویدا، ئەو كات پێشبینی ئەوەم نەدەكرد كە هەمان ئەم شێوەی رووداوانە لە میسردا بەو شێوەیەی كە لە رۆمانەكەدایە رووبدات، هەروەها لە رۆمانی (زات)ی سەنعەڵڵا ئیبراهیم هەمان شتم لێ چاوەڕێ نەدەكرد، یان ڕۆمانی (عیمارەت یەعقوبیان)ی عەلا ئەسوانی هەروەها زۆر كتێب و شیعرو پەخشانی ئەدەبی تر كە گوزارشتیان لەو توندوتیژی و گرژیانەی ناو میسر دەكردەوە، ئەو بزووتنەوە ناڕەزایەتیانەی میسریشم پێشبینی دەكرد كە لە بزووتنەوەكەی شەشی ئیبریلەوە دەستیان پێكردو بەتایبەتی بزووتنەوەی كیفایەو بزووتنەوەی گۆڕانكاری دیموكراتی، گەرچی چاوەڕێی سەركەوتنی خێرام بۆ ئەم بزووتنەوانە نەدەكرد، بەڵام بەبۆچوونی من لێدانێكی راستەوخۆی ئەو شەرعیەتەی رژێمەكان بوون كە بەسەر سنگی خەڵكییەوە بەزۆر داكوترابوون، وێڕای ئەمە زۆربەی هاوڕێكانم لە میسر چاوەڕوانی هەرەسی میسریان دەكرد، بەشێوازێكی تراژیدی و ترسناك، لەو كاتەوە خەمباربووم بەوەی میسر رۆڵێكی كارای پێ نەماوە، بە تایبەت لەمەسەلەی فەلەستین، ئەمەش دەسەڵاتی ئیسرائیلی بەهێزتر دەكرد، هەروەها ڕۆڵی ئەكتیڤانەی لەبەرامبەر عێراق و سودان و ناوچەكانی تری كێشەدار نەمابوو. هەر كاتێك لەگەڵ بەرپرسانی میسردا لێدوانم سازدەكرد ئەو رۆڵە كاریگەرەی جارانی میسرم بۆ باس دەكردن و بە بیرم دەهێنانەوە كەهیچ ژیانێك بەبەریاندا نەمابوو، بەڕای من كۆی ئەم هۆكارانە بوونە هۆی ئەوەی شەرعیەتی ڕژێمی پێشوو لە میسر دابڕووخێت، بەڵام گەلان چۆن لێی رزگار دەبوون ئەمە زۆر لە تێڕوانینەكانی منەوە دوور بوون، ئەم رژێمەش كە بەم شێوەیە ڕووخا، توانای راستەقینەی لەسەر مانەوە پێ نەمابوو، ئەو كاتەم بیردێتەوە كە لەیانەی مەدرید كۆبووینەوە، لەكۆبوونەوەكەدا 70 سەرۆك وەزیرانی پێشووی هەموو كیشوەرەكانی دنیای لە خۆگرت، منیش یەكێكیان بووم، سەردانی چڕوپڕی كۆمەڵێك وڵاتانی دنیامان كرد لەوانە میسرو تونس و بەحرێن و یەمەن و ئەردەن، لەدوای چەندین چاوپێكەوتنمان لەگەڵ بەرپرسان و ئۆپۆزسیۆنی میسری و وڵاتانی تریش هەروا ئەوەمان بۆ روون بۆوە كە بارودۆخەكە بەمشێوەیەی ئێستا لە ئارادایە چیتر بەردەوام نابێت، گەر بێتوو چاكسازییەكی ریشەیی ئەنجام نەدرێت، لەو بارەیەوە بەیانێكمان بەناوی بەیانی (بحر المیت) دەریای مردوو لە ساڵی 2008 لەئوردن دەرچواندو لەو بەیانەدا حاڵەتی گرژی نێوان گەلان و حكومەتەكانیان خرایە ڕوو، بانگەوازمان كرد بۆ زەروورەتی خێرای چاكسازی سیاسی كە خۆی لەریفۆرمخوازی سیاسی دەبینیەوە، بانگەواز بوو بۆ دیالۆگ سازدانی ئاشكراو ڕوون لەنێوان ڕژێمی دەسەڵاتداران و بەرەی ئۆپۆزسیۆن تا خۆیان لە هەرتەقینەوەیەكی داهاتوو لابدەن، هیچ وەڵامی ئەم بانگەوازانە نەدرایەوە، بۆیە ئاكامەكەی ئێستا بینیمان ئەم شۆڕش و نارەزایەتیانەی لێ كەوتەوە.

گوڵان: چۆن شۆڕشی میسری هەڵدەسەنگێنیت؟
سادق ئەلمەهدی: بە چاوپۆشین لە هەر شتێكی تر، گرنگترین خاڵی ئەرێنی شۆڕشەكە جەختكردنەوەیە لەسەر ئەوەی هەرچەندێك گەل لە ڕووی ماددی لاوازو دەست و پێ سپی بێت، هێندە لە ڕووی واتایی و مانەوییەوە بەهێزتر دەبێت، ئەو هێزە نەرمەی گەنجانی میسری خستیانەگەڕ هێزێكی ئەكتیڤانەو كاریگەرو یەكلاكەرەوە بوو، ئەم واتایەش پێشتر لە شۆڕشەكانی ئۆكرانیاو سربیا تاقیكرابوونەوە، ئەوەی كە نوێ بوو تێیدا ئەوە بوو كە شۆڕشی میسری ئەم واتایانەی لە چوارچێوەیەكی عارەبیدا بەرهەم هێنایەوە، خەڵكی لەو بڕوایەدا بوون كە ناوچەی عارەبی ناوچەیەكە لە دژی گۆڕانكاری و ڕیفۆرمسازی قەڵغانی بەستووە، دووەمین شت كە لە شۆڕشی میسریدا بەدی دەكرا گێڕانەوەی ڕۆحی سیاسی و ئیجتیهاداتی سیاسیانە بوو لە میسردا، چونكە بەستەڵەكبوون و شلوخاوی و داهێزران لە بواری سیاسیدا هەبوون، سێیەمین شت ئەم شۆڕشە ڕۆڵی ئەكتیڤانەی جارانی لە ناوچەكەدا بۆ میسر گەڕانەوە كە بە هۆی كلكایەتی و پاشكۆیایەتی ڕژێمەكانەوە ئەو ڕۆڵەی لەدەستدابوو، ئەو واتایانەش بۆ خۆی بە چاو پۆشین لەوەی ئێستا چی ڕوودەدات كارێكی مەزن بووە..

گوڵان: ترس هەیە لەوەی ئیسلامییەكان هێزی تاقانەی زاڵبن لە ناوەندی زۆربەی وڵاتانی عارەبیدا، گەرچی ڕژێمەكانی پێشوو وەك داهۆڵ بەكاریدەهێنان، ئێستا ترسەكە لەوەدایە وەك تەنیا هێزێكی زەبەلاح ڕووبەڕووی هێزە لاوازەكان ببنەوە، ئێوە ئەزموونێكتان لەگەڵ فەرمانڕەوایەتی ئیسلامیدا هەیە لە سۆدان، تێڕوانینتان چییە بۆ ئەمەی ئێستا ڕوودەدات؟
سادق ئەلمەهدی: ڕژێمە دیكتاتۆرییەكانی فەرمانڕەوا لە ناوچەی عارەبیدا سەبارەت بە نیگەرانی و ترس، لەو داهۆڵە ئیسلامیانە دەدوێن، لە ڕاستیدا مانەوەی زیاتری ئەو ڕژێمانەیە كە هێزی بزووتنەوە ئیسلامییەكان زیاتر دەكات، چونكە تەوژمە سیاسییەكانی تر بە ئاسانی لێدەدرێن و لەناو دەبرێن، بەڵام تەوژمی ئایینی دەتوانێت لە مزگەوتەكانیشدا سەنگەری خۆیان لێ بدەنـ، لەو بڕوایەدام بزووتنەوەكانی ئیسلامی ئێستا پێگەیشتبن، درك بەوە دەكەن كە ئەمڕۆ لە جیهاندا ناتوانن ڕۆڵی سیاسی بگێڕن ئەگەر وەك خۆی و بە یەكسانی لە هاووڵاتی بوون و دیموكراتی و فرەیی نەڕوانن، زۆربەیان وەئاگاهاتوونەتەوەو بۆ گۆڕانكاری هەوڵ دەدەن و جۆرێك لە ڕۆشنگەرییان لا دروست بووە، وەك چۆن لای پارتی دادو گەشەپێدانی توركیا هەیە یان لە مالیزیا ڕەچاوی ئەمە كراوە، لە جیهاندا ئەمڕۆ زۆر بزاڤ هەن درك بەوە دەكەن كە بارودۆخێك هەیە پێویست دەكات لەسەر ئیسلامییەكان بە شێوەیەك پەیامی ئیسلامی ڕابگەیەنن كە پێچەوانەی واقیع نەبێت، گەرچی ئیخوانەكان لە تونس و میسردا خەسڵەتی باڵاتریان هەیە لە چاو هێزە سیاسییەكانی تردا بەڵام دركیش بەوە دەكەن كە ئێستا كەشوهەوای نوێ بۆیان لەبارە، گەر بیانەوێت سەربكەون پێویستە موراعاتی واقیعە تازەكە بكەن، پێویستە ئیخوانەكان خۆیان لە هەڵەی بزووتنەوەكانی ئیسلامیی جەزائیرو ئەفغانستان و سۆدان و پاكستان بپارێزن، ئێمەیش لە مونتەدای جیهانی ناوبژیوانیدا خۆمان بۆ پرۆژەی ئاشتبوونەوە ئامادە دەكەین، دواتر دەرئەنجامی پرۆژەكە پێشكەشی بزووتنەوە ئیسلامییەكان دەكەین، بۆ ئەوەی بتوانن بە ڕۆڵێكی ئەكتیڤانەی خۆیانەوە هەستن، بە شێوازێك یەكێتی نیشتمانی و دیموكراتی هاوكات لەگەڵ مەرجەعیەتی ئایینی پێكەوە بپارێزن..

گوڵان: واقیعی تازە، بزاڤە ئیسلامیەكان پەرەپێدەدات لە وڵاتانی عارەبیدا؟
سادق ئەلمەهدی: لەو كاتەوەی مامەڵە لەگەڵ واقیعەكە دەكەن و لە سەنگەرەكانیان دەردەچنە دەرەوە خۆیان دەبیننەوە لە شوێنێكدا كە پێویستییان بە تیۆرێزەی نوێیە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ واقیعەكەدا، بەهۆی هێزی نەرمەوە نەك زبرەوە، ئیسلام باڵی كێشاوەتە سەر سەرمایەی كۆمەڵایەتی لە وڵاتانی ئیسلامیدا، هەروەها لە ڕێگەی بانگهێشت و خزمەتگوزاری وهێزی نەرمەوە نەك بە بەكارهێنانی توندوتیژییەوە، ئەمەش واتای ئەوەیە هێزە ئیسلامیەكان داوایان لێدەكرێت بەم ئاڕاستەیەدا بەردەوام بن، چونكە لۆژیك وا دەخوازێت ئەوەی دەستت دەكەوێت بیخەیتە گەمەكەوە، لەلایەك دەیبەیتەوەو لەلایەكی تریشەوە بەهۆی ئامڕازەكانی توندوتیژییەوە دەیدۆڕێنی، وەك چۆن لە سۆدان و پاكستان ڕوویدا كاتێك دەسەڵات لە ڕێگای كودەتای سەربازی یا لە ڕێگای ستەمكارییەوە دەرئەنجامی ڕەفتارەكانی كەوتنە خانەی بەرژەوەندی ئیسلامیەكانەوە، ئەوە یەكێك بوو لەو هۆكارانەی ڕووخانی ئەوان، چونكە پرۆژەی ئیسلامییان گەمارۆ دەدا، بەڵام هێزی نەرم لە هەموو حاڵەتەكاندا هۆكارێك بووە بۆ سەركەوتن و دەرچوون، نموونەی ئەمەش لە پارتی دادو گەشەپێدانی توركیا دیارە، كاتێك ئامڕازە نەرمەكانی بەكارهێنا بۆ چوونە سەر تەختی دەسەڵات، لەوانە خزمەتگوزاری كۆمەڵایەتی هێنایە ئاراوە، دواتر بەرنامەی ئیسلامی چەسپاند لە چەمكێكی مەبەستدارەوەو بەپێی واقیع و موراعاتكردنی ریزبەندی لەكارەكاندا، بەو شێوەیە لە نێوان هاووڵاتیبوون و دیموكراتیەتدا پێگەی خۆیان چەسپاند، وەك نموونەیەكی سەركەوتووی ئیسلامی لە ناوچەكەدا پەنچەی بۆ درێژ دەكرێت، بەو شێوەیە وانەی زۆر هەن كە پێویستە سوودو عیبرەتیان لێ وەربگرین، بەڕای من پەرەسەندنەكانی ئەم دواییە لەسەر ئیسلامیەكانی فەرز دەكات، ئەوانی تر دڵنیا بكەنەوە كە دەنگی ئیسلامی دەنگێك نییە بۆ جیاكاری.

گوڵان: پەرەسەندنی هێزە ئیسلامیەكان لە وڵاتانی عەرەبیدا ترسی زۆری لە ناو ئافرەتاندا خستەوە، ئایا ئیسلام مافەكانی ئافرەت دەپارێزێت وەك چۆن هەندێك لە بانگهێشتكارانی لێی دەدوێن ؟
سادق ئەلمەهدی: فكری تەقلیدیانەی ئیسلامی پێویستی بە شۆڕشێكی رۆشنگەرانەیە لەكاروباری ئافرەتاندا، شۆڕشێك ئەو چەمكانە فڕێبدات كە ئافرەتی لەسەر بنەمای ئیجتیهادیی داناوە، بەڵكو پێویستەبە شێوەیەك دابڕێژرێنەوەو مرۆڤ بەو شێوەیە تەماشا بكەن وەك لە بەرنامەی خواوەندا هەیە، بەیەك چاو تەماشای مرۆڤ بكەن چ نێر بێت یا مێ، بەتایبەتی لەكاتی جێبەجێكردنی كردارەكییانەی بنەماكانی پێغەمبەر (د.خ) كە لەبەرامبەر ئافرەتدا دادوەرانە پێڕەوی دەكرد، ئافرەت نیوەی كۆمەڵەو رۆشنبیری باوی كۆمەڵگاكانی ئێمەیە بەو شێوەیە مامەڵەی لەگەڵ دەكەن و بەخشندەییەكانی پەك دەخەن، پێویستە لەگەڵ پیاودا لە ڕووی یاسایی و دەستوورییەوە یەكسان بێت، هەروەها لە بواری رەزگەنامەو باری شارستانی و كاركردندا هەروەها لە باری كەسایەتی بە دادوەرانە لێی بڕوانرێت.

گوڵان: بەڵام هەندێك شایەتن لەسەر ئەو ئەحكامە تایبەتیانەی كە لەسەر ئافرەت دەدرێن، بەهۆی ئەوەی گوایا جیاكاری جێندەریی لێ دەكەوێتەوە لە دژیان، وەك وەرگرتنی بەنیوە شاهید، لە بەشە میرات كە نیوەی پیاوی دەدرێتێ، یا ڕێگادان بە لێدانی و ڕێگادان بە فرە ژنی و لەچك بەستنی بەزۆرداری و جۆرەها كاری تر؟
سادق ئەلمەهدی: بەشە میراتی ئافرەت كە نیوەی بەشی پیاوی دەدرێتێ لە ئیسلامدا بەستراوەتەوە بە نزیكایەتی و پێویستبوونی بەنەفەقەوە، ئەگەر ئەم لایەنەی تەواو بێت ئافرەت وەكو پیاو میراتی بەردەكەوێت، وەك لە حاڵەتی دایك و باوكدا هەیە كە ئافرەت میراتی زیاتری بۆ دەمێنێتەوە بە نموونە ئەگەر بێتوو داپیرە بێت، ئەگەر ئەو مردووەی بەشە میراتی لێ جێدەمێنێت دایك و كوڕی خۆی نەمابێت یان نەیبێت، بەڵام فرە ژنی هۆكاری بابەتی و كۆمەڵایەتی فیسۆلۆژی هەیە، ئەركیش نییە، بەڵكو رووخسەت وەرگرتنێكی هەلومەرجە كە لەقورئان هاتووە، دادپەروەری لە نێوانیاندا دروست بكرێت، ئەمە لە بارودۆخی هاوچەرخی ئەمڕۆماندا كەشوهەوایەكی رۆشنبیری وایكردووە ئەم فرە ژنییە ئێستا جەنگێكی ئەهلی لە ناو خێزان بەرپادەكات كە تێیدا بەزەیی و سۆزی تێدا نەمێنێتەوە كە ئەمەش مەبەستی هاوسەرگیری نییە لە ئیسلامدا، بۆیە پێویستە هەلومەرجی تازە بۆ فرە ژنی دابنرێت، بەڵام بەشاهێد وەرگرتنی پیاو كە بەرامبەر بەشاهێد وەرگرتنی دوو ئافرەتە، لەم بارەیەوە ئیبن حەزم روونی كردۆتەوە كە دەكرێت ئافرەت بەتەنیا وەك پیاو بەشاهێد وەربگیرێت، ئەگەر بێتوو تواناكانی شایستەی بێت، بەڵام توانای پیاو بەستراوەتەوە بە لەئەستۆگرتنی خەرجییەكانی ماڵەوە، یان بە هەستانی پیاو بە دەسەبەركردنی هەموو مافەكانی ژن لەكاتی هاوسەرگیرییدا، كە ئەمەش ستەمكاری ناگەیەنێت، ئافرەتیش مافی خۆبەڕێوەبردنی هەیە، سەبارەت بە مەسەلەی لەچككردنی ئافرەتان ئەوە بریتییە لە خۆداپۆشین، نەك لە قەنارەدانی كەسایەتی ئافرەت بە شاردنەوەی ڕووخساریی، سەبارەت بە لێدانی ئافرەت پێغەمبەر لە ئافرەتەكانی نەداوە، دەقێكی تر لە قورئاندا بوونی هەیەو لەسەر داوەری كردن كە بە مەحكەم و هاوشێوە هاتوون، مەحكەم ئەوەیانە كە لەگەڵ شەریعەتدا دەگونجێت و هاوشێوەیش ئەوەیانە كە لێی دەچێت، مەبەستەكانی شەریعەت لە هاوسەرگیریدا بنەڕەتیەكەی بریتییە لە رێزو نەوازش و هاوماڵیی، بەڵام لێدان ترس لە ماڵدا دادەمەزرێنێت، بۆیە پێویستە مەحكەم بەكاربێت و دەرگا لە پێش لێدان دابخرێت كە شێوەكانی توندوتیژی دژ بە ئافرەت زۆرتر دەكەن لە كۆمەڵگەكانماندا.

گوڵان: مەسەلەی كەمینەكان تا ئێستا بوونی هەیە لە كۆمەڵگە عارەبیەكاندا، گرفتەكانی گەیونەتە ڕادەی لێكهەڵوەشان و دابەشبوونی دەوڵەتەكان؟
سادق ئەلمەهدی: وڵاتانی عارەبی هەمەجۆرێتی لە ئایین و ئیتنی و ڕۆشنبیری تێدایە تێگەیشتنی تەقلیدیانە بۆ كەلەپوور جۆرێك لە چەوساندنەوەی كەڵەكە كردووە لە ناو ئەو كەمینە ئیتنی و ئایینیانەدا، دوو ڕێگەچارە لە پێشن بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كەمینەكان یان سەرشۆڕپێكردنیان ئەمەش مەحاڵە و هەرچی زیان و شەڕو شۆڕەو دەسوەردانی بیانییە بەدوای خۆیدا دەیهێنێت، یان پێكەوەژیان، ئەمەش پێویستە بەڵكو میتۆدێكی ئیسلامیانەی ڕەسەنە، هیچ زۆرلێكردنێك لە ئاییندا نییە،خوای گەورە ئەمەی نەكردۆتە فەرز لەسەر موسڵمانان بەڵكو هانیداون بۆ كاری چاكە لەبەرانبەر ئەوانەی لێیان جیاوازن لە بیرو بڕوادا، موسڵمانان پێویستە ئەمڕۆ مامەڵەی دروست و ڕێك وپێك لەگەڵ هاونیشتمانەكانیان بكەن بە تایبەتی لەگەڵ خەڵكانی ناموسڵماندا تا گۆڕانكاری بەرەو دیموكراتی و دادپەروەری و تازەگەرێتی بە هەنگاوی چەسپاوەوە بنرێت و شەففافیەت و ئازادییەكان بڵاوبكرێتەوەو زانست بۆ هەمووان دابین بكرێت و ژەهری كوشندەی توندوتیژی و پەڕگیری و بە كافركردنی ئەوانی دیكە وەلابنرێت و پابەند بین بە ئەو مافانەی مرۆڤەوە كە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە بڕیاریان لەسەر دراوە كە كەفالەتی مافەكانی كەمینەكانیش دەكەن، هەروەها پێویستە سەرلەنوێ بە ئیجتیهاداتی ئیسلامیدا چاو بخشێنرێتەوەو موسڵمانان پابەندی ئەو بەڵێنانە بكرێن كە بۆ چاكەو خێر دەدرێن..
موسڵمانان پێویستە ئەمڕۆ مامەڵەی دروست و ڕێك وپێك لەگەڵ هاونیشتمانەكانیان بكەن بە تایبەتی لەگەڵ خەڵكانی ناموسڵماندا تا گۆڕانكاری بەرەو دیموكراتی و دادپەروەری و تازەگەرێتی بە هەنگاوی چەسپاوەوە بنرێت و ژەهری كوشندەی توندوتیژی و پەڕگیری و بە كافركردنی ئەوانی دیكە وەلابنرێت و پابەند بین بەو مافانەی مرۆڤەوە كە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە بڕیاریان لەسەر دراوە كە كەفالەتی مافەكانی كەمینەكانیش دەكەن