دوای گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانیی عێراق پاش ساڵی 2003 و بنیادنانی سیستەمی كۆماری پەرلەمانی دیموكراسی و فیدڕاڵی، گرنگرتین دەزگا كە پەیوەندیی نێوان مەركەز و یەكە فیدڕاڵییەكان، یان هەرێمەكان رێكدەخات، دادگای دەستووری، یان دادگای باڵایە كە لە عێراق ناوی نراوە «دادگای باڵای ئیتیحادی». بەداخەوە لە كاتی دامەزراندنی ئەم سیستەمە نوێیە لە عێراق هەر لە سەرەتاوە چەندین كەموكووڕیی جەوهەری لەخۆ گرتبوو. بۆ نموونە: تا ئێستا ئەنجومەنی فیدڕاڵیی عێراق (مجلس الاتحاد العراقی) دانەمەزراوە، كە پێویست بوو هەر لە دوای پەسەندكردن و قبووڵكردنی دەستووری نوێی عێراق لە ساڵی 2005 دابمەزرابایە. ئەمە جگە لەوە تەنیا هەرێمی كوردستان وەك یەكەیەكی فیدڕاڵی ددانی پێدا نراوە و، رێگە نەدراوە بە دامەزراندنی یەكەی فیدڕاڵیی تر، كەواتا یەكێك لە گرنگترین دەزگاكانی سیستەمی حوكمڕانیی فیدڕاڵی ئەنجومەنی فیدڕاڵییە كە سەرجەم نوێنەرانی هەرێمەكان لەخۆ دەگرێت، كەچی تا ئێستا لە كۆماری عێراقی فیدڕاڵ دانەمەزراوە، ئەمەش بووەتە پاڵنەرێك بۆ ئەوەی وڵات بەرەوە هەڵدێر بەرێت و، ناسەقامگیریی سیاسی دروست ببێت لە عێراق و كاریگەریی نەرێنی بكاتە سەر پەیوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی مەركەزی لە بەغدا.
دادگای باڵای ئیتیحادی لە عێراق دەزگایەكی دیكەی گرنگی سیستەمی فیدڕاڵییە و لە ساڵی 2005 دامەزراوە. ئەم دادگایە باڵاترین دەزگای دادوەرییە لە عێراق، پێش شازدە ساڵ بە پشتبەستن بە ماددەی (44)ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە قۆناخی راگوزەری ساڵی 2004، لە رێگەی دەرچوونی (فەرمانی ژمارە (30) ساڵی 2005) دامەزراوە، ئەم فەرمانە لە مانگی ئاداری ساڵی 2005 دەرچووە، واتا پێش ئەنجامدانی راپرسی لەسەر دەستووری ساڵی 2005 كە لە مانگی تشرینی یەكەم بەڕیوەچوو. دروستبوونی ئەم دادگایە لەسەر بنەمای یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە قۆناخی راگوزەری ساڵی 2004 لە جیاتی دەستووری هەمیشەیی عێراق ساڵی 2005، خۆی لە خۆیدا كارێكی پێچەوانەی دەستوورە. بە هۆی ململانێی سیاسیی نێوان لایەنە سیاسییەكانی عێراق، تا ئێستا نەتوانراوە یاسایەكی دادگای باڵای ئیتیحادی سەربەخۆ و پیشەیی لە چوارچێوەی دەستووری ساڵی 2005 دەربچوێندریت. ئەوەی لە دانیشتنی رۆژی پێنج شەممە رێكەوتی 18ی ئاداری ساڵی 2021 رووی دا، تەنیا بریتی بوو لە هەمواركردنی یاساكەی پێشوو، واتا دوای هەمواركردنیشی هەمان مشتومڕی پێشوو لە سەر نادەستووریبوونی خودی یاساكە درێژەی هەیە. ئەمە جگە لەوە بابەتێكی ئاوا گرنگ لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە دەنگی زۆرینە بەڕێوەچووە و هیچ حیسابێكیش بۆ كورد نەكراوە. بەشداریكردنی فراكسیۆنێكی سیاسیی كوردی لە دانیشتنەكە و دەنگدانی بە پرۆسەی هەمواركردنەكە، گوزارشت لە هەڵوێستی فەرمیی كورد ناكات، چونكە لە بابەتێكی ئاوا هەستیار و گرنگ، نابێت نوێنەرانی كورد لە ئیجماعی یەكڕیزی دەربچن.
لە لایەكی دیكەوە ئامانجی سەرەكیی لایەنە سیاسییە شیعەكان كۆنتڕۆڵكردنی جومگەكانی دەسەڵاتە لەسەر ئاستی عێراق، تەنانەت هەوڵێكی جددییش هەیە بۆ لە ناوبردن، یان لانیكەم لاوازكردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان. هەمواری یاسای باڵای ئیتحادی بەم شێوەی ئێستا هەنگاوێكە بۆ گۆشەگیركردنی هەرێمی كوردستان بە بیانووی پابەندبوون بە دەستوور، چونكە دادگای باڵای ئیتحادی ئەم دەسەڵاتە گرنگانەی خوارەوەی هەیە كە راستەوخۆ پەیوەندییان بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە:
1. ماددەی (5)ی یاسای هەمواری یەكەمی «فەرمانی ژمارە 30ی ساڵی 2005» بەم شێوەیە داڕێژدراوە: «ئەگەر سەرۆك یان جێگری سەرۆك، یانیش ئەندامانی دادگای باڵای ئیتیحادی بە هەر هۆكارێك بێت، نەتوانن سوێندی یاسایی و دەستووری بخۆن، یان مەرسومێكی كۆماری بۆ دامەزراندنیان دەرنەچووبێ بە هەر هۆكارێك بێت، ئەوە لەم حاڵەتەدا سەرۆكی دادگا، جێگرەكەی و ئەندامە ئەسڵ و یەدەگەكانی، سوێندی یاسایی و دەستووریەكەیان بەرانبەر سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەخۆن، بەم شێوەی كە لەم یاسایەدا دیاری كراوە و لە ماوەی (15) رۆژ فەرمانی دامەزراندنیان بۆ دەردەكرێت». وەكو عورفێكی كارپێكراو بە هۆی ئەوەی سەرۆك كۆمار لە پشكی كوردە، هەوڵ دراوە هیچ دەسەڵاتێكی پێ نەدرێت لە بابەتی دامەزراندنی سەرۆك و جێگری سەرۆكی دادگا و ئەندامە ئەسڵ و یەدەگەكانی، تەنانەت ئەگەر بە هەر هۆكارێك بێت، سەرۆك كۆمار ئەگەر بیەوێ بەربەست بخاتە بەردەم پرۆسەكە، ئەوە دەسەڵات دراوەتەوە سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ ئەوەی بەم ئەركە هەڵبستێت. هەر چەندە سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران تا ئێستا لە پشكی عەرەبی سوننەیە، بەڵام هیچ كاتێك رێگە نەدراوە كەسایەتییەكی دوور لە شیعە و ئێران ئەم پۆستە وەربگرێت، بۆ نموونە سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەران سەلیم جبوری و سەرۆكی ئێستای ئەنجومەنی نوێنەران محەمەد حەلبوسی، دوو كەسایەتیی سوننەن و نزیكن لە ئێران. لەم خاڵە هەوڵ دراوە پێشی كورد بگیرێت، بۆ ئەوەی نەتوانێت بە هیچ شێوەیەك لە رێگەی سەرۆك كۆمارەوە تانە لە پرۆسەی دامەزراندن و دیاریكردنی سەرۆك و جێگر و ئەندامە ئەسڵ و یەدەگەكانی دادگای باڵای ئیتیحادی بدرێت.
2. ماددەی (4)ی یاسای دادگای باڵای ئیتیحادی لابراوە و لە بری ئەو، ئەركەكانی دادگای باڵای ئیتیحادی لەم ماددەیەدا خراونەتەڕوو. بە پێی ئەم ماددە تازەیە یەكێك لە ئەركەكانی دادگای باڵای ئیتحادی چاودێریكردنی ئەو یاسا و سیستەمانەیە كە هەیە و دەردەچێ، لە رووی گونجاویان لە گەڵ دەستوور. ئەگەر سەرۆك و جێگر و ئەندامەكانی دادگای باڵای ئیتیحادی بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و پیشەییانە و دوور لە حزبایەتی دیاری بكرێن، ئەم ئەركە ئەركێكی بنەڕەتی و سرووشتیی دادگای باڵایە، بەڵام ئەگەر ئەزموونی چەندین ساڵی ژیانی سیاسی لە عێراق لەبەر چاو بگرێن، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ، جارێ بەداخەوە ژیانی سیاسی لە عێراق نەگەیشتووەتە ئەم ئاستە كە تیایدا دادپەروەری و پیشەیی بكرێتە بنەما بۆ دیاریكردنی سەرۆك و جێگر و ئەندامانی دادگای باڵای ئیتیحادی لە عێراق. بۆیە مەترسیی ئەم خاڵە لەوەدا خۆی دەبینێت كە شیعە لە رێگەی زۆرینە یاسا دەربكات لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بە بێ ئەوەی بنەمای گونجاوبوونی لەگەڵ دەستوور رەچاو بكات، لێرەش پشت بە هەژموونی خۆی ببەستێت كە لە دادگای باڵای ئیتیحادی هەیەتی.
3. ئەركێكی گرنگی دیكەی دادگای باڵای ئیتیحادی بریتییە لە شرۆڤەكردنی دەقە دەستوورییەكان، دیسان ئەم ئەركە ئەركێكی سرووشتی و ئاسایی ئەم جۆرە دادگایانەیە، تەنانەت ئەم خاڵە بە رۆحی كاری دادگاكە دادەنرێت، بەڵام دیسان كێشەی لاگیری بۆ لایەنی شیعە دێتە ئارا. چونكە كورد تەنیا دوو ئەندامی دەبیت لە دادگاكە و بە روونییش دیار نییە ئەم دوو ئەندامە چۆن و بە چ ئالیەتێك دەستنیشان دەكرێن.
4. لە كاتی دروستبوونی كێشە و گرفت لە نێوان حكومەتی ئیتیحادی و حكومەتە هەرێمییەكان و پارێزگاكان و شارەوانی و بەڕێوەبەرایەتییە خۆجێیەكان، ئەوە مەرجەعی یەكلاكەرەوە دادگای باڵای ئیتیحادی دەبێت. واتا لەم حاڵەتانە ئەركی بڕیاردان و چارەسەركردنی كێشە و گرفتەكان بەم دادگایە راسپێردراوە. ئەم خاڵەیان مەترسییەكی زۆر لەخۆ دەگرێت دژی هەرێمی كوردستان، چونكە ئەگەری ئەوە هەیە دیسان دادگا لە جیاتی بنەمای دادپەروەری و پیشەیی لەسەر بنەمایەكی سیاسی بڕیارەكانی خۆی دەربكات. ئەگەر هەڵسەنگاندێك بكەین بۆ ئەو بڕیارانە كە تا ئێستا لەم دادگایە دەرچووە، دەگەینە ئەو دەرەنجامە كە بەداخەوە زۆرینەی بڕیارەكانی مۆركێكی سیاسی پێوە دیار بووە.
5. پەسەندكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنە گشتییەكانی عێراق، ئەركێكی گرنگی دیكەی ئەم دادگایەیە كە راستەوخۆ پەیوەندی بە دەسەڵاتی یاسادانانەوە هەیە. دادگای باڵای ئیتیحادی رابردوویەكی زۆر خراپی هەیە لەم بوارە، ئەمەش بە زەقی لە ساڵی 2010 بەدەر كەوت، كاتی بڕیاری لەسەر گەورەترین هاوپەیمانی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی دا، لە بەرژەوەندیی نوری مالیكی لە دژی ئەیاد عەللاوی. لێرە زۆر بە روونی ئەم دادگایە بە سیاسی كرا و، كاریگەریی سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتە نوری مالیكی لەسەر دادگاكە بە شێوەیەكی ئاشكرا بەدەر كەوت. لەگەڵ هەمواركردنی یاساكە، زەمینە بۆ دووبارەبوونی ئەم حاڵەتانە رەخساوە و هیچ زەمانەتێكیش نییە بۆ دووبارە سەرهەڵنەدانی ئەم جۆرە هەڵوێستانە. دەكرێ لایەنە سیاسییە شیعەكان لە رێگەی ئەم ئەركەوە گوشار بخەنە سەر لایەنە سیاسییەكان كە بەشداریی هەڵبژاردنە گشتییەكان دەكەن.
6. لە ماددەی (7)ی یاسای هەمواری یەكەمی «فەرمانی ژمارە 30ی ساڵی 2005» ئاماژە بە لەبەرچاوگرتنی هاوسەنگیی دەستووری دراوە لە نێوان پێكهاتەكانی گەلی عێراق لە كاتی پێكهێنانی دادگاكە، بەڵام ئەم رستەیە زۆركراوەو فراوانە، دەكرێت چەندین تەفسیری جیاوازی بۆ بكرێت، سەرەتا عێراق تەنیا لە گەلێك پێكنەهاتووە، دەبوایە ئاماژە بە دەستەواژەی گەلانی عێراق بكرابایە، ئایا كورد پێكهاتەیەكە لە پێكهاتەكانی گەلی عێراق، یان گەلێكی جیاوازە شانبەشانی گەلی عەرەب و عێراق پێكدەهێنن؟ واتا مەبەست لە هاوسەنگیی دەستووریی نێوان پێكهاتەكان چییە و كێ ئەمەمان بۆ تەفسیر دەكات؟ وا پێ دەچێت لایەنە شیعەكان لێرەش لە رێگەی یاریكردن بە دەستەواژەكانەوە هەوڵی ئەوەیان داوە كە سوود لەم ماددەیەش وەرنەگیرێت لە بەرژەوەندیی كورد. ئەمەش خۆی لە خۆیدا مەترسییە بۆ سەر هەرێمی كوردستان و یارمەتیدەرە بۆ زیاتر لاوازكردنی پێگەكەی لەسەر ئاستی عێراقدا.
7. دەسەڵاتی دیاریكردنی دوو ئەندامی كورد پێش هەمواركردنی یاساكە درابووە ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان، بەڵام دوای هەمواركردنی یاساكە ئەم دەسەڵاتەی لێ سەندرایەوە. ئەمەش سەرەتایەكە بۆ دیاریكردنی دوو ئەندامە كوردەكەی دادگای باڵای ئیتیحادی، لە دەرەوەی ئیرادە و ویستی هەرێمی كوردستان. بێگومان ئەم بابەتە لەگەڵ هەوڵەكانی دیاریكردنی ئەندامە ئەسڵ و یەدەگەكانی دادگای باڵای ئیتیحادی دوای هەمواركردنی یاساكە، دەبێتە بابەتی رۆژەڤ و مشتومڕێكی زۆری لەسەر دەبێت. دووریش نییە لایەنە شیعەكان ئەم خاڵە وەكو كارتێكی گوشار لە دژی هەرێمی كوردستان بەكاربهێنن. لەم چوارچێوەیە ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق لە رۆژی چوارشەممە رێكەوتی 24ی ئاداری ساڵی 2021، لە بڵاوكراوەیەكیدا ناوی سەرۆكی دادگا باڵای ئیتیحادی و جێگری سەرۆك و ئەندامە ئەسڵەكانی پشكی شیعە و سوننە لەگەڵ سێ ئەندامی یەدەگی وەكو كاندید راگەیاند. بەم پێیە جارێ دوو ئەندامە ئەسڵە كوردەكە لەگەڵ ئەندامێكی یەدەگ كە پشكی هەرێمی كوردستانە دیاری نەكراون.
لەم چوارچێوەیەدا ئەو لایەنەی كە هەژموونی هەیە لە سەر دادگای باڵا و زالە لەسەری، دەتوانێ لە رێگەی ئەركەكانی دادگای باڵای ئیتیحادی گوشار بخاتە سەر هەرێمی كوردستان. هەروەها لایەنە شیعەكان لە سەرەتادا هەوڵیاندا یاسایەكی دیكە لە جیاتی هەمواری یاسا كۆنەكە دەربكەن و، لایەنەكان لەسەر زۆربەی ماددەكان رێككەوتن، تەنیا سێ ماددە مشتومڕی زۆری لەسەر بوو، بووە جێگای ناكۆكی. چونكە لایەنە شیعەكان بە پشتگیریی هەندێك لایەنی سوننە، كاریان بۆ بنیادنانەوەی دەوڵەتێكی ئایینی مەزهەبی لە رێگەی رێگەخۆشكردن بۆ دانانی چوار ئەندامی «فەقیه» كە سەر بە سوننە و شیعەن. راستە بە پێی ماددەی 92ی دەستووری ساڵی 2005ی عێراق، دەبێ فەقیه لە دادگاكە بوونیان هەبێت، بەڵام كێشەكە لێرە لەسەر رۆڵی فەقیه، ئەگەر بە مەبەستی راوێژپێكردن بێت، ئەوە هیچ كێشەیەك دروست نابێت، بەڵام ئەگەر مافی دەنگدانیان پێ بدرێت، ئەوە گرفتەكە لێرە سەرهەڵدەدات و، لایەنە شیعەكانیش هەوڵیان دەدا مافی دەنگدانیان پێ بدرێت، بەڵام بە هۆی بەشدارینەكردنی فراكسیۆنی پارتی و هیوا و نوێنەری پێكهاتەكان، یاسا نوێیەكە تێنەپەڕێندرا و، پەنایان بردە بەر هەمواری یاسا كۆنەكە. لە ئەنجامدا هەمواری یاساكە هەرچەندە چەندین خاڵی نەرێنی لەخۆ دەگرێت كە دژی قەوارەی هەرێمی كوردستانە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە یاسا نوێیە پێشنیاركراوەكە باشتر بوو، واتا عەرەب وتەنەی (اهون الشرین) بوو.