یەكێ لەو بنەمایانەی كە لە مێژووی نوێدا دەوڵەتی نوێی لەسەر دروست بووە، بە پلەی یەكەم لە دیمۆكراسی رۆژئاواییدا زیاتر هەستی پێدەكرێ، بریتیە لە بوونی «فەردییەتی ڕۆشنبیر – Individualisme Eclaire . فەردییەتی ڕۆشنبیر مێژووەكەی لەگەڵ هەڵسان و گەشەسەندنی فیكر و چینی بۆرژوازی لە دایك دەبێ، هەڵبەت ئەو بۆرژوازییەی شۆڕشی كردووە، «بە تایبەتی لە فەرەنسا ئینجا لە وڵاتانی تری رۆژئاوا» دژی چینی ئەریستۆكراسی كلاسیكی و مفتەخۆر و فیۆدالە گەندەڵەكان. ئەو بۆرژوازییەی كە هەندێ جاریش بە بۆرژوازی رۆشنبیرو نیشتمان پەروەریش لە قەڵەم دەدرێ، واتە ئەو بۆرژوازییەی سیستەم و دەوڵەتی دامەزراندووەو بنەمای عەقڵی سیاسی و فەلسەفەی نوێی داڕشتووە. ئەم فەردییەتە ڕۆشنبیرە لەگەڵ شۆڕشی فرەنسی بڵێسە دەستێنێ و فیكری كلاسیكی و كۆنی پێش خۆی كە بە هیچ شێوەیەك چیتر بە كەڵكی ئایندە نەدەهات دەسووتێنێ، ئەم هەڵكەوتە نوێیە لەگەڵ «سەردەمی ڕۆشنایی- Epoque de Lumiere لە 1789 بۆ 1830» گەشە دەكاو پێدەگا و بەرەو ئاییندە دەڕوات، ئەمەش بە پلەی یەكەم نیشانەی زیندووێتی ئەو ئاگرە نوێیە بوو كە لە ناوكی شۆڕشی فرەنسا و تێكشكانەوە لەدایك بوو.
لە دوای ئەم سەردەمە، لە فرەنساو لە ڕۆژئاوا، بە تایبەتی لە ئەوروپای ڕۆژئاوا، لە ناكاو لەسەر ئاستێكی فراوانی ئێلیتی (هەڵبژاردە – نوخبە) سیاسی و رۆشنبیری، خۆیان بەرامبەر بەچەند چەمكێكی - Concepte نوێ دۆزییەوە، وەك: حكومەتی گەل و دیمۆكراسی، وەك عەلمانیەت كە رێگای خۆش كرد بۆ هێنانەوەی ڕێزو حورمەت بۆ ئیمانداران و بێ ئیمانان كە تا چەند دەیەیەك پێشتر یەكتریان دەكوشت و گۆڕیان بۆ یەكتر لێدەدا. وەك سەرهەڵدانی سیستەمی پلورالیزم و لیبرالیزم و چەمكی هاووڵاتی و چەمكی عەدالەتی كۆمەڵایەتی، سەرهەڵدانەوەی فەردیەتێكی نوێ كە لەسەر پرەنسیپی ئەرك و مافەكان بنیات نرابێ. وەك چەمكی حكومەتی خۆبەڕێوەبەر –Auto-gouvernement، ئۆتۆ كۆنترۆڵی سیاسی و ئابووری..تاد. هەر لەو سەردەمەشەوە فەلسەفەی نوێ و بنەما عەقڵییەكانی فەلسەفەی سیاسی و فیكری نوێ لە دایك دەبن و رەخنە سەرهەڵدەدا، ئەمەش راستەوخۆ دژایەتی فیكری ئایینی و ئەفسانەیی دەكات، عەلمانیەت روانینێكی تازەترو ستاتۆێكی تازەتر بۆ ئایین دادەڕێژێ كە لەگەڵ پەیامە ئایینییەكان زیاتر بگونجێ وەك لە ڕوانینی كڵێسا و پیاوە ئایینییەكان بۆ ئایین و بۆ رۆڵی خۆیان و كاریگەرییان لەسەر كۆمەڵ.
لەم پێشەكییە خێرایەدا بە پلەی یەكەم ئامانجمان ئەوەیە بڵێین كەتا ئەمڕۆش تازەترین فۆڕمی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو فۆڕمەیە كە لە كۆندا هەبووە، بە تایبەتی فۆڕمی عوسمانی و قاجاری. ئەمەش لە چوارچێوەی ئەو روانینەی كە مرۆڤی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تازە، لەم ساڵانەی دوایی، دوای رووخانی فیكری ئیستیبدادی دەگاتە ئەم چەمكانەی دوای شۆڕشی فرەنسی، كە هەتا ئێستاش لە رۆژئاوا خۆی، زۆر شتی ماوە و پراكتیك نەكراوە.
رۆژهەڵات (مەبەستمان رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە كە زۆربەی میللەتانی عەرەب و موسلمانی لێ دەژیێ) وەك سێر بەلفۆر دەڵێ : نازانێ خۆی بەڕێوەبەرێ بۆیە مەبەستمان لە داگیركردنی فێركردنی خۆبەڕێوەبردنە. هەر ئەم بیرەش بوو وای كرد لە سەرەتای سەدەی بیستەم رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك كێكێك لە نێوان فرەنسا و ئینگلستان دابەش بكرێ و كۆنترۆڵ بكرێ. فەرمانڕەوایی بەریتانی لە میسر لە ساڵی 1910 كرۆمەر دەگێڕێتەوەو دەڵێ : سێر ئەلفرێد لۆیال پێی وتم بڕۆ میسر داگیر بكە، چونكە رۆژهەڵاتیەكان فێر نەبوونە بە وردی بیربكەنەوە، بۆیە زۆر بە ئاسانی دەتوانی سەركەوتوو بی. ئەمە لە بنچینەدا ناوەڕۆكی فیكری ئیستبدادی روون دەكاتەوە كە لەسەر «بیرنەكردنەوە» دروست بووە.
لەو بڕوایەدام، رۆژهەڵاتیەكان هێشتا لە ناو ئەم پێوەندییە فیكری و شارستانیە ئاڵۆزە دەژین. كێشەی زۆر ئاڵۆز و قووڵمان هەیە لە خۆبەڕێوەبردن، دروست نەكردنی هاووڵاتی، پاراستنی عەدالەت و دانەنانی سیستەمێكی بەهێزی حكومەتی كە لەسەر بنچینەی ئۆتۆحكومەت – Auto-gouvernement و ئۆتۆكۆنترۆڵی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری بەڕێوە بچێ. لەوبڕوایەدام ئێمە چونكە مێژوویەكمان نییە لە خۆبەڕێوەبردن، ناتوانین دەسەڵاتەكان لێكجیابكەینەوە، هێشتا فۆڕمی نوێی دەوڵەت و خۆبەڕێوەبردن سەری هەڵنەداوە لە رۆژهەڵاتدا، بەڵكو رۆژهەڵاتیەكان چەمكی ئیستبدادییان نوێكردۆتەوە، گەشەمان پێداوە، فەلسەفە و بنەمامان بۆ داڕشتووە، دژایەتی بیركردنەوە و دیالۆگین، سەرەنجام سەركەوتووترین فۆڕمی دەوڵەتی كە لەسەر ئەم روانینە دامەزرابێ لە مێژووی ئێمە، بریتییە لە فۆڕمی دەوڵەتی عوسمانی و قاجاری كە ئێستا بۆتە مێژووییەك لە وەهم و تارمایی، ئەمانەش لە زووێكەوە كەوتنە بەر هێرشی نوێی فیكری رۆژئاوا، پاشان فۆڕمیان گۆڕا بۆ رژێمە دیكتاتۆری و ئیدیۆلۆژییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ئێستا لە هەنگاوی ڕووخانی كۆتاییدان. ئەم كاریگەرییەی رۆژئاوا هەر ئەوسا بۆ خۆی جۆرێك بوو لە جیهانگیری نوێ، پێش سەردەمی مۆدێرنیتێ كە دەمێكە رۆژئاوا تێیدا دەژیێ. رۆژئاوا دەیوست بگاتە دوورترین خاڵ لە رۆژهەڵات، لەم پرۆسەیەش یەكەم هەنگاو، گەیشتنی حاكمی بەریتانی كرۆمەر بوو بۆ میسر، رۆژهەڵات شكا، هەڵبەت پێشتر شكابوو، سیستەمی ئیستبدادی دەمێك بوو ببووە مۆدیڵێكی شارستانی بێ كاریگەری، ئەم دیاردەیەش كە تا ئەمڕۆش درێژەی هەیە، دەشێ لە سەردەمی هاوچەرخ لە نەبوونی عەداڵەتی كۆمەڵایەتی و نەتوانینی خۆبەڕێوەبردن و بینانەكردنی سیستەمی سیاسی نوێ و مانەوەی كاریگەری سیاسی ئایین بە قووڵی و بە سلبی لە سەر تاكەكەس و كۆمەڵ ببینرێ. هەروەها لە دیاردەی تر خۆی دەبینێتەوە وەك : نەتوانینی خۆبەڕێوەبردن و مانەوەی سەرچاوە ئابوورییەكان لە بن كۆنترۆلی چەند گرووپ و لایەنێك، لە كاتێكدا حكومەت دەبێ ئیرادەی كۆنترۆڵكردنی هەبێ، ئەمەش لە رێگای دەزگا شەرعییەكانی خۆی. هەروەها وەك دیاردەی تری نەتوانینی بەهێزكردن و پاراستنی سەربەخۆیی قانون و بیناكردنی تاكەكەس و هاووڵاتی. وەك لاوازی حكومەت لە لەناوبردنی سەرچاوەكانی گەندەڵی.
بە كورتی : ئەگەر كورد بیەوێ بچێتە ئەو دیوی سیستەمی ئیستبدادی كە مۆدێڵێكی رۆژهەڵاتیە و لەسەر «بیرنەكردنەوە» دروست بووە و مرۆڤی نوێ پێی ناگاتە هیچ شوێنێك، دەبێ دیمۆكراسی و ئازادی و مافی مرۆڤ بپارێزێ، ئەمەش بە فراوانكردنی دیمۆكراسی و بنیاتنانی سیستەمێكی بەهێزی دژەگەندەڵی سیاسی و دارایی و ئەخلاقی، ئەگەر شایەد گەندەڵی ببێتە هۆی رووخانی حكومەت، بێ شك و هیچ گومانێك دەبێتە هۆی رووخانی گرووپ و پارتە سیاسییەكانیش، ئەمانەش لەگەڵ خۆی راپێچ دەكا، ئەمەش لە بنچینەدا واتە گەڕانەوەی سیستەمی ئیستبدادی.
بەڵام فۆڕمی دژە ئیستبداد چییە ؟ هەڵبەت وەك داواكارییەكی خێرا كە بە سوودی ئایندەی نزیك رابگا، بێ هیچ گومانێك بریتییە لە دیالۆگ، پێوەندی و بەیەك گەیشتن، رێفۆرم، لەناوبردنی دەستەڵاتی تاكەكەسە تاریكبینەكان.
دەشێ جیهانێكی نوێ، مرۆڤێكی نوێ لەسەر بنچینەی دیالۆگ بنیات بنرێ، چونكە دیالۆگ بیركردنەوەی تێدایە و دژە بیرنەكردنەوەیە، بیرنەكردنەوە مۆدێڵێكی رۆژهەڵاتیە و نامۆ نییە بە تاكەكەسەكان، هەموودەم ئامادەیە بۆ گەڕانەوە و فەرمانڕەوایی، بەڵام ئێمە چۆن دەبێ ئاودیوی ئەم هەڵكەوتە بین..؟؟؟؟