ئایا غەدر لە مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی دەكەم، ئەگەر پێی بڵێم سەر بەهیچ ترادسیۆنێكی بیركردنەوە نییە چونكە ڕۆژهەڵات بەدرێژایی مێژووی خۆی خاوەنی هیچ فەلسەفەو فەیلەسووفێك نەبووە. ئەسڵەن ڕۆژهەڵات لانكەی هیچ فەلەسەفەیەك نییە، بەڵكو لانكەی ئایینەكانە. ئەمەش بۆ خۆی پرسیارێكی ترەو وەڵامێكی تری دەوێت.
ڕۆژهەڵات كە خاوەنی هیچ فەلسەفەیەك نییە، كەواتە ناشتوانێ سیستەمێكی حوكمڕانی جێگیرو پڕ لە ڕۆشنایی بەرهەم بهێنێ. چونكە سیستەمێكی وا فەلەسەفەو بیرێكی ڕوون و نوێخوازی دەوێ. ئایا ئەم كێشەیە شایانی ئەوە نییە لێی بكۆڵدرێتەوەو بە وردی سەرنجی بدرێتێ؟ لێرەوە من خۆم لە قەرەی كێشە ئیتنیكی و ئایینی و ڕوانینە سیاسییە جیاجیاكان نادەم، چونكە ئەمانە ئاڕاستەی بابەتەكە بەلایەكی تردا دەبەن.
واباوەو دەوترێ ڕۆژهەڵات خاوەنی حیكمەتە نەك فەلسەفە، حیكمەتیش زیاتر هەڵكەوتێكی ئایینی هەیە وەك لە فیكری موجەڕەدی بۆ سیستەمێكی فەلسەفی پڕو تەواو، هەر لەبەر ئەم هۆیەشە ڕۆژهەڵات لانكەی ئایینەكانە نەك سەرچاوەی بەرهەمهێنانی فەلسەفە، هەڵبەت بە حیكمەتیش ناتوانرێ سیستەمێكی حوكمڕانی نوێ دابمەزرێت، بەڵكو ئەمە بە سیستەمێكی فیكری ڕێك و ڕوون و ئاڵۆز دەكرێ بچێتە ئەودیوی هەر هەڵكەوتێكی حیكمەتئامێز كە لە ئایینەوە نزیكە، چونكە دەوترێت كە ڕۆژهەڵات لانكەی ئایینە نەك فەلسەفە، بە پلەی یەكەم هەڵكەوتی جیۆگرافی ڕۆڵی هەبووە لەپێدانی ئەم خەسڵەتە بە ڕۆژهەڵات نەك بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی، بزووتنەوە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەكان لە ڕۆژهەڵات هەردەم سست و كورتخایەن بوونەو پێش گەیشتن بە ئەنجامێك بە گەڕانەوە بۆ ئەخلاقی دیسپۆتیزمی (ئەخلاقی ستەمكاری) لە ناوبراون. بەڵگەش بۆ ئەمە دوای هەشتا ساڵ لە فەرمانڕەوایی دیكتاتۆریی هێشتا ڕۆژهەڵات نەیتوانیوە كۆتایی بە بتەكان بێنێ، ئەو بتانەی تا ئێستاش فەرمانڕەوایی دەكەن، ئەو بتانەی هاوتای تاریكپەرستین، تاریكپەرستی ئایینی، كۆمەڵایەتی، سیاسی، فەرهەنگی..تاد..ئەمەش لە بنچینەدا دەمانگەڕێنێتەوە بۆ ئەو كێشە ئاڵۆزەی دەمێكە ڕۆژهەڵاتناسەكان، كۆن و نوێكان دووبارە و سەد بارەی دەكەنەوە، تا كوردۆلۆگە ئۆروپییە هاوچەرخەكانیش دەڵێن مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی، بە گشتی (مەڵبەندی میللەتانی موسڵمان) ناتوانن بە وردی بیربكەنەوە، یان سەر بە هیچ تیۆر و پرۆسەیەكی بیركردنەوە نین نەخوازەڵڵا بەرهەمهێنانی سیستەمێكی حوكمڕانی پڕ لە رۆشنایی و جێگیر، هەر هیچ نەبێت دوور بێ لە گەندەڵی و تۆزێك لە مرۆڤ بوەشێتەوە.
ئینجا كێشەیەكی تریش لێرەوە سەرهەڵدەدات، ئەوەیە كە من ئەم ڕوانینەم پێ راستە و ناتوانم خۆمی لێ دەرباز بكەم، چونكە بە پلەی یەكەم منیش مرۆڤێكی ڕۆژهەڵاتیم و هەوڵی بیركردنەوەم هەیە، بە قەد باڵای ئەم بیركردنەوەیەش هەرچەند ئاوڕ لە رابردوو و مێژووی كەوناراو نوێی ڕۆژهەڵات دەدەمەوە، فەلەسەفە و فەیلەسووفێك نادۆزمەوە، پرۆسەیەكی فیكری، سیستەمێكی سیاسی پڕ لە رۆشنایی و جێگیر نادۆزمەوە. بەڵكو هەرچەند قووڵ دەبمەوە و سەرنج دەدەم، تەماشای ئەو مێژووە دەكەم یەك سیستەمی فەلسەفی (كە پێی ناوترێ فەلسەفە) دەبینم كە بەدرێژایی مێژووی كۆن و نوێی ڕۆژهەڵات ئامادەیی هەیە، ئەمەش تەنیا سیستەمی دیسپۆتیزمیە (الاستبداد Dispotisme). دیسپۆتیزم دەمێكە لە كوردی بەرامبەرەكەی بۆتە «ستەمكاری»، ئەمەش هاوتایەكی گونجاو و دروستە. ستەمكاری لە ڕۆژهەڵات هەڵكەوتەیەكی زۆر سەرنجڕاكێشی هەیە، بۆتە رەفتار، سیستەم، كولتوور و نەریت، بۆتە بەرگ و توێكڵی ئایین و پرۆسەی سیاسی و بیركردنەوەو پرۆسەی حوكمڕانی و زۆر شتی تریش. دیسپۆتیزم فەلسەفەیەكی بێ فەیلەسووفی ڕۆژهەڵاتە. ئەسڵەن ئایینەكان لەسەر خاكێك و پێوەندییەكی دیسپۆتیكی كۆمەڵایەتی (سەردار و كۆیڵە) لە دایكبوونە. بێگومان لە ناو هەڵكەوتەو پێكهاتەیەكی لەم جۆرە قەت فەلسەفە و فەیلەسووف سەرهەڵنادەن، مێژووی ڕۆژهەڵاتیش بەڵگە و گەواهییە، ڕۆژهەڵات ئەمڕۆش كوشتەی ئەم شێوازی بیركردنەوەیەیە، ئەمەش زنجیرەیەكی نوێیە لە گشت پرۆسە كۆمەڵایەتی و سیاسی و فەرهەنگییەكان ئامادەیی هەیە. یانی بۆ نموونە كورد كە ناتوانێ دو ئیدارەی خۆی یەكبخا و یەك حكومەتی بەهێز و دیموكرات پێكبهێنێ، هۆكاری سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی روانگەیەكی نوێخواز و تێنەگەیشتن لە مێژوو، ئەمەش بە شێوازێك درێژەپێدانی فۆرمێكی نوێی دیسپۆتیزمییە، هەندێ بتی دیسپۆتیك رێگرن، چونكە لە بەرژەوەندییان دەدرێت. كۆمەڵگەی ئێمەش بەهۆی سستی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان تێیدا، هەر خۆی گەشە بەفیكری دیسپۆتیزمی دەدا، مانەوە لە ناو نەریتی باوو تێكنەشكاو، مانەوەی فۆرمە كۆمەڵایەتییە باوەكان، وەك كاریگەری باوكێكی گەورە كە بەسەر خێزانێكی گەورە ڕادەگا، ئاڵۆزی و گەورەیی خێزانی كوردی، جیاوازی نەكردن لە نێوان مرۆڤی شاری و مرۆڤی گوندی و جوتیار، بوونی فۆرمی جوتیاری لە ناو شارەكان، كاریگەری زۆرتری مەلایەك لە چاو ڕۆشنبیرێك، بزری رۆشنبیرەكان...تاد، لەولاشەوە سیاسەتوانێكی گەندەڵ، فەرمانبەرێكی پلەبەرزی گەندەڵ، ئەمانە مۆدێڵێكی نوێی دیسپۆتیزمی هاوچەرخە. لە فەلسەفەی دیسپۆتیزم «ئەویتر» هیچ مانایەك ناگەیەنێت، چونكە ئەویتر لە تەنیشت (من) مانای دەبێ و بە پێچەوانەشەوە، سیستەمی حوكمڕانی نوێ دەبێ لەسەر بنچینەی ئەم پێكهاتەیە دامەزرێت، بێگومان سیستەمێكی جێگیر و عەدالەتخوازو پڕ لە رۆشنایی، بەڵام لە فیكری دیسپۆتیزم (سەردار و كۆیڵە) هەیە، (من و ئەویتر) بوونی نییە، ئەمەش بە شێوە هاوچەرخەكەی لە حوكمڕانی گەندەڵ بە ئاسانی دەدۆزرێتەوە. (بەو مانایەی پیاوی گەندەڵ تەنیا بیر لە خۆی دەكاتەوە) ئەمە لە بنچینەدا فەلەسەفەیەكی تاریكپەرستییە، دژە مرۆڤە، دژە دیمۆكراسی و دژە نوێخوازییە. پیاوە دیسپۆتیكەكانی ئەمڕۆ هەمان پیاوە دیسپۆتیكە كۆنەكانن، لەسەر یەكتری بە جیاوازی زەمەن و شوێن لە ڕۆژهەڵات سەریان هەڵداوە، بڕوانە قەزافی و ئەسەد و موبارەك و عەلی سالح و ئەحمەدی نەژاد..تاد، ئینجا بەراوردیان بكە بە ستەمكاری هەرە ناسراوی ڕۆژهەڵاتی سەردەمی عەباسییەكان، حەجاجی كوڕی یووسفی سەقەفی، ئەمانەی ئێستا هەمان كۆپی كۆنن، رەنگە حەجاج مۆدێڵێكی كۆنی هێشتا نوێتر بێ لە كۆپییە هاوچەرخەكانی ئەمڕۆ، بەڵام بێگومان، ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە لەم ڕۆژهەڵاتە هەموو شتێك وەكو خۆیەتی، هەتا ئێستا بەردی سێ هەزار ساڵی پێشوو دەستی لێ نەدراوە، هەمان ئاووهەوا، هەمان پێكهاتە، هەمان بیركردنەوە، هەمان پێوەندی، لەمەشەوە تێدەگەین بۆچی ڕۆژهەڵات قەت نەیتوانیوە بتەكان بشكێنێ، بەڵكو بتەكان تێیدا لە دایك دەبن و سەرهەڵدەدەن.
ئینجا لێرەوە، كورد كە لاوازترین ئەڵقەی پەیوەندییە لەم ڕۆژهەڵاتە كەونارایە، كە گوایە مەڵبەندی فەلسەفە و بیركردنەوە نییە، دەبێ چی بكا و چۆن هەڵسوكەوت بكا؟ لەوبڕوایەدام، مرۆڤی كورد، نوخبەی رۆشنبیر، دەبێ دژی تاریكپەرستی خەبات بكەن، كورد لە شەوەزەنگی مێژوویی دەربێنن، بە كورتی بۆ شكاندنی زنجیری دیسپۆتیزم و ئەخلاقی دیسپۆتیزم، تەنیا نوێخوازی و تازەگەری لە پێش كوردە، بۆ ئەمەش دەبێ زۆر بت هەن بشكێندرێن. بەڵام بە ئاوڕدانەوە لە مێژوو، كورد دەمێكە موجامەلەیەكی مێژوویی لەگەڵ خۆی دەكا، ئەمەش واتە گەڕانەوە بۆ ناو تاریكپەرستی و دیسپۆتیزم.