.. لێرەوە ئەمە هەموو مەسەلەكەیە، بەڵام داوا لە خوێنەر دەكەم وشەی «نا ئەقلانی» بە مانای «ناتەواو» وەرنەگرێ، بەڵكو بە مانای «سەروەری عاتیفی» یان «فەرمانڕەوایی كردن لە رێگای سۆزەوە» وەرگرێ كە دوورە لە هەر هەڵكەوتێكی ئەقڵی. ئەگەرچی «سۆز یان عاتیفە» بۆ خۆی وەك چەمكێك وەریبگرین دیسان هەر هەڵكەوتێكی ئەقڵی تایبەت بە خۆی هەیە، بەڵام ئێمە مەبەستمان ئەم لایەنە نییە، بەڵكو ئەوەی بە لامانەوە گرینگە، لە مێژووی كەونارا و مۆدێرن، رۆژهەڵات وا پێناسە كراوە كە دوورە لە هەر پێكهاتە و سیفاتێكی ئەقڵانی، چونكە ئەقڵ Raison،Esprit هەڵكەوتێكی جیهانی مۆدێرنەیە، دەوڵەتی نوێ لەسەر بنچینەی ئەقڵی نوێ بنیاتنراوە، سیستەمی حوكمی دیمۆكراسی و پلورالیزم و دەستەڵاتی نوێ كە دەبێ (فەرمانڕەوایی لە گەلەوە بۆ گەل بێ) چەمكێكی ئەقڵی نوێیە، ئەمەش سەرەتاكانی دەگەڕێتەوە بۆ دیمۆكراسی ئاتێنی لە گریكی كۆن، بەڵام فۆرمی نوێی، لە سەردەمی نوێ، تەنیا لە رۆژئاوا نموونەی بەرجەستەی هەیە، ئەمەش بە كەناڵێكی مێژوویی پڕ لە كۆسپ و تەگەرە گەشەی كردووە و بە ناو مێژووی دوو هەزار ساڵەی یۆنان و رۆمان و ئۆروپای نوێدا تێپەڕیوە. ئەمەش لە دیاردەكانی وەك شۆڕش كردن بەسەر دەوڵەتی كڵێسا و دەستەڵاتی پیاوانی فیۆدال و ئایینی، پاشان لە دایكبوونی چینی بۆرژوازی و دەوڵەتی بۆرژوازی نوێ، كە نموونەی هەرە بەرجەستە و باڵای شۆڕشی فرەنسییە (1789) كە پرەنسیپە ئەقڵییە گرینگەكان وەك «ئازادی و یەكسانی و برایەتی» لێ لە دایكبوون، كە یەكەمین بزماری نوێخوازیش بوو لە تابووتی «دەوڵەتی ئەریستۆكراسی ئایینی» درا، بەم شێوە، كۆمەڵگە بەرەو سەردەمێكی دیكە هەڵكشا كە پێی دەوترێ دەوڵەتی «هاووڵاتی و لە دایكبوونی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئازادییە بنچینەییەكان، دەوڵەتی ئەرك و ماف، دەوڵەتی قانون...تاد» ئەمانە هەموویان مێژووییەكیان هەیە، لە سەردەمی نوێ، هەموو ئەم چەمكانە گەشەیان كردووە بەرەو دەوڵەتی لیبرالیزم و مافی مرۆڤ و بزووتنەوەی ئێكۆلۆژی و یەكسانییە كۆمەڵایەتییەكان «كە هەندێ جار ئەمەش پێی دەگوترێ سۆسیال ئێكۆلۆژی» هەندێ جاری تریش بە دەوڵەتی «عەدالەتی كۆمەڵایەتی» رۆیشتووە. هەموو ئەم دیاردانە لەم دوو سەد ساڵەی دوایی وەك مۆدێلێكی نوێی كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و شارستانی كە بنچینەكانی دەوڵەتی لەسەر راوەستاوە لە رۆژئاوا گەشەیەكی سەرسوڕهێنەری كردووە، ئەمڕۆش كە باس لە دەوڵەتی (پۆست مۆدێرنەی هاووڵاتیبوون) دەكرێ، باس لەو دەكرێ چۆن دەبێ دەسەڵات و كۆنترۆڵ لەسەر بنچینەیەكی ئینسانانە بنیات بنرێتەوە، باس لە دابەشكردنی كار و سەرمایەی نیشتمانی دەكرێتەوە بە شێوەیەكی یەكسان، لێرەشەوە باس لە تاكەكەسی ئەكتیڤ و پاسیڤ دەكرێ، ئەكتیڤەكان بە هێزی ماددی خۆیان دەتوانن فەرمانرەوایی بكەن، بەڵام پاسیڤەكان دەبنە بەركار و تا رادەیەكیش سەرچاوەی كێشە بۆ كۆمەڵ، بەڵام ئەكتیڤەكانیش دەبێ سەرچاوەی ماددییان لە روانگەی عەدالەتی سیاسی دەبێ كۆنترۆڵ بكرێ نەوەك ببنە سەرچاوەی هەمان كێشەی پاسیڤەكان. دیسانەوە لە دەوڵەتی نوێ باس لە كێشەی ئاسایش دەكرێ، ئاسایش ئەوسا بەرقەرار دەبێ كە دەوڵەتی نوێ لەسەر بناغەی ئازادییە بنچینەییەكان بنیاتنرابێ، ئەم ئازادییە دەبێ لە كێشە ئیدیۆلۆژی و سیاسی و ئایینی و ئیتنیكی بپارێزرێ، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی هەرچەند بكرێ توندوتیژی دووربخرێتەوە، چەوساندنەوەی كۆمەڵایەتی ئایینی، سیاسی، فیكری نەهێلرێ، بە گشتی لە دەوڵەتی نوێ دەسەڵات وەك ئەو باخچەوان و رەزەوانە دێتە بەرچاو، كە كۆمەڵگە وەك باخچە و رەزەكەیە، هەردەم پاك و خاوێن راگرێ و سەرچاوەكانی ئاوی بپارێزێ، هەردەم بژاری بكا، بۆ ئەوەی درێژە بە بووژانەوە و بەرقەراری سروشتی و بەرهەم بدا. هەموو ئەم دیاردەیە دەگەڕێتەوە بۆ فەرمانڕەوایی ئەقڵ و حكومەتی ئەقڵی. ئەوەی كە كێشە دروست دەكا، تا ئێستا مۆدێلێكی فەرمانڕەوایی لەم جۆرە كە مێژووییەكی هەڵكشاو و گەشەكردووی هەبێ لە رۆژهەڵات نادۆزرێتەوە. نموونەی فەرمانڕەوایی (حكومەتی موسڵمانان) نەك (حكومەتی ئیسلامی) لە شێوەی «دەوڵەتی عوسمانی» مۆدێلی دەوڵەتێك بوو لەسەر «سۆزی ئایینی» بە هەندێ كاریگەری پاشماوەی فیكری رۆمانەكانی رۆژهەڵات دامەزرابوو،، ئەمەش لەگەڵ گۆڕانە گەورەكانی سەرەتای سەدەی بیستەم و هێڕشی فیكری رۆژئاوا رووخاو بووە وەهم و تارمایی. ئێرانییەكانیش هەروەكو هیگل (لە كتێبی ئەقڵ لە مێژوودا Hegle، La raison dans l>histoire) دەڵێ : هەزاران ساڵە نەیانتوانیوە لە مۆدێلی دەوڵەتی تیۆكراسی تێپەڕن، ئێستاش لە سەردەمی نوێ درێژە بە هەمان مۆدێڵ دەدەن. بە گشتی دەتوانین بڵێین تەواوی رۆژهەڵات سەر بە حوكمرانیەكی ئایینی بووە. هەڵبەت كە سەرنج لە مێژووی هەزار ساڵەی رۆژهەڵات دەدەین، هەست دەكەین هیچ شتێك نەگۆڕاوە، بە گشتی لەم رۆژهەڵاتە كەونارایە، ئەگەر كەمێك بگەڕێین دەتوانین ئەو بەردە بدۆزینە كە شەش هەزار ساڵ پێش ئەمڕۆ گەلگامش لەسەری دانیشتبوو، داریۆشی پارتەكان پێرێ بە تەنیشت هەولێر تێپەڕی، تەنیا كاولكارییان لە دوای خۆیان بەجێهێشت، بەڵگەش بۆ ئەمە، هەر دەوڵەتی ئێرانە ئێستا خەریكی بۆردوومانی گوندەكانی سەرسنووری كوردستانە، سەرەنجام ئەم ئازارە بەردەوامە و درێژەی هەیە، كەی تەواو دەبێ نازانین، بەڵام دڵنیام خەبات كردن بۆ فەرمانڕەواییەكی ئەقڵی كۆتایی بەم بەزمە دێنێ، ئەمەش واتە دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئەقڵی، دەوڵەتێك گۆشكراو بە دیمۆكراسی و پلورالیزم و مافی مرۆڤ، بەڵام لەم رۆژهەڵاتە، لەو باوەڕەدام ئەمە رەنگە خەونێكی ناخۆش بێت، هەڵبەت خەونێكی ناخۆشە، فەرموو، دەستەڵاتی سوریا بە تانك و زرێپۆش سەرادووی هاووڵاتیانی خۆی دەنێ بە دەیان و سەدانیان لێ دەكوژێ، بۆ؟ بێگومان چونكە سوریا دەوڵەت نییە، چونكە سەر بە نەریتێكی رووناكی حوكمرانی و فەرمانڕەوایی ئەقڵ نییە، چونكە زۆر بە سادەیی سوریا دەوڵەت نییە، بەڵكو «كۆمەڵە خەڵكێكە Aglomeration»، لە ناو سنوورێك دەژین كەمینەیەك فەرمانڕەواییان دەكا، ئەمەش ئەو مۆدێلە باوەیە كە مێژووی رۆژهەڵات دروستی كردووە، بەڵام لەمڕۆوە ئیتر ئەم مۆدێلە چیتر بەختی مانەوەی نییە، بەڵكو دەبێ هەڵگەڕانەوەیەك، پێداچوونەوەیەك، گۆڕینی پرەنسیپەكان، بە چاوێكی تر بۆیان بڕوانین، ئیمڕۆ «مافەكان و كار و ئاسایش و بووژانەوە و یەكسانی و ئازادی» داواكاری هەر تاكێكە، فەرمانڕەوایی نوێ دەبێ بە ئاڕاستەی ئەم داواكارییانە هەنگاو بنێ.
ئینجا كورد لە ناو ئەم دەریای گۆڕانانە كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست شەپۆل دەدا، لەبەر ئەوەی لە پەیوەندی و هەڵكەوتێكی جیۆپۆلیتیكی لاوازدا دەژیێ، وەك ئەوە وایە هیچ قایغ و گەمییەكی نەبێ خۆی پێ رزگار بكا، سەرەنجام رزگاربوون چۆن بەدەست دەهێنرێ ؟ بێگومان بۆ گەڕانەوە بۆ فەرمانڕەوایی ئەقڵ، واتە دانانی سیستەمێكی جێگیر كە لە مرۆڤ بوەشێتەوە، سیستەمێك ئازادییە بنچینەییەكان بپارێزێ، دوورخستنەوەی گەندەڵی لە پرۆسەی سیاسی، ئابووری. دەستەڵات لە گەلەوە بێ بۆ گەل كە چەمكێكی كۆنی مرۆڤایەتییە، پلورالیزم (التعددیە)...تاد.
دەستەڵاتی كوردی سەرەڕای هەموو كەم و كورتیەكیش، سەرەڕای تازەیی و بێ ئەزموونی، تا رادەیەك لەگەڵ ئەم ئەزموونە لە سەرەتای رێگای فەرمانڕەوایی ئەقڵیدایە، ئەمەش هۆكارەكەی بە پلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ ئەو غەدرە مێژووییەی لە رۆژهەڵات و رۆژئاوا لە كورد كراوە، هەروەها دەگەڕێتەوە بۆ بە سەختی بە دەست هێنانی ئەوەی تا ئێستا بە دەست هێنراوە، ئەم ئەزموونە هەموو شانسێكی هەیە گەشە بكاو فراژی بكا و ببێتە مۆدێلێك ئەگەر كورد موجامەلەی مێژوویی ترسناك لەگەڵ خۆی نەكا. سەرەنجام بەم ئاراستەیە كاركردن كورد دەبێ چی بكا ؟ دەبێ لە كوردستان پلورالیزم بەهێزبكرێ، سیستەمی كار و دابەشكردنی كار و سەvمایە سەرلەنوێ رێكبخرێتەوە، دەستە تاریكەكانی گەندەڵی لەناوببرێن، ئازادییە بنچینەییەكان بپارێزرێ، دەبێ كورد دژایەتی حكومەتی ئیدیۆلۆژی، ئیتنیكی بكا، كوردستان ناسنامەی هەمووان بێ، دواجار هەموو حكومەتێك مانەوە و گەشەسەندنی دەوەستێتە سەر جێگیری سیاسی درێژخایەن و ئاوەدانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی، هەرچەند دیمۆكراسی و مافەكان لە ناوەوە پارێزرابن، بەقەد ئەمەش ئەو حكومەتە وێنەیەكی بەهێز دەنێرێتە دەرەوە، بە قەد ئەمەش ژیانێكی جێگیری دەبێ لە ئایندە، سەرەنجام رێگای ئەقڵ و فەرمانڕەوایی ئەقڵی، تاقە رێگایەكە كە كورد لە سفێری «نا ئەقڵانی» رۆژهەڵات دەباتە دەرەوە كە سەر بە هیچ مۆدێلێكی حوكمرانی نوێ نییە.
سفێر: واتە محیط، چێوە، ناوەند. Sphere