هەوڵدان بۆ گێڕانەوەی دۆخەكە بەرەو دواوە
لە ئێستادا، پێوەندی نێوان بەغداو هەولێر «پێوەندییەكی گوماناوی، دوژمنكارانەو پەنابردنە بەر سیاسەتی لێواری هەڵدێرە»(1) كە لەسەر ئاستێكی سیاسی زۆر قووڵ هەڕەشە لە سەقامگیری دەوڵەتی عێراق دەكات.(2) ململانێیەكە، كاریگەری وێرانكارانەی لەسەر مێژووی سەدەی بیستەمی وڵاتەكە جێهێشتووە، بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ ئیفلیج بوونێكی سیاسی یان خراپتر، ڕەنگە ببێتە هۆی خێراتربوونی لەبەریەكەهەڵوەشانی عێراق، پێوەندی كوردو عەرەب پێوەندییەكە ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت ببێتەهۆی خراپتربوونی بارودۆخەكە(3) كاتێك حكومەتی بەغدا بە سەرۆكایەتی نووری ئەل مالیكی بەهێزترو بڕوابەخۆتر بوو، ئەوا بەشێوەیەكی سروشتی هەوڵی دووبارە گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی خۆیدا بەسەر بەشە كوردییەكەی باكووری وڵاتەكەدا.
دەستووری ساڵی 2005 كە زەمانەتی فیدراڵیەتی ڕاستەقینەی دەكرد، بەو پێیە زەمانەتی نیمچە سەربەخۆیی بۆ هەرێمی كوردستان دەكرد، لە ئێستادا تانەی ئەوەی لێدەدرێت كە لە ساتەوەختی لاوازیدا سەپێنراوە.
زۆرێك (نەك هەموو)(4) لەشیعەو سووننەكان لە ئێستادا هەوڵی ئەوە دەدەن هەلومەرجەكە بۆ دۆخی ڕابردوو بگەڕێننەوە- بە لایانەوە دۆخێكی ڕاست و دروست بووە-، ئەو دۆخەش بریتی بوو لە بوونی دەوڵەتێك كە مەركەزیەتێكی زیاتری هەبوو، ئەگەرچی ئەمە پێویستی بەگۆڕینی دەستوور هەیە. لە ڕاستیدا ئەمە دۆخێكە كە پاساوێكی بەهێز دەداتە دەست مالیكی- و هەر جێگرەوەیەكی مالیكی كە عەرەب بێت- كاتێك كۆشش بۆ ئاوەدانكردنەوەی عێراق و كۆتایی هێنان بەناكۆكی تائیفی نێوان شیعە و سوننە دەكات.
بە ڕەوچاكردنی باری دانیشتووان و هەموو ئەو ئیمكانیاتانەی هەردوولا هەیانە، ئەوا ئەو تێڕوانینە هەیە كە كات لە بەرژەوەندی بەغدایە. بێتوانایی لە پێكهێنانی حكومەت بۆ ماوەی زیاتر لە نۆ مانگ دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی 7ی ئازاری 2010ەوە، تەنیا بووەهۆی دواخستنی ئەم بارودۆخە. هەرچۆنێك بێت، كاتێك حكومەتی نوێ بەسەرۆكایەتی مالیكی لە 2011دا دەسەڵاتی گرتەدەست، ئەوا هەڵویستی عەرەب لە ئاست كوردەكان لە بەهێزبووندا دەبێت.(5)
بۆ نموونە لە هەڵبژاردنە مەحەلیەكەی كانوونی دووەمی ساڵی 2009دا، كوردەكان زۆرینە دەستكردەكەیان لە ئیدارەی پارێزگای موسڵدا لە بەرژەوەندی لیستی ئەل حەدبا لەدەستدا، لەبەر ئەوەی سووننەكان بەشدارییان كرد، لەبری موقاتەعەكردن هەروەك ئەوەی لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا كردبوویان. هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ئازاری ساڵی 2010 گرژی نێوان سیاسیەكانی هەردوولای بەرەو هەڵكشان برد، كاتێك هەردوولا سكاڵای ئەوەیان دەكرد كە پاڵێوراوەكانیان دوچاری هەراسان كردن و پارتەكانیان دووچاری فشارو توندوتیژی دەبنەوە، ئەمە كاتێك وەك لایەنی ڕكابەر هەڵمەتی هەڵبژاردنی دەكرد. پەرلەمانی داهاتوو 31 ئەندامی پارێزگای موسڵی لە خۆدەگرت و كوردەكانیش پێشبینی بردنەوەی 10 كورسییان دەكرد، ئەمجارە، ئەمەش ڕێژەی دانیشتووانی خەمڵێنراوی كوردەكانە لە موسڵدا. خەسرەو گۆران، كە بەرپرسێكی مەحەلی دیاری كوردە، بە پوختی و بە ڕوونی گوزارشتی لێكرد «یەكەم ئیتنیەت، دووەم پارتی سیاسی».(6) لەم ڕوانگەیەوە، كەسانێك هەن لە هەرێمی كوردستاندا باوەڕیان وایە باشترە زووتر ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لەگەڵ بەغدا بكەن نەك ئەو كاتەی هاوسەنگی هێز لە نێوان هەردوولادا كەمتر لە بەرژەوەندی كوردەكان دەبێت.
لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا مالیكی و سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەسعود بارزانی ناو بەناو لەسەر بارودۆخەكە لێدوانی توندیان لە بەرامبەر یەكتر داوە. بۆ نموونە لە میانەی كۆبوونەوەیەكدا لە تشرینی دووەمی ساڵی 2008 لە بەغدا كە بارگرژی باڵی كێشابوو بەسەریدا، بارزانی بە مالیكی وت «تۆ بۆنی دیكتاتۆرت لێدێت»(7) هەروەها لە ئابی 2008دا ڕایگەیاند كە سەرۆك وەزیران «یاری بە ئاگر دەكات» (8) ئەم لێدوانانە خەریك بوو لە دەرئەنجامدا ڕووبەڕووبوونەوەی بەربڵاوی لێبكەوێتەوە ئەوەش لە شاری خانەقینەوە كە یەكێكە لەشارەكانی جێی ناكۆكی سەر بە پارێزگاری دیالەیەو 90 میل لە باكوری بەغداوە دوورەو بەسەر سنووری ناوخۆیی -ئەمری واقیعی- نێوان هەردوولا دەڕوانێت و بە زۆری «هێڵی گرژی و ئاڵۆزی»(9) تێدایە، پێشمەرگە هۆشدارییەكی هێزە ئەمنیەكانی عێراقیان بۆ كشانەوە فەرامۆش كرد. دوای چەند هەوڵێكی چڕی پیادەكردنی سیاسەتی لێواری هەڵدێر، هەردوولا بۆ مەسافەی 15 میل بۆ باكوورو باشووری شارەكە پاشەكەشەیان كرد، ئیدارەدانی ئەمنیەتی شاری خانەقینیان بۆ هێزەكانی پۆلیس بەجێهێشت.
دەرچواندنی فەرمانی تەقەكردن لەلایەن سوپای عێراقەوە
هەردوولا لە چەندین بۆنەی یەك بە دوا یەكدا نزیك بوونەوە لە شەڕكردن لەگەڵ یەكتردا. زۆرجار لە دەرەوەی شارەكاندا فەرماندە سەربازییەكانی دەرەوەی شارەكان مەیلی ئەوەیان هەیە سەربەخۆ ڕەفتار بكەن. لەگەڵ ئەوەشدا، لە 2009دا سەربازەكانی بەغدا چوونە ناو شاری ئاڵتون كۆپریەوە كە شارێكی ناكۆكی لەسەرەو زۆربەی دانیشتووانەكەی كوردن، كاتێك دانیشتووانی شارەكە بە پشتیوانی پێشمەرگە خۆپیشاندانیان كرد، ئەوا فەرمانی تەقەكردن و كوشتنیان پێدرا. تەنیا بوونی هێزە ئەمەریكیەكان كە لەو نزیكانە جێگیركرا بوون ڕێگرییان لە خوێنڕشتن كرد.(10)
هەر لە كۆتایی مانگی كانونی دووەمی ساڵی 2010ەوە، بە ڕای ئۆدێرنۆ كە ئەوسا فەرماندەی هێزەكانی ئەمەریكا بوو، لەگەڵ جێگرەوەكەی جەنەراڵ لیود ئۆستن، هەوڵیانداوە متمانە لە نێوان هەردوولایەندا دروست بكەن، ئەویش بە پێكهێنانی دەوریەی هاوبەش لە نێوان هەردوولادا (كە پێی دەوترێت میكانیزمە ئەمنیە هاوبەشەكان) كە سەربازە ئەمریكیەكانیشیان لەگەڵدایە، هەروەها بە بەڕێوەبردنی 26خاڵی پشكنین پێكەوە. لە هەندێ جێدا تەنانەت شوێنی خەوتن و خواردنیشیان پێكەوەیە، ئەم پرۆسەیە لە سێ پارێزگادا بەڕێوەدەچێت، كەركوك و موسڵ و دیالە.
بەرهەم ساڵح، سەرۆك وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەم ڕێو شوێنانە دەڵێت «هاوكاری فریاگوزارییە بۆ بنیاتنانی متمانەو هێنانەئارای سەقامگیری».(11) لەگەڵ ئەوەشدا، دەبێت ئەم پرسیارە بكەین ئایا دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا چی ڕوودەدات؟ ساڵح ئەوەی دركاند «كاتێك بیر لەكشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا دەكەمەوە، ئەوا زۆر زۆر نیگەران دەبم» كەسانێكی دیكە زۆر توندتر گوزارشتیان لە نیگەرانی خۆیان كرد. بۆ نموونە جەنەراڵ تۆڕهان یوسف عەبدولڕەحمان، جێگری بەڕێوەبەریی پۆلیسی كەركوك ڕایگەیاند «كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا هەڵەیەكی كوشندەیە، دەبێت هێزەكانی ئەمەریكا بمێننەوە، ئەگەرنا شەڕی ناوخۆیی ڕوودەدات»(12) فەرماندەیەكی پۆلیسی كەركوك كە كوردە ڕایگەیاند«من قەناعەتی تەواوم هەیە بەوەی لە ماوەی 24 سەعاتدا كەركوك دووچاری شەڕی ناوخۆیی دەبێتەوە، ئەگەر هێزەكانی ئەمەریكا بكشێنەوە. من زەمانەتی ئەوە دەكەم»(13) تەنانەت لە كاتی ئامادەبوونی هێزەكانی ئەمەریكاشدا هەردوولا ناكۆكییان هەیە لەسەر ئەوەی دەبێت چ لایەك فەرماندەی دەوریاتە هاوبەشەكان بكات. لەوەش زیاتر، ئەوە ئەگەرێكی دوورە كە سەنگەر قایمكردن بەدەوری كەلارو كفری و باكووری ڕۆژئاوای خانەقیندا هەڵبوەشێنرێتەوەو كێڵگەكانی مین پاكبكرێنەوە. (14)
گەرمبوونی كێشەكان بەسەرسنوورە ناوخۆییەكانەوە
ئەم نیگەرانیەش لەبارەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكاوە نیگەرانیەكی بەهێزە، لەبەر ئەوەی ئەوە ئەگەرێكی دوورە كە ئەمەریكا بنكەیەك لە كوردستاندا بهێڵێتەوە. هەرگیز بەغدا بەمە ڕازی نابێت و ئەمەریكاش خوازیاری ئەوەنییە خۆی تەواو گۆشەگیر بكات، بەوەی ئەو دەوڵەتە ناوچەییانە دەوری بدەن كە ئەگەری ئەوەیان لێدەكرێت ببنە دوژمنی كوردستان. هەرچۆنێك بێت، هەندێ كەس پێشنیاری ئەوەیان كردووە كە دوای ئەوەی ئەمەریكا بە ڕەسمی و لە كۆتایی ساڵی 2011دا لە عێراق دەكشێتەوە، ئەوا ئەمەریكا هەندێ لە هێزە تایبەتیەكانی وەزارەتی دەرەوە جێدەهێڵێت، یان هەندێ بەڵێندەری مەدەنی بۆ هاوكاری كردن لە تێپەڕاندنی قۆناغی ڕاگوزاری دەهێڵێتەوە. لە لایەكی دیكەوە، ڕەنگە كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا ببێتەهۆی قەناعەت پێهێنانی هەولێرو بەغدا بۆ ئەوەی بگەنە ڕێككەوتن لەبارەی دابەشكردنی ناوخۆیی دەسەڵاتەوە، لە نێویاندا كێشانی سنووری ناوخۆیی.
لە شوباتی ساڵی 2010دا، پێش هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكە كە ململانێیەكی توندی تێدابوو، خەریك بوو ڕووبەڕبوونەوەیەكی دیكە لە شارۆچكەی تەلكیێف، كە شارێكە لەلایەن كوردەكانەوە كۆنتڕۆڵكراوە لە پارێزگای موسڵ، ڕووبدات (15). هێزەكانی ئەمەریكا یاوەری ئەسیل نوجەیفیان كرد بۆ تەلكیێف، ئەو پارێزگارەی موسڵ كە كەسێكە مشتومڕێكی زۆری لەسەرە، دوای ئەوەی بارزانی وەك تاوانكار ئاماژەی بە نوجەیفی كردو داوای كرد فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەربچێت لەبەر ئەو كردارانەی لە ڕابردودا كردویانە. ئەنجامەكە ئەوەبوو پارێزگار بانگەشەی ئەوەی كرد كە هەوڵی ئیغتیالكردنی دراوە، چەكدارەكانی سەربازە كوردییەكانیان دەستگیركرد، ئەویش وەك تۆڵەكردنەوەیەك بۆ دەستگیركردنی سەربازە عێراقییەكان لەلایەن كوردەكانەوە، لەگەڵ هەڵپەساردنی كاتی دەوریاتە هاوبەشەكانەوەو خاڵی پشكنین لە تەواوی پارێزگاكەدا. ئەمەریكا توانی ئارامی بگێڕێتەوە، بەڵام دەبێت چەندین جار ئەم ڕووداوانە ڕووبدات بێ ئەوەی دۆخەكە بتەقێتەوە بۆ توندوتیژیەكی ڕاستەقینە؟
ئایندە
كەواتە پێوەندی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەغدا چۆن دەكەوێتەوە؟ (16)ئەوەی ڕوونە ئەوەیە ئایندەی سیاسی نێوانیان مایەی گومانە. ئایا عێراق بە ڕاستی وەك وڵاتێكی فیدراڵی دەمێنێتەوە هەروەك ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان داوای دەكات، یاخود هەر تەنیا بە ناو وڵاتێكی فیدراڵی دەبێت لە كاتێكدا عەرەبەكان لە كۆششی بە مەركەزیكردنەوەی دەوڵەتی عێراقدان، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت چاوەڕێ بكەین. لەگەڵ ئەوەشدا، سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەسعود بارزانی بنەبڕانە هۆشداری ئەوەیدا: «ڕێگا نادەین دەستكەوتەكانی كورد لەلایەن پەرلەمانی بەغداوە لەناوببردرێن. عێراق لەبەریەكهەڵدەوەشێت ئەگەر دەستوری عێراق پێشێلبكرێت.» (17)
لەوە زیاتر، هەروەك ستانسفیڵد و ئەندەرسۆن، كە دوو لێكۆڵەرەوەی دیاری ڕۆژئاوایین، لە ئەنجامدا پێیەگەیشتوون: «حكومەتێك لەسەر بناغەی ناسیونالیزمی عەرەبی پێكهێنرابێت، خاڵی بێت لە نوێنەرایەتیكردنی كوردو كۆششەكانی تەرخان بكات بۆ لەناوبردنی ئەو ئۆتۆنۆمییە كوردیەی لە باكووردا هەیە، ئەوا پەیامی سەرەتای كۆتایی یەكپارچەیی خاكی عێراق بڵاو دەكاتەوە».(18) هەندێ كەس پێشنیاری ئەوەیان كردووە –كە سەرەڕای ئەو بە بنبەست گەیشتنە درێژخایەنەی لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتدا لە دوای هەڵبژاردنەكانی 7ی ئازاری 2010ەوە دروست بوو-پێدەچێت كات لە بەرژەوەندی بەغدا بێت. ئایا ئەمە بە مانای ئەوە دێت كوردەكان گورزی خۆیان دەوەشێنن پێش ئەوەی كاتەكە زۆر درەنگ بێت؟ تاوەكو ئێستا سەركردایەتی هەرێمی كوردستان ژیرانە و كامڵانە ڕەفتاری كردووە كە ئەمەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی كارێكی بەپەلەی لەم چەشنە ناكەن. ئەگەر توندوتیژی یان شەڕێكی ناوخۆیی ڕووبدات، ئەوا زیاتر ئەگەری ئەوە هەیە بەهۆی ڕێكەوتەوە ڕووبدات(نەك بە شێوەیەكی بەرنامە بۆ داڕیژراو و بڕیارلەسەردراو).
ناكۆكیی دەستووری
خاڵی ناكۆكی بەردەوامی نێوان هەولێر و بەغدا بریتیە لە مافی بەغدا بۆ ڕەوانەكردنی سوپاو ئەنجامدانی چالاكی سەربازی لە چوارچێوەی سنووری هەرێمی كوردستاندا. بەلەبەرچاوگرتنی ئەو ڕابردووە تاڵەی هەیانە لەگەڵ سوپای عێراق، ئەوا هەرێمی كوردستان پێداگیری دەكات لەسەر ئەوەی بڕیاری مۆڵەتپێدان یان ڕێگرتن لە بڵاوەپێكردنی سوپای بەغدا لە دەستی خۆیدا بێت. لە ڕاستیدا، ماددەی 104/12 لە ڕەشنووسی دەستووری هەرێمی كوردستان باس لەوە دەكات ڕەنگە تەنیا سەرۆكی هەرێمی كوردستان «ڕێگە بە هێزە چەكدارەكانی فیدراڵیەكان بدات بۆ ئەوەی بێنە هەرێمەكەوە، ئەویش دوای وەرگرتنی ڕەزامەندی پەرلەمانی كوردستانی عێراق، بەمەرجێك ئەرك و شوێن و ماوەی مانەوەیان دیاری كرابێت.» بە دڵنیاییەوە، بەغدا هەڵوێستێكی پێچەوانەی هەیە، ئەوە دووپات دەكاتەوە ماددەی 110/2 لە دەستووری عێراق كە باس لە دەسەڵاتە فیدراڵیە حەسڕییەكان دەكات ڕێگە بە بڵاوكردنەوەی هێزەكانی عێراق دەدات لە هەر شوێنێكی وڵاتەكەتدا بێت «دامەزراندنی هێزە چەكدارەكان بۆ پاراستن و دابینكردنی ئاسایش بۆ سنوورەكانی عێراق و بۆ بەرگری كردنە لە عێراق.»
ئەگەرچی ناكۆكی دەستووریی بەردەوامە، ئەوا ڕوونە كە هەر هەوڵێكی بەغدا بۆ بڵاوكردنەوەی هێزەكانی لە هەرێمی كوردستاندا وەك ڕاگەیاندنی شەڕ لێی دەڕوانرێت لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە.
هەرچۆنێك بێت، پێوەندی سوودبەخشی دوولایەنە لە نێوان هەولێرو سوپای بەغدا وەك فاكتەرێكی گرنگ دەمێنێتەوە كە ڕێگە لەوە دەگرێت هەردوولا بكەونە ناكۆكییەكی ڕاستەقینەوە. بۆ نموونە، «هێزەكانی پێشمەرگە گۆڕاون بۆ یەكەكانی بەرگری میللی عێراق، پاسەوانی نیشتمانی عێراق و یەكەكانی سوپای عێراق، پۆلیسی ژینگە و دارستان، پۆلیس و یەكەكانی پاراستنی سنوور... ڕەنگە گەورەترین بەرنامەی گۆڕینی هێزی پێشمەرگە بریتی بووبێت لە ئاوێتەكردنی ژمارەیەك لە هێزەكانی پێشمەرگە لە ناو سوپای عێراقدا.»(19) تەنانەت بەغدا «لە ڕووی مەبدەئیەوە دابینكردنی دارایی بۆ هێزەكانی پێشمەرگە قبوڵ كردووە، هەروەك لە یاساكانی بودجەی 2007 بۆ 2008»(20) ئاماژەی پێكراوە. لەگەڵ ئەوەشدا، هێشتا هەردوولا نەگەیشتونەتە سیغەیەك بۆ دابینكردنی ئەو داراییە. ئەمە هەولێری سارد نەكرۆدتەوە، بەڵكو هەولێر داوا لە بەغدا دەكات مووچەی خانەشینی بۆ 90،000 پیشمەرگەی خانەشین دابین بكات.
هەرچەندە «گومانێكی زۆر هەیە لە نێو غەیرە كوردەكان لە ئاست نیازو نیەتی كوردەكاندا. پێدەچێت یەكە كوردییەكانی سوپای عێراق دڵسۆزییەكی زیاتریان بۆ عێراق پیشاندابێت بەهۆی كردارەكانیانەوە بەبەراورد بە هاوشانە عەرەبەكانیان.»(21) لە ڕاستیدا دوای دیراسەت كردنێكی وردی هێزە ئەمنیەكاتی هەرێمی كوردستان لە نێویاندا پێشمەرگە (سوپای ڕێكخراو)، كۆلۆنێڵێك دەنیس چامپان بەو دەرئەنجامە دەگات «كە هێشتا پچڕانی پێوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتە فیدراڵیەكان ڕووینەداوە، ئەویش بەهۆی ئەوەی تا ڕاددەیەك هەردوولا ددانیان بەخۆیاندا گرتووەو نەرمییان نواندووە.»(22) لە ڕاستیدا، «حكومەتی مەركەزی و هەرێمی كوردستان توانایەكی سەرسوڕهێنەریان پێشانداوە بۆ هێوركردنەوەی بارودۆخەكەو (یان بۆ پەراوزخستنی) ئەو مەسەلانەی ئەگەری تەقینەوەیان لێدەكرێت، هەروەها بۆ هاوكاری كردن لە چەندین مەسەلەی گرنگدا.» (23)
1. بۆ بەدەستهێنانی شیكردنەوەیەكی ڕوون لەم بارەیەوە، بڕوانە گاریس ستانسفیڵد و ولیەم ئەندرسۆن» كوردەكان لە عێراقدا: ململانێی نێوان بەغدا و هەولێر» Middle East Policy 16 (Spring 2009) pp 134-45. ئەم وتارە تیژبینە زۆر بەباشی تەنگژەی ئێستا پوخت دەكاتەوە.
2. Ibid.، لا 135
3. گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی»عێراق و كوردەكان: ڕووبەڕبوونەوەی مەترسییەكانی كشانەوە.» Middle East Report No.103، March 28، 2011، p، ii.
4. ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی شیعە لە عێراق لەگەڵ كوردەكاندا ڕازی بوون لەسەر بەردەوامیدان بە فیدراڵیەتی ڕاستەقینە لە عێراق. هەرچەندە ئەم ئەنجوومەنە دەستڕۆیشت و بوو لە بەسرە، بەڵام پشتیوانییەكی بەرچاوی لەدەستدا لە كاتی هەڵبژاردنە محەلیەكەی عێراقدا كە لە كانوونی دووەمی 2009دا ئەنجامدرا. بووە سێیەم لیستی بەهێز لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ئازاری 2010دا، كە 70 كورسی بەدەستهێنا. لیستی ئەل عێراقیەی ئەیاد عەللاوی(كە بەزۆری لەلایەن سوننەكانەوە پشتگیری لێدەكرا) یەكەمی هەڵبژاردنەكە بوو بە بردنەوەی 91 كورسی، لیستی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری ئەل مالیكی (شیعە) ئەنجامێكی نزیكی بەدەستهێنا بە 89 كورسی. لیستی كوردستانی (هاوپەیمانێتی یەكێتی و پارتی) لە پلەی چوارەم هات بە 43 كورسی. كاتێك گۆڕان و لیستی ئیسلامیەكان بخرێنەسەر ئەم ڕێژەیە، ئەوا كوردەكان كۆی 57 كورسییان دەبێت لە پەرلەمانی عێراق كە لە 7ی ئازاری ساڵی 2010دا هەڵبژێردرا.
5. هەروەك لە تەممووزی 2011دا، لەگەڵ ئەوەشدا، حكومەتە نوێیەكەی ئەل مالیكی تا ڕاددەیەكی گەورە ئیفلیجە)بەهۆی دابەشبوونی نێوان پێكهاتە جیاوازەكانەوە. بڕوانە مایكڵ شمیدت و تیم ئەرانگۆ « «ناكۆكی توندی نێوان سەركردە باڵاكانی عێراق حكومەت سست دەكات». New York Times. June 25 2011
6. ستیڤت لی مایەرز» لە باكووری عێراقدا، پێدەچێت دەنگدان بە پێی دابەشبوونە باوەكان بێت.» نیویۆرك تایمز 8ی شوباتی 2010
7. « عێراق: ئایا بە ڕاستی بارودۆخەكە ڕاست دەبێتەوە؟» زە ئیكۆنۆمیست 27ی تشرینی دووەمی 2008
8. ئێرنستۆ لۆندۆنۆ،» كوردەكان لە باكووری عێراق چەكیان لە بولگاریاوە پێدەگات،» واشنتۆن پۆست، 23 تشرینی دووەم، 2008
9. ئەم هێڵە ئەو ناوچانەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق جیادەكاتەوە كە دەكەونە دەرەوەی سنووری هەرێمی كوردستان، كە كوردەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن لە ڕووی مێژووییەوە ناوچەی خۆیانە، بەو پێیە بە نیازن بیكەنە بەشێك لە هەرێمی كوردستان. كەواتە ئەم هێڵە جیایە لە هێڵی سەوز كە لە ساڵی 1991دا دامەزراوە كە درێژدەبێتەوە بەرەو باكوور، كە وەك سنوورێكی دەستووری ناوخۆیی لە نێوان بەغدا و هەولێر دادەنرێت و خاكێكی كەمتر بە كوردەكان دەدرێت بەم پێی ئەم هێڵە بێت.
10. ئەم زانیاریانە لە «زۆر درەنگە بۆ پاراستنی ئاشتی؟» وەرگیراوە دووبارە ئەمەریكیەكان هەوڵی پاراستنی ئاشتی لە نێوان كوردو عەرەبدا دەدەن.» زە ئیكۆنۆمیست، 11ی شوباتی 2010.
11. ئەم لێدوانانەو لێدوانەكانی دواتر لە سام داگەر «هەڵبژاردنەكانی عێراق، ڕوانینێك لە كوردستانەوە» نیویۆرك تایمز، 10ی شوباتی 2010.
12. گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی، « عێراق و كوردەكان، ڕووبەڕووبونەوەی مەترسییەكانی كشانەوە،» لا 18.
13. لە Ibid وەرگیراوە.
14. بۆ بەدەستهێنانی شیكردنەوەی باشتر بڕواننە Ibid، لا 15-19 لە نیسانی 2009، ئەركی هاوكاریكردنی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عیراق (یۆنامی) كە پیشانی لایەنەكان درا كە ڕاپۆرتێكی درێژ لەبارەی سنوورە ناوخۆییە كێشەلەسەرەكان لەخۆدەگرێت، بەڵام ئەم ڕاپۆرتە بڵاونەكرایەوە، بڕواننە بەیاننامەی ڕۆژنامەگەری یۆنامی، 15 حوزەیرانی 2009. Http://www.unirq.org.
15. ئەم زانیارییانەی خوارەوە وەرگیراوە لە جەین ئەراف «پێش هەڵبژاردنی عێراق، گرژی نێوان عەرەب و كورد لە باكوور هەڵدەكشێت،» كریستیان ساینس مۆنیتەر، 1ی ئازاری 2010. Http://www.csmonitor.com/world/middle-east/2010/0310 لە 4ی ئازاری 2010.
16. بۆ شیكردنەوەی زیاتر، بڕواننە ئامۆژگای ڕاند بۆ لێكۆڵینەوەی بەرگری، ئاسایش لە عێراق: شیكردنەوەی ئەو هەڕەشانەی لە كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا دەكەونەوە) سانتا مۆنیكا، ڕاند، 2010) و مایكڵ ئیسێنستاد (ئامۆژگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیك)» پاراستنی بەرەوپێشچوون: دەسەڵاتی ئینیتقالی و جێبەجێكردنی چوارچێوەی ستراتیژی لە عێراق، بەشی 2، « شایەتیدان لەبەردەم لیژنەی كاروباری دەرەوە لە ئەنجوومەنی نوێنەران، 25 ی حوزەیرانی 2011.
17. حكومەتی هەرێمی كوردستان» سەرۆك بارزانی: عێراق پارچە پارچە دەبێت ئەگەر دەستور پێشێل بكرێت» بەیاننامەی ڕۆژنامەگەری حكومەتی هەرێمی كوردستان، 7ی ئابی 2008. Http: //www.krg.org/articles/detail.aspsmap=02010100&Ingr=12&anr=25113&rnr=223، لە 7ی ئازاری 2010.
18. ستانسفیڵد و ئەندرسۆن، « كوردەكان لە عێراق: ململانێی نێوان بەغدا و هەولێر،» لا 144
19. چاپمان، هێزە ئەمنیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لا 166.
20. Ibid لا 138.
21. Ibid لا 173 و لا 175.
22. Ibid لا 176.
23. Ibid لا 294.