بارزانی و كێشەی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
پرۆفیسۆر مایكل گەنتەر
لە 16-17ی تشرینی دووەمی ئەم ساڵدا، سەرۆكی كوردستان بانگهێشتكرا بۆ بینینی سەرۆك وەزیرانی توركیا رەجەب تەییب ئەردۆغان لەم شارەدا، كە كوردەكانی توركیا بە پایتەختی ئەمری واقیعی خۆیانی دادەنێن. ئەگەر توركە ناسیۆنالیستەكان ئەمەیان ببینیایە كە روودەدات، ئەوا وایان دەزانی دووچاری كابوسێك هاتون. ئەردۆغان كە لەژێر ئاڵای تورك و كورددا راوەستابوو، ئەو وشەیەی بە زاردا هات كە پێشتر قەدەغە كرابوو «كوردستان»، لە كاتێكدا بارزانی وتارەكەی بە چەند وشەیەكی توركی كۆتایی پێهێنا كە بە دەنگی بەرز وتی «بژی برایەتی كورد و تورك، بژی ئازادی، و بژی ئاشتی». هەروەها وەك رەمزێك بۆ پەیوەندیی تورك و كورد بارزانی هاوكاربوو لەوەی گۆرانیبێژی بەناوبانگی كورد، شڤان پەروەر لەگەڵ خۆیدا ببات، كە بۆ ماوەی 37 ساڵ بوو لە توركیا دورخرابۆوە، كە لەگەڵ گۆرانیبێژێكی بەناوبانگی دیكەی كورددا، ئیبراهیم تاتڵیساس دوێتێكان وت، هەروەها ئامادەی ئاهەنگێكی هاوسەرگیری بە كۆمەڵ بوون كە نزیكەی 300 كوڕ و كچی كوردی لەخۆدەگرت.
كوردەكان نەتەوەیەكی دێرین و خانەدانن كە رۆڵێكی دیارو بەرچاویان هەبووە لە مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هەر كەسێك گومانی لەمە هەیە با شەرەفنامەی، شەرەفخانی بەتلیسی بخوێنێتەوە (1543-1603)، لەسەروەختی تەواوبوونیدا ئەم شاكاری مێژووی كوردە -كە كتێبێكی پڕ لە زانیاریە- باس لە مێژووی بنەماڵە حكومڕانەكانی ئەمارەتە كوردیەكان تاوەكو ساڵی 1596 دەكات. شەرەفنامە، ئەم مێژووەی بۆ چوار بەش دابەشكردووە. بەشی یەكەمیان باس لە پێنج بنەماڵەی كوردی دەكات، كە لە راستیدا خاوەنی پاشایەتی(سەڵتەنەت) بوون:مەرواندیەكانی دیاربەكر و جەزیرە، حەسەن واحیدیەكانی دیناوەر و شارەزور، فەدلیودیەكانی لوری مەزن، شازادەكانی لوری بچووك و ئەیوبیەكان. بەشی دووەم لیستی ئەو بنەماڵانە لەخۆدەگرێت كە دراویان هەبووە و خوتبە بەناوی ئەوانەوە خوێنراوەتەوەە(خوتبە بۆنەیەكی ئاینیە و لە نوێژی جومعەدا دەخوێنرێتەوە و ئاماژە بە پێغەمبەر(د.خ) و هەرچوار خەلیفەكە و حكومڕانی سەردەمەكە دەكات)، بەشی سێیەم ئەو بنەماڵانە باس دەكات كە پشتا و پشت حكومڕان بوون (حوككام)، لە كاتێكدا بەشی چوارەم وردەكاری مێژووی میر و بەتلیسەكان دەگێڕێتەوە.
هەرچۆنێك بێت، ناسیۆنالیزمی مۆدێرن درەنگ گەیشتە كوردەكان. بەو پێیە، كاتێك سیستمی سیاسی مۆدێرنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهاندا پێكهێنرا، كوردەكان بێبەشكران لە دەوڵەتی خۆیان و دابەشكران بەسەر چوار دەوڵەتی دیكەدا، توركیا و عێراق و ئێران و سوریا. لە سەرەتای ئەو ساڵانەدا بنەماڵەی بارزانی رۆڵێكی گرنگیان دەبینی. شێخ عەبدولسەلامی بارزان (1882-1914) كە برا گەورەی-كەسایەتی ئەفسانەیی- مەلا مستەفای بارزانی(1903-1979)بوو، بەو پێیە دەبێتە مامی مسعود بارزانی (1946-)، كە سەرۆكی ئێستای هەرێمی كوردستانە- نموونەیەك بوو بۆ ئەو رۆڵ بینینە. ویگرام، كە مژدەدەرێكی مەسیحی بەناوبانگە، بەو شێوەیە وەسفی شێخ عەبدولسەلامی بارزان دەكات كە «كەسێكی لێبوردە و بە بەزەیی بووە،» و سەرنجی ئەو راستیە دەدات كە ئەو بە «شێخی مەسیحیەكانیش» بانگكراوە، لەبەر ئەوەی مامەڵەیەكی زۆر باشی لەگەڵ مەسیحیەكاندا كردووە (ئەوانەی لە پێناوی پاراستنیاندا دڵسۆزیان بۆ نواندووە).
مەلا مستەفای بارزانی بە ناوبانگترین سەركردەی كوردی سەدەی بیست بوو. لە راستیدا ناوی ئەو هاوتای بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی كوردی بوو لە عێراقدا، لە كاتێكدا ناوبانگی ئەو كردبوویە پاڵەوانێكی ئەفسانەیی بۆ كوردەكان لە هەر جێیەك بوونایە. ئەو سەركردەیەكی سروشتی بوو، خۆڕسكانە دڵسۆزیەكی پڕ لە هەست و سۆزی بۆ دروست دەبوو، ئەو لەڕووی جەستەییەوە بەهێز و بوێر بوو. سەرەڕای ئاستەنگەكانی بەردەم بەرەوپێشچوونی ناسیۆنالیزمی كوردی، بەڵام ژیانی ئەو وایكرد بە گوڕ و تینەوە هانی هۆشیاری نەتەوەی تازە دروستبوو لای كورد بدات، و لە سەدەی بیست و یەكیشدا- ئەم هۆشیاریە- بەردەوام بێت لە گەشەكردن.
حاڵی حازر كوڕەكەی –مەلا مستەفا- مسعود بارزانی، وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان، لێهاتووانە رێبەرایه‌تی كوردەكانی عێراقی كردووە بەرەو دەوڵەتێكی تازەدروستبوو. ئەمەش كارێكی ئاسان نەبوو، چونكە هەر لەسەرەتاوە، هەرێمی كوردستان دووچاری رێگری و بەربەست بۆوە لەلایەن دەوڵەتانی چوار دەوریەوە، توركیا و ئێران و سوریا(ئەمە ئەگەر باسی عێراقی سەردەمی سەددام حوسێن نەكەین)، كە ئەم وڵاتانە هەوڵی ئاستەنگ دروستكردنیان دەدا لەبەردەم سەرهەڵدانی هەر جۆرە ئیدارەیەك یان دەوڵەتێكی كوردی. هەر یەكە لەم وڵاتانە ترسیان لەوە هەبوو پێشینەیەك-سابقەیەك- دروست بێت و ئەمەش كار لە كوردە ناڕازیەكانی وڵاتەكانیان بكات. لەوەش زیاتر، هەرێمی كوردستان گرفتاری گرفتی ئابووری یەكجار زۆر بۆوە، لەگەڵ ئیفلیج بوونی پرۆسەی بڕیارداندا، ئەویش بەهۆی دابەشكردنی یەكسانی دەسەڵات لە نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان(پدك) و یەكێتی نیشتیمانی كوردستاندا(ینك)، هەروەها بەهۆی ئەوەی لەسەرەتاوە بارزانی و تاڵەبانی بڕیاریاندا بەشداری ئیدارە نوێیەكە نەكەن.
لە ساڵی 2014دا، پتر لە 5 ملیۆن كەس لە سایەی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستاندا دەژین، لە نێویاندا 100 بۆ 200,000 توركمان و 5000 ئاشوری. بە رەچاوكردنی پەرەسەندنەكانی ئەم دواییە، رەنگە پتر لە سەدا 80ی دانیشتوانەكە لە ئێستادا لە شارەكاندا بژین و تەنها لە سەدا بیستیان لە گوندەكاندا ژیان بەسەر ببەن. لە شاری هەولێردا نزیكەی 1000,000 كەس و لە سلێمانیشدا 750,000 كەس دەژین. لە كۆتاییدا و لە 7ی ئایاری 2006دا، هەردوو ئیدارەكەی هەرێمی كوردستان یەكیان گرتەوە، كە مسعود بارزانی بووە سەرۆكی هەرێم و نێچیرڤان ئیدریس بارزانی بووە سەرۆك وەزیران. رێككەوتن كرا لەسەر ئەوەی دواتر و لە ئایندەدا یەكێتی نیشتمانی ئەو پۆستە بگرێتەدەست. لە كۆتاییدا جەلال تاڵەبانیش بووە سەرۆك كۆماری عێراق.
سەرەڕای ئەوەی بانگەشەی ئەوە دەكرێت كەشی كوردستان بۆ كار و بازرگانی كەشێكی دۆستانە و لەبارە، بەڵام هێشتا كێشەی گەورەی ئابووری ماونەتەوە. بۆ نموونە، هێشتا سیستمی بانكی و باجدان و تەئمین و پۆست لە ئارادانییە. مووچەی فەرمانبەرانی حكومەتی نزیكەی سێ چارەكی بودجە دەبات، كۆكردنەوەی سەرمایە لە رێی گەندەڵیەوە گەشەی كرد. تاوەكو ئەم دواییە، حكومەتەكە نەیدەتوانی وەك پێویست كارەبای بەردەوام و سووتەمەنی-لە كڕین هاتوو- دابین بكات. نزیكەی 900,000 ئاوارەی ناوخۆیی ماونەتەوە. كوشتن لەسەر شەرەف و خەتەنەكردنی كچان وەك كێشەیەك ماونەتەوە، بەڵام هەوڵی كۆنترۆڵكردنیشیان دراوە.
هەرچۆنێك بێت، لە ماوەی چەند ساڵی رابردودا رەوشی ئابووری لە هەرێمی كوردستاندا بەشێوەیەكی دراماتیكی بەرەوپێشچوو، ئەویش لە كاتێكدا كە لە دوای رووخانی سەددام حوسێنەوە لە 2003دا هەرێمەكە پریشكی ئاگری شەڕە ناوخۆییە مەترسیدارەكەی بەرنەكەوت كە بەشە عەرەبیەكەی عێراقی گرتەوە لە باشووردا. لەوەش زیاتر، ئێستا كوردەكان لە سەدا 17ی بودجەی گشتی عێراقیان پێدەدرێت. سەرەڕای هەندێ ناكارایی جددی، لە ئێستا رەوشی كوردەكان باشترە لە رەوشی ئەو عێراقیانەی لە سایەی ئیدارەی بەغدا ژیان بەسەر دەبەن. بازرگانی سەر سنورەكان، بەتایبەتی لەگەڵ توركیادا مایەی قازانج بووە، رێگای نوێ دروستكراون، ئاوارەكان نیشتەجێكراونەتەوە، دابینكردنی خۆراك بەشێوەیەكە كە بەش دەكات، ئاو و كارەبا دەستەبەركراون، دوكانەكان پڕن لە بەفرگری توركی و تەنانەت چپسی ئەوروپیش.
كۆمەڵگەی مەدەنی لە دەركەوتن و دروستبووندایە و بە دەیان رۆژنامە و گۆڤار و تەلەفزیۆن و رادیۆ هەن كە شەبەنگێكی بەرفراوانی بیروبۆچوونەكان بڵاودەكەنەوە. خەڵك ئازادیگەلێكیان هەیە لێرەدا كە مەحاڵە لە بەشەكانی دیكەی عێراق وێنای بكەیت. سەرەڕای یەكێتی و پارتی، چەندەها پارتی سیاسی بچووكتر لە ئارادان، و رەخنەگرتنیش لە حكومەتی ئێستا قبوڵ دەكرێت. تەواوی هەرێمی كوردستان (KRG) لە سایەی حكومەتەكەیدا خاوەنی 10 نەخۆشخانەیە. بەڵام لە راستیدا، مەشقی پزیشكی باشتری، وەك پزیشكی تایبەتمەندی دەمارەكان و جوانكاری بوونیان نییە. هێشتا هەندێ جار كارەبا دەكوژێتەوە، بەڵام نەخۆشخانەكان موەلیدەی كارەبایی خۆیان هەیە. رێژەی شێرپەنجە بەرزە، رەنگە هۆكارەكەشی ئەوە بێت كە لە رابردودا عێراق چەكی كیمیایی بەكارهێنا، هەروەها رەنگە بەهۆی نەبوونی چارەسەری كیمیایی بێت. زۆرێك لە خزمەتگوزاریەكان تەنها بە رسوماتێكی كەم بەدەست دەهێنرێن.
لە ئێستا بەلای كەمەوە حەوت زانكۆ لە ئارادان: سەڵاحەددین، زانكۆی كوردستان(هەولێر) و ئیشق لە هەولێر و زانكۆی سلێمانی و زانكۆی ئەمریكی لە سلێمانی، و زانكۆی كۆیە و زانكۆی دهۆك. لەگەڵ ئەوەشدا، هێشتا ژێرخانی بنەڕەتی تەواو نەكراوە. بە دڵنیاییەوە ئایندەی هەرێمی كوردستان (KRG)، مایەی نادڵنیاییەكی زۆرە. خەم و نیگەرانی گەورە خۆپاراستنیانە لە بەغدا، بەڵام هەرێمی كوردستان (KRG) سەرەڕای كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق لە كۆتایی 2011، بەردەوامە لە گەشەكردن. لە ساڵی 2009وە، هەروەها هەرێمی كوردستان(KRG) توانیویەتی پەیوەندیە سیاسییەكانی لەگەڵ توركیا بەرەو پێش ببات.
حاڵی حازر هەرێمی كوردستان (KRG) زۆرێك لە رووكارەكانی دەوڵەتێكی سەربەخۆیی هەیە: خاوەنی سەرۆك و سەرۆك وەزیران و پەرلەمان و ئاڵا و سرودی نیشتمانی خۆیەتی، خاوەنی سوپای خۆیەتی كە تەنانەت رێگری لە هاتنە ناوەوەی سوپای عێراق دەكات بۆ هەرێمی كوردستان (KRG)، هەروەها فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی و سیستمی پەروەردەی خۆی هەیە، كە تەنانەت كەسانێكی كەم لە هەوڵی فێربوونی زمانی عەرەبیدان، تەنانەت مۆری خۆی لەسەر ڤیزەی ئەو كەسانە دەدات كە سەردانی دەكەن.
لەگەڵ ئەوەشدا، زۆركەس پرسیاریان دەكرد ئایا هەرێمی كوردستان (KRG) چی بەسەردێت كاتێك هێزەكانی ئەمریكا لە كۆتایی 2011دا لە عێراق دەكشێنەوە. پێشتر و بەشێوەیەكی مەترسیدار هەرێمی كوردستان و بەغدا نزیكبوون لەوەی رووبەڕووی یەكتر ببنەوە بەهۆی كەركوك و ئەو خاكانەی نێو وڵاتەكە كە ناكۆكیان لەسەرە و بە هێڵی تەقینەوە ناسراون، نموونەی زەق لەو رووەوە بریتی بوو لە رەوشی خانەقین لە ساڵی 2008دا. سەرەڕای كشانەوەی ئەمریكا، هەرێمی كوردستان (KRG) بەردەوام بوو لە گەشەكردن و گرنگیەكی زیاتری بەدەستهێنا و بووە ناوچەیەكی ئارام بۆ ئۆپەراسیۆنەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا.
لەوەش زیاتر، لە ئێستادا كوردەكانیش، بەهاری خۆیان هەیە، سەرەتا كاتێك حزبی گۆڕان لە هەڵبژاردنەكانی 25ی تەمموزی 2009دا، لە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان- كە خاوەن ریشەیەكی قوڵ بووە- جیابۆوە، هەروەها دواتر كاتێك خۆپیشاندانی توندوتیژانە لە سلێمانی سەریهەڵدا، كە دووەم گەورەترین شاری هەرێمی كوردستانە، ئەویش لە 17ی شوباتی 2011دا، كە بەردەوام بوو تاوەكو لە رێی پۆلیسه‌وه لە 19ی نیسانی 2011دا خامۆشیانكرد.
بەپێچەوانەی ئامانجەكانی خۆپیشاندانەكانی بەهاری عەرەبی، حكومەتی هەرێمی كوردستان (KRG)بە شێوەیەكی دیموكراتیانە و لە تەمموزی 2009دا هەڵبژێردرا، لەبەر ئەوە ئاسان نەبوو بە ناشەرعی وەسف بكرێت. هەروەها لە هەولێر كە پایتەخت و گەورەترین شاری هەرێمەكەیە، خۆپیشاندان رووینه‌دا. هەرچۆنێك بێت، ئەم خۆپیشاندانەی كران، زەنگێكی هۆشیاركردنەوە بوون بەوەی دۆخەكە زۆر باش نیە لە هەرێمی كوردستاندا. بەرهەم ساڵح، كە لە 2009 بۆ 2012 سەرۆك وەزیران بوو، رایگەیاند «دەبێت كاری باشتر بكەین، هاووڵاتیانمان داوای كاری باشترمان لێدەكەن و ئەوان شایستەی باشترن».
لەبەرامبەر بەڵێنە تەمومژاوییەكانی بەوەی پشتیوانی ئەجێندای هەرێمی كوردستان (KRG) دەكات لە پەیوەندیدا بە شار و پارێزگای كەركوكی ناكۆكی لەسەرەوە، هەروەها داهاتی نەوتەوە، كوردەكان رۆڵێكی گەورەیان بینی لە هاوكاریكردنی نوری ئەل مالیكی بۆ ئەوەی حكومەتە نوێیەكەی- دووەم حكومەتی عێراقی لە بەغدا- لە كۆتایی ساڵی 2010دا پێكبهێنێت. لە كۆنفرانسی پارتی دیموكراتی كوردستاندا لە هەولێر بۆ هاوكاریكردنی پێكهێنانی هاوپەیمانیەكی نوێ لەگەڵ مالیكیدا، كە مالیكی خۆی تێیدا ئامادەبوو، سەرۆكی هەرێمی كوردستان مسعود بارزانی رایگەیاند كە هەرێمی كوردستان (KRG) مافی ئەوەی هەیە بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات. بە زۆری ئەم مافەش سەربەخۆیی لە خۆدەگرێت، ئەگەرچی ئەمە سەریكێشا بۆ ئەوەی كوردەكان ئۆتۆنۆمیەك(خۆبەڕێوەبەریەك) هەڵبژێردن كە حاڵی حازر مومارەسەی دەكەن.
هەر كە دووبارە مالیكی دەسەڵاتی گرتەوەدەست و لە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە كۆتایی 2011دا، پەیوەندیەكانی نێوان بەغدا و هەرێمی كوردستان (KRG) بەرەو خراپتر چوون. گەیشتن بە چارەسەریش بۆ كێشە هەمیشەییەكانی كەركوك و دابەشكردنی داهاتی نەوت زەحمەت بوو. لەوەش زیاتر، لەبەر ئەوەی مالیكی نەیتوانی كابینە نوێیەكەی تەواو بكات، ئەوا خۆی بەرپرسیارێتی بەڕێوەبردنی چەند وەزارەتێكی گرنگی گرتەدەست، كە ئەمەش سەریكێشا بۆ دەركەوتنی دیكتاتۆرێكی تازە. سیناتۆری ئەمریكی جۆن مەككەین، كە پاڵێوراوی شكستخواردوی كۆماریەكان بوو بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا لەبەرامبەر باراك ئۆبامادا لە ساڵی 2008، سەرنجی لەم گرژە هەڵكشاوەدا و رایگەیاند كە «بارودۆخی عێراق لەبەریەك هەڵدەوەشێتەوە، ئەگەری ئەوە هەیە عێراق دابەش بێت بۆ سێ وڵاتی جیاواز.» ئەگەرچی رەنگە جۆزێف بایدنی جێگری سەرۆكی ئەمریكا پێی خۆش نەبێت بیری بخرێتەوە، بەڵام ئەم چارەسەرەی مەككەین كە دروستبوونی سێ دەوڵەت لە خۆدەگرێت هاوشێوەی ئەو چارەسەرەیە كە پێشتر بایدن ئاماژەی پێدەكرد و ئێستا بەرهەڵستی دەكات.
لە گەرمەی چالاكیەكانیدا، بارزانی گەشتی بۆ ئەمریكا و توركیا و ئەوروپا كرد، و كۆبوونەوەی گشتی ئەنجام دا. قسەكانی بەتایبەتی ئەوانەی لە توركیا كردنی شایستەی سەرنجدان بوون، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی چۆن پەیوەندی نێوانیان لە چەند ساڵی كەمی رابردودا بە شێوەیەكی دراماتیكی بەرەوپێشچوو. حاڵی حازر توركیا لایەنگیری هەرێمی كوردستاندا دەكات لە ناكۆكیەكاندا لەگەڵ بەغدا. سەرۆك وەزیرانی توركیا مالیكی تۆمەتباركرد بەوەی ئاگری گرژیەكانی نێوان عێراق و كورد خۆش دەكات، لە كاتێكدا مالیكی ئیدانەی توركیای بەوە كرد كە «دەستێوەردانێكی زەق لە كاروباری ناوخۆیی عێراقدا دەكات». مانگی دواتر، نێچیرڤان بارزانی، دووبارە وەك سەرۆك وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان گەشتی بۆ توركیا كرد بۆ ئەوەی كۆوبونەوەیەكی ئاست بڵند لە نێوان هەرێمی كوردستان و توركیادا بەڕێوە بچێت. هەندێ كەس مەزەندەی ئەوە دەكەن بەهۆی ئەم پشتیوانیەی توركیاوە، رەنگە هەرێمی كوردستان بەتایبەتی بوێری ئەوە بەخۆی بدات لە عێراقی لەبەریەكهەڵوەشاوە جیاببێتەوە.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ هەولێر، ئەوا بارزانی باسی لەوە كرد كە رەنگە بەغدا فڕۆكەی شەڕكەری جۆری ئێف 16 و ئێف 18- كە بڕیارە لە ئەمریكای بكڕێت دووبارە دژ بە كورد بەكاری بهێنێتەوە. لە ئەیلوولی 2012دا سەرۆكی هەرێمی كوردستان داوای كرد مالیكی رازی بێت لەسەر دابەشكردنی دەسەڵات لەگەڵ ركابەرە سیاسییەكانیدا» ئەگەرنا كوردەكان بیر لە جیابوونەوە لە بەغدا دەكەنەوە.» و وتی «قەیرانێكی سیاسیی زۆر مەترسیدار لە وڵاتەكەدا هەیە،» و ئەگەر ئەم بە بنبەستگەیشتنە نەشكێنرێت، ئەوا «رەنگە دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان بیر لە ئەنجامدانی راپرسی بكەنەوە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێك كەسەربەخۆ بێت لە عێراق.» هەروەها بارزانی پشتیوانی لە پێشنیاری لابردنی مالیكی لە دەسەڵات كرد.
لە تشرینی دووەمی 2012دا، قەیرانێكی كت و پڕی نوێ سەریهەڵدا، ئەویش كاتێك گرژیەكان لەبارەی پێكهێنانی فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی دیجلە لەلایەن بەغداوە دەرچوو، فەرماندەیەكی سەربازی پێكهات بۆ ئەوەی لەو ناوچانەدا چالاكی بكات كە بەغدا و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی بانگەشەی ئەوە دەكەن ویلایەتیان هەیە بەسەریەوە. سوپای هەردوولا لەبەرامبەر یەكدا راوەستان كە یەكێك لە راپۆرتەكان باسی لەوە كرد ئەمە «قەیرانێكە....بۆی هەیە سەربكێشیت بۆ شەڕێكی سەرتاسەری،» ئەگەر فتیلی قەیرانەكە نەكوژێنرێتەوە. هەرچۆنێك بێت، پرسیارەكە ئەوەیە تاكەی بەغدا و هەرێمی كوردستان بە تایبەتی دەتوانن خۆیان لە گوللەكە لابدەن؟
سەرەڕای مەیلی توندی بارزانی بۆ سه‌ربه‌خۆی، بەڵام زۆرێك لە چاودێران پێیان وابوو ئەمە لە راستیدا مانۆڕێكە بۆ پته‌وكردنی پێگەیەك لە عێراقی دوای كشانه‌وه‌ی هیزه‌كانی ئەمریكادا. سەربەخۆبوونی پێشوەختی كوردەكان، كە وەك تێكشكاندنی عێراق دەردەكەوێت، نەك تەنها لەلایەن ئەمریكاوە، بەڵكو لەلایەن سەرجەم وڵاتانی دراوسێی هەرێمی كوردستانەوە بەرهەڵستی دەكرێت. لەوەش زیاتر، كوردەكان لە عێراقی فیدراڵیدا خاوەنی هەموو ئیجابیەتەكانی سەربەخۆیین، بێ ئەوەی رووبەڕووی سلبیاتەكانی ببنەوە. زۆر باشترە وا دەربكەوێت كە كوردەكانی عێراق تەواوی هەوڵی خۆیان دەخەنەگەڕ بۆ ئەوەی عێراق بە یەكگرتوویی بمێنێتەوە، بەڵام ئەگەر سەرەڕای ئەو هەوڵانەی كوردیش ، عێراق هه‌ر دابەش بوو، ئەوا وا دەردەكەوێت سەربەخۆیی سەپێنراوە بەسەریاندا و كوردەكانیش پاساوی خۆیان هەیە بۆ ئەوەی سەربەخۆبن. باشترین بڕیار بریتیە لە گرتنەبەری دیپلۆماسیەتی ژیری و دان بەخۆداگرتن، بارزانیش سەلماندویەتی كە زۆر بە توانایە لە جێبەجێكردنیاندا.
لە 18ی كانونی یەكەمی 2012دا، جەلال تاڵەبانی سەركردەی دێرینی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و سەرۆكی ئێستای عێراق، دووچاری نه‌خۆشیه‌ك بوو ، ئه‌م نه‌خۆشیه دووری خسته‌وه. مام جەلال، هەروەك لە خۆشەویستیدا وا بانگ دەكرێت، سەركەوتوانە كاری بۆ هێشتنەوەی عێراق بە یەكگرتوویی كرد و پێش ئەو حاڵەتەش تازە لەگەڵ سەرۆك وەزیران، نوری ئەل مالیكی- كۆببۆوە، لە هەوڵێكدا بۆ خاوكردنەوەی گرژیەكانی نێوان هەرێمی كوردستان بە تایبەتی و بەغدا لەبارەی ناوچه ناكۆكی لەسەرەكانی نێوانیان و ئیدارەی یەدەگی نەوتەوە. ئایا دووركەوتنەوەی تاڵەبانی كە خاوەنی توانایەكی ژیرانە و هێوركردنەوە بوو چ كاریگەریەكی هەیە؟
كاتێك پەیوەندیەكانی نێوان هەرێمی كوردستان بە تایبەتی و بەغدا سەقامگیربوو. ئەوا هەم مسعود بارزانی و هەم سەرۆك وەزیران نێچیرڤان بارزانی لە ساڵی 2013دا چاویان بە مالیكی كەوت لە بەغدا. ئەگەرچی نەگەیشتنە چارەسەرێك لەسەر كێشە بنەڕەتیەكان، بەڵام توانیان گرژیەكان خاوبكەنەوە، بەلای كەمەوە لە ئێستادا.
لە 21ی ئەیلوولی ساڵی 2013دا، هەرێمی كوردستان چوارەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی خۆی ئەنجامدا. پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتی بارزانی 37.70 لە سەدی دەنگەكانی بەدەستهێنا، بەو شێوەیە بووە خاوەنی 38 كورسی، كە بە بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشو لە ساڵی 2009دا توانی 8 كورسی زیاد بكات. حزبی گۆڕانیش بە سەرۆكایەتی نەوشیروان مستەفا وەك دووەم گەورەترین حزب جێی حزبەكەی تاڵەبانی- یەكێتی نیشتمانی كوردستانی- گرتەوە، ئەویش بە بردنەوەی 24،24 لە سەدای دەنگەكان كە دەكاتە 24 كورسی پەرلەمان، كە بە بەراورد بە هەڵبژاردنەكەی ساڵی 2009 كورسیەكی لەدەستداوە. یەكێتی نیشتمانی كوردستان تەنها لە سەدا 17,80ی دەنگەكانی بەدەستهێنا، واتە تەنها 18 كورسی، بەمەش 11 كورسی كەم كرد لە چاو هەڵبژاردنەكەی پێشوودا.
لە پەیوەندیدا بە شەڕی ناوخۆیی بەردەوامی سوریاوە، كە ئەمە چ كاریگەریەكی هەیە بۆ سەر ئەو كوردانەی لەو وڵاتەدا دەژین، مسعود بارزانی بەردەوامە لە بینینی رۆڵێكی چالاك. كە هەوڵی میانگیری دەدات، ئەمە لە كاتێكدا پشتئەستوورە بە پشتیوانی توركیا و ئەمریكا كە بوونەتە هاوپەیمانی ئەمری واقیع بۆی، هەروەها بارزانی له هەوڵی سازكردنی كۆنفرانسی نەتەوەیی كوردە لە هەولێر، كە تێكڕای كوردەكانی توركیا و سوریا و ئێران لە خۆبگرێت. بە دڵنیاییەوە ئەم كۆبوونەوەیە هەوڵی دەستەبەركردنی رێبەری و دەستڕۆیشتوویی دەدات لە ئایندەی كوردا.
لە كاتی نووسینی ئەم وتارە لە كانونی یەكەمی 2013دا كۆنگره‌ی نەتەوەیی كورد بۆ سێ جار دواخراوە، ئەویش بەهۆی جیاوازی نێوان كوردەكانەوە، كە یەكێكیان پەیوەستە بە چۆنیەتی نوێنەرایەتیكردنی گروپە كوردیە جیاوازەكانەوە. هەرچۆنێك بێت، ئێستا كە عێراق و سوریا بوونەتە دەوڵەتی شكستخواردو و توركیاش سەرقاڵی پرۆسەی ئاشتیە لەگەڵ پەكەكەدا، ئەوا كوردەكان بوونەتە فاكتەرێكی گرنگ لە سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە راستیدا داواكاریەكانی كورد لە ئێستا دەبنە تەحەددی بۆ سنوری ئەو دەوڵەتانەی لە ئارادان، كە ئەم سنورانەش لە جەنگی یەكەمی جیهانەوە بوونیان هەیە، ئەو كاتەی كوردەكان لە دەوڵەتی خۆیان بێبەشكران.
سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەرۆكی پەكەكە عەبدوڵا ئۆجەلان، وەك دوو مۆدێلی سەرەكی بۆ ئایندەی كوردەكان – كە لە پێگەیەكی باشتردان-دەركە?
