ئەگەر بەپێی ماوەی ئەزموونی ئازادی و حوکمڕانی ئازاد بێت، دەبوو ئێستا قسە لە چۆنیەتی پەرەدان بە رۆڵی ژن لە دروستکردنی بڕیار و کاراترکردنی لەبواری حوکمڕانیدا، نەک هێشتا هەر باسی چۆنیەتی بەشداری پێکردنی ژن لە ژیانی سیاسیدا دەکەین و هیچ جەدوایەکیشی نییە. ئەگەر وڵات یان دەسەڵاتی بەڕێوەبردن شانۆگەریەکی سیاسیش بێت، ئەوا لە کوردستاندا هەتا ئێستا ئەو شانۆگەریە سیاسییە بریتییە لە شانۆگەریەکی سیاسیی مۆنۆدراما کە تەنها پیاو رۆڵی تیادەبینێت. چونکە لە کۆمەڵگایەکدا ژن مافی خۆپاڵاوتن و دەنگدانی هەبێت، ناکرێ مافی بڕیاردانی لە بواری سیاسیدا نەبێت. ئەو تێڕوانینە هەڵەیە بۆ بەهای ئینسانی ژن لەلایەک و کەمتەرخەمیی ژن و خۆدابڕینی لە خانەیەکی رەگەزیدا وایکردوە تەنها وەكو دیکۆر لەناو حزب و حکومەت و وەكو ریکلام لەکاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەکاندا بەکاربهێنرێت.
لە بەشداریی سیاسی ژن تەنها مەبەست بەشداریکردنی چەندایەتی نییە، بەقەدەر ئەوەندەی مەبەست لێی بەشداری چۆنایەتیە. هەر لێرەوە بەشداریکردنی ژن لە ژیانی سیاسیدا لە هەر کۆمەڵگایەكدا مانای بەشداریکردنی تەواوی کۆمەڵگایە لە بەڕێوەبردن و بڕیارداندا.
بەشداری سیاسی ژن یاریدەدەرە بە شەرعیکردنێکی راستەقینەی دامودەزگا نوێنەرایەتییەکان و جێبەجێکارەکان، واتا ئەو دەزگایانەی نوێنەرایەتی میللەت دەکەن وەكو پەرلەمان کە ئیشی یاسادانانە (تشریعی)، لەگەڵ ئەو دەزگایانەی کە ئیشیان جێبەجێکردنی ئەو یاسایانەیە (تنفیذي)، چونکە نابێت زەرورەتی ژن تەنها بۆ دەنگدان و کۆکردنەوەی دەنگ بێت، بەڵکو دەبێت بۆ ئامادەگی و چالاکبوونیش بێت. هەروەک زۆر گرنگە بەشداری سیاسی ژن لەسەر بنەمای کێبڕکێی ژن لەگەڵ پیاوەکان و لەگەڵ ژنە لێهاتووەکانی تر بێت، نەک تەنها کێبڕکێ بێت لە نێوان ژنەکان خۆیاندا بە مەبەستی وەرگرتنی زیاترین ئیمتیازات و چوونەپێشەوە تەنها وەكو رووکەش و جوانکاری..
هەڵبەتە زەقترین رەخنە كە لە ژن دەگیرێت ئەوەیە گوایا ژن دایک و پەروەردەکەر و کەیبانووە بۆیە پێی ناکرێ ئەرکەکانی وەكو سیاسەتمەدار بەتەواوی جێبەجێ بکات، بۆیە زۆر گرنگە بەشداری سیاسی ژن کاریگەری راستەوخۆی لەسەر ئەدای سیاسی لەو وڵاتەدا هەبێت، بەمانای ئەوەی گۆڕانکاری بکات لە بوارە جیاجیاکاندا، جگە لەمانە ئەوەی دەبێت بایەخی پێ بدرێت ئەوەیە بەشداریی سیاسی ژن بنەمای کەلتووری سیاسی لە کۆمەڵگادا تۆکمەتر بکات و گۆڕانکاری لە رۆشنبیری گشتیدا بکات..
هەروەها دەبێت ئەوە بزانین کە بەشداریی سیاسی نەک تەنها ژن، بەڵکو هەردوو رەگەزەکە مەبەست لێی کاریگەری دروستکردن بێت لەسەر پرۆسەی دروستکردنی بڕیار و یەکێک لە گرنگترین ئاماژەکانی گەشەسەندن و، ئامانجی ئاڕاستەکردنی هاووڵاتیانی کۆمەڵگا لەهەموو چین و توێژەکان بەرەو دەسەڵات و پراکتیزەکردنی دەسەڵات و بەشداریکردن لە بەڕێوەبردن و فشار و خوڵقاندنی گۆڕانکاری بێت. چونکە بەشداریکردنی سیاسی ژن برەو بە کامڵبوونی ئەزموونی دەسەڵات و گەشەسەندی دەدات و بەرەو بەدامودەزگابوونی دەوڵەت هەنگاو ئەنێت.
ئەوەی جێی ئاماژەیە هۆی کەمی یان ناچالاکبوونی ژن لە بواری سیاسەتدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو حاڵەتە سیاسییە ناجێگیرەی لە کۆمەڵگادا بەڕێوە دەچێت و کاریگەری و ئاکامەکانی دابەشبوونمان بەتایبەت ئەو دابەشبوونە لە نێوان دوو حزبی دەسەڵاتدار و لە ئێستادا بووە بە سێ حزب، گرنگی نەدان بە باگراوند و ئیمکاناتی ژنەکان و تەنها لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئەو ژنە چ پیاوێکی لە پشتەوەیە یان کێی پێشمەرگەیە یان کێی شەهیدە. ئەمەش یەکێکە لە ئاکامەکانی ئەو سیاسەتە چەوتەی هەر لەسەرەتای ئازادبوونی کوردستانەوە لە ئارادایە، لەهەموو ئەمانە ژنە بەتوانا و بە ئیمکاناتەكان باجەکەیان زۆر گران داوە. جگە لەمانە هۆی تری وەكو داب و نەریت و تێڕوانینی بەکەمزانینی کۆمەڵگا بەرانبەر بە ژن لەسەر بنەمانی رەگەز و جیاکاری و، چەمکی دین و هەروها هەلومەرجی ئابووری و فاکتەری تەندروستی کە ئەرکی ژن سک و زایە.
ئەگەر ئێمە جددی بین دەبێت باوەڕمان هەبێت بەوەی کە هەموو ئەمانە بە سیستەماتیزەکردنی دەسەڵاتی بەڕێوەبردن و بە دامودەزگاکردنی دەوڵەت و سەروەربوونی یاسا بەتایبەت ئەو یاسایانەی مافەکانی ژنی بە روونی دەستنیشانکردووە چارەسەر دەکرێن. زۆربەی زۆری پرۆتۆکۆل و رێکەوتننامە نێودەوڵەتییەکان جەختی تەواویان لەسەر مافەکانی ژن کردۆتەوە بەتایبەت یەکسانیان لەگەڵ پیاو و کۆتاییهێنان بە هەموو جۆرەکانی جیاکاری لە دژی ژن، گرنگترین ئەو رێکەوتننامانە رێکەوتننامەی (سیداو)ە کە بە هەنگاوێکی جددی و گرنگ مەزندە دەکرێت بەرەو دەستەبەرکردنی یەکسانیی تەواو بۆ ژن لەگەڵ پیاودا، کە هەر (٣٠) خاڵەکەی کە لەخۆی دەگرێت بەشێوەیەکی یاسایی روون و تۆکمە هۆنراوەتەوە. لەپاڵ ئەمانەدا هوشیاری سیاسی و یاسایی بۆ ژنان زۆر گرنگە بەتایبەت لەکاتی دروستکردنی گرووپەکانی فشار.
مەسەلەی بەشداریی سیاسی ژن کە کۆمەڵێ فاکتەر رۆڵی تیا دەبینێت، بەڵام هەتا ئێستا بە باوەڕی من لە ناو بازنە تیۆرییەکەی دەرنەچووە، لە سنووری خیتابات و ریکلامی حزبایەتی زیاتر هیچی بۆ نەکراوە، بەکورتی لە ئێستادا ئەتوانم لەم بارەیەوە ئەم خاڵانە دەسنیشان بکەم:
1. بۆ پرۆژەیەک کە مەبەستی بایەخدان بە پرسی ژن بێت، هەمیشە بودجەکەی یان دەبێت حزبی بێت، یان سەرۆک وەزیران دابینی بکات، کە ئەویش تەحسیل حاسڵ گیرفانی حزبێکە. بەڵام کە دەوڵەت بە دامودەزگا (موئەسەساتی) بوو، ئەو کاتە دەبینیت دەزگای تایبەتی دەوڵەتی هەیە کە ئیشی دابینکردنی بودجەی تایبەتە بۆ پرۆژەکانی مەبەست لێیان بایەخدانە بە هوشیارکردنەوەی ژن، رێکخستنی کۆرس و خولی تایبەت یان پرۆژەی تایبەت لە بوارەکانی پێگەیاندنی کادری سیاسی لەناو ژناندا.
2. نەبوونی هوشیاری یان راستتر بڵێم مۆدێلی سیاسیی سەردەمیانە لە ناو کوردستاندا کە هەموو ئەو پرسانە بە پرسێکی ژیانیی لەبەرچاوگرێت و لەسەر بنەمای رەگەز جیای نەکاتەوە.
3. نەبوونی دنیابینییەکی فەلسەفیانە بۆ مەسەلەی بەشداریی ژن لە ژیانی سیاسیدا، کە ببێتە بنەمایەک بۆ بڵاوکردنەوەی رۆشنبیری سیاسی و فیکری و مافپەروەری (ماف و ئازادیەکانی تاک) کە کۆمەڵگای پێ بەرەوپێشەوە ئەچێت.
4. لە بڕیارەکانی کە ژن دەبێت رۆڵی تیابگێڕیت، بواری بڕیاری نیشتمانییە، چونکە هەموو پرسە نیشتمانییەکان ئەو پرسانەن کە پەیوەندیان بە کۆمەڵگاوە هەیە، ناکرێ ژن بەشداری تیانەکات.
5. ژن وەكو پێکهاتەیەکی ئینسانی توانای مامەڵەکردنی لەگەڵ رووداوەکانی دەوروبەری هەیە و هەروەها توانای هەیە ببێتە بەشێکی گرنگ لە رای گشتی و مامەڵە لەگەڵ پرسەکانی رای گشتیدا بکات لەبوارەکانی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و رۆشنبیری، هەروەها تواناکانی لە پیاو کەمتر نین بەتایبەت توانای پەربرسیارێتی هەڵگرتن. کەواتە مافی ئەوەشی هەیە بڕیار بدات.
6. تەنها بەشداریی سیاسی چالاکانەی ژن ئەتوانێ تێڕوانینی کۆمەڵگا لەمەڕ پرسەکانی ژنان بگۆڕێت و گۆڕانکاری لەناو کەلتووری ئەو کۆمەڵگایەدا دروستبکات. هەر ئەو بەشدارییە چالاکانەیە کە دەتوانێت گۆڕانکاری بەسەر دابونەریتەکانی کۆمەڵگادا بهێنێت کە گرنگی بە پیاو دەدات و ژن پەراوێز دەخات.
7. زۆر گرنگە ژن خۆی پێش پیاو هوشیاری هەبێت بە گرنگی بەشداری سیاسی. هەروەها گرنگە ئەو کەناڵانە بدۆزێتەوە کە دەیگەیەنێتە ناو بازنەی بڕیاری سیاسی، وەكو چالاکبوون بە هزر و ئیمکانات و لێهاتوویی خۆی لەناو رێکخراو و حزبەکاندا، بۆ ئەوەی کارامەیی و لێهاتوویی خۆی بسەلمێنێت و بچێتە پێشەوە..