كاتێ تاوانی كوشتنی ملیۆنێك ئەرمەنی لە ساڵی 1915 لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە لە سەروبەندی یەكەمین جەنگی جیهانی بە بیرو هزرێكی رەگەزپەرستانەو ئایینییەوە روویدا، ئەوكات دەگوترا كە گەل و حكومەتەكان وانەیەكیان لێوەرگرت و ئەو تاوانەش دووبارە نابێتەوە، كاتێكیش تاوانی هۆلۆكۆست لەلایەن رژێمی هیتلەرەوە لەسەروبەندی دووەمین جەنگی جیهانییەوە بە هزرێكی رەگەزپەرستانە دژی جوولەكەكانی ئەوروپاو خەڵكانی دیكە روویدا، هەر ئەو كاتە دەگوترا گەل و حكومەتەكان پەندو عیبرەتی زۆریان لێ وەرگرتووەو ئەم تاوانانە دووبارە نابنەوە، هەروەها كاتێكیش تاوانی فڕێدانە خوارەوەی بۆمبی ئەتۆمی بەسەر هیرۆشیماو ناگازاكیی لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە لە كۆتایی دووەمین جەنگی جیهانی روویدا، دەگوترا ئەمە تاوانێكی دڕندانەیەو پێویستە بەكارهێنانی ئەم چەكە كۆكوژو وێرانكەرانە یاساغ بكرێن، گەلانیش رووبەڕوویان دەبنەوەو حكومەتەكانیش چی دیكە پەنای بۆ نەبەن، هەروەها كاتێكیش تاوانی سەبراو شاتێلا لەلایەن ئیسرائیلەوە لە بەیروت روویدا دیسان دەگوترا ئەم جۆرە تاوانە لەهیچ شوێنێكی جیهان دووبارە نابێتەوە، كاتێك كۆمەڵكوژیەكەی هەڵەبجەی كوردستان بە چەكی كیمیاوی لە چوارچێوەی هەڵمەتەكانی ئەنفال روویدا، كە بە قێزەوەنترین تاوانی جینۆسایید و دژ بە مرۆڤایەتی لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم دەژمێردرێت و لەلایەن رژێمی بەعسەوە ئەنجامدراو زیاتر لە 5000 شەهیدو زیاتر لەو ژمارەیەی برینداری لێكەوتەوە، هەتا قەبارەی قوربانییەكانی ئەنفال كە لە ساڵی 1988 بەسەر گەلی كورددا هات گەیشتە 182 هەزار هاووڵاتی لە كوردستانی عێراق، ئا لەوكاتەدا جیهان بێ دەنگیی لێكرد، هەموو جیهان كەڕو لاڵ و كوێر بوون لە ئاست ئەو تاوانە گەورەیەدا، ئەمە وێڕای ئاوارەبوونی زیاتر لە دوو ملیۆن كورد لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ توركیا و ئێران بەمەبەستی رزگاربوون لە ستەمی هێزەكانی رژێم دوای راپەڕینەكەی بەهاری 1991.
ئەم تاوانە بە دڕندەترین تاوانی نامرۆیی لەقەڵەم دەدرێت كە تووڕەیی گەلی كوردی بەرامبەر بێ دەنگیی جیهانی بەدوای خۆیدا هێنا، تەنانەت هەندێ لە سیاسەتمەدارانی ئەو كاتەی ئەمریكا هەوڵیاندا تۆمەتی ئەنجامدانی ئەم تاوانە بخەنە ئەستۆی ئێرانەوە، كە بەدڵنیاییەوە دەیانزانی ئەمە وا نییە، بۆیە ئەمە خۆی لەخۆیدا گوزارشتە لە هەڵپەرستیی ئەو دەوڵەتانەی كە بەرژەوەندیی تەسكی خۆیان لا مەبەستە، بەم شێوەیە دەیانەوێت ویستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زەوت بكەن.
بەڵام دەنگێكی كەم نەبێت كە هەوڵیاندا تاوانی هەڵەبجەو هەڵمەتەكانی ئەنفال پرۆتستۆ بكەن، كەچی عەرەب و زۆربەی دەوڵەتانی عەرەبی زیاتر گوێیان لە ئاست ئەو تاوانانە كەڕ كردو زمانیان لاڵ بوو كە لە ماوەی نێوان شوبات و تشرینی یەكەمی ساڵی 1988 لە هەرێمی كوردستان روویدا.
ئەمڕۆ كاتێ 26 ساڵ بەسەر ئەم تاوانانە رەت دەبێت، دەپرسین ئایا گەلان و حكومەتەكانی عەرەبی بە تایبەتیش عێراق وحكومەتە فیدرالییەكەی پەندیان لەو تاوانانەو فاكتەرەكانی روودانیان وەرگرتووە؟
هەموو بەڵگەكان كە لەژێر دەستمدان ئاماژە بەوە دەكەن كە حكومەتەكانی عەرەبی پەندیان لێوەرنەگرتووە، هەروەها گەلەكانیشیان چونكە بەرەنگاری حكومەتكانیان نابنەوە كە كوشتوبڕیان بەرامبەر دەكات، نموونەش بۆ ئەمە زۆرە، چ لە سوریا یان لە سودان یاخود لە لیبیاو جەزائیرو لوبنان، یانیش لە ئاست سیاسەتەكانی ئیسرائیل بەرامبەر گەلی فەلەستین، لە هەمووی قێزەوەترینیان ئەوەیە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پەندی لەو تاوانانە وەرنەگرتووەو هەرگییز هەوڵی نەداوە سنوورێك بۆ ئەنجامدانی ئەو تاوانانە دەرحەق گەلەكانیان دابنێت.
پرسیارە جەوهەری و سەرەكییەكەش كە لە ساڵیادی بیست و شەش ساڵەی تاوانی هەڵەبجەو ئەنفال لە مێشكمدا پەنگ دەخواتەوە بریتییە لە: بۆچی تاوانی هەڵەبجەو ئەنفال دژی گەلی كوردی كوردستانی عێراق ئەنجامدرا؟ ئایا بە شێوەیەكی دیكە دووبارە دەبێتەوە؟ ئایا دەستەوەستان دەبین و بێدەنگیی دەنوێنین لەبەردەم پەرەسەندنی رووداوەكان كە بەهەمان دوژمنكاریی رووبەڕوومان دەبێتەوە؟
حزبی بەعس و رژێمە دیكتاتۆریەتەكەی ئەم تاوانە قێزەوەنانەیان لەژێر كاریگەریی چەندین فاكتەری دیاریكراو ئەنجامداوە:
1- هزری رەگەزپەرستی كە حزبی بەعس هەر لەسەرەتای دامەزراندنییەوە لە 1947 و 1948 لە لوبنان و سوریا پێوەی پابەندبووە بەمەبەستی تواندنەوەی گەلانی ناوچەكە، ئامانجیشی ئەوە بووە كە گەلانی دیكەی غەیرە عەرەب كۆچ پێبكات یان زیندانیان بكات و لەناویان بەرێت.
2- هزری فاشیانەی بەعس بە گرتنەبەری توندوتیژی بۆ سەپاندنی ئیرادەی ئایدیایی و سیاسی و كلتووریی و كۆمەڵایەتیی بەعسی بەسەر كۆمەڵگادا، واتا نابێت لە ناوچەكەدا لە یەك حزبی سیاسیی زیاتر هەبێت، هەتا ئەگەر حزبێكی دیكەش لەژێر هەر هەلومەرجەێكی دیاریكراودا دان بە نەتەوەیەك یان بە ئایدیاو حزبێكی دیكەدا بنێت.
3- سەپاندنی رەهای هزریی و سیاسی بەسەر كۆمەڵگاو ئابووری و رۆشنبیری و ژیانی گشتیدا.
4- ئەو دەسەڵاتە سەربازییەی كە بیری لێدەكردەوە، هێزو ماف دووڕووی یەك دراوبوون و دەبێ كۆمەڵگە بەسەربازیی بكرێت، ئەوەی حزب و رژێمی بەعس دەیەوێت مافە، كە دەرئەنجام بە زەبری هێز وەردەگیرێت.
5- حزبی بەعس و رژێمە سیاسییەكەی بڕوایان بە رۆڵی رەهای سەركردە هەیە، سەركردەی پێویستی، كاتێ فەرمان دەكات دەبێت گوێڕایەڵی بن و نابێت بڕیارەكانی رەت بكرێنەوە، قسەكانیشی دەبنە یاسا و پێوەی پابەنددەبن.
6- ئەو پێكهاتە هزری و سیاسی و رێكخستنە لە عێراقی بەعسی سەدامدا مانای وابوو كە مافی مرۆڤ و نەتەوەكان حسابی بۆ نەكراوە، بەڵكو عێراق لە (زاخۆوە تاكو بەسرە)عەرەبە، وێڕای ئەمە حزب و رژێم هەر لە خۆ فراوانكردن و دوژمنكاریدا بوون.
ئەو دیدە هزرییە شۆڤینییەی حزبی بەعس و رژێمە سیاسییەكەی رووبەڕووی دیدی تازە و پەیڕەوی سیاسیی گەلانی دیكە و حزبی سیاسیی دیكە بووەوە، هەروەها راستەوخۆ رووبەڕووی ویستی گەلی كورد و حزبە سیاسییەكان و مافە نەتەوەییەكان بووەوە لە هەرێمی كوردستانی عێراق، كاتێ لە ساڵی 1970 لە رێككەوتننامەی 11ی ئاداردا دانی بە ئۆتۆنۆمیی گەلی كورددا نا لەژێر واقعی هەلومەرجی سەخت كە نەیتوانی بەم رێگەیە رژێمەكەی رزگاربكات مەگەر بە سازشی كاتی و مانۆڕو پیلان نەبێت، تا دەرفەتی بۆ هەڵكەوت بە هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتننامەكەو مۆركردنی رێكەوتنێكی خیانەتكاریی لەگەڵ شای ئێراندا لە میانی رێككەوتننامەی ئەلجەزائیری ساڵی 1975 كە بەمەش هەلی بۆ رەخسا بە شێوەیەكی كاتی گورز لە بزووتنەوەی رزگاریخوازیی چەكداریی كورد بوەشێنێت، بەڵام ئەوەندەی نەبرد بە هێزێكی گەورەترو فرەیی خەبات دژی دیكتاتۆریەتی فاشیزم هاتەوە گۆڕەپانی خەبات و تێكۆشان.
هزری رەگەزپەرستانە و سەربازیانە بە تەواوی كۆنترۆڵی سیاسەتەكان و هەڵسوكەوتی بەعس و سەدام حوسێنی كردبوو كە وایكرد شەڕێكی دوژمنكارانە دژی ئێران بەرپابكات كە هەشت ساڵی خایاند بە هۆیەوە ملیۆنێك كەس كوژران و نزیكەی دوو ملیۆنیش برینداربوون و بە دیل گیران یان بێ سەرو شوێن بوون، ئەمە وێڕای زیانی ماددی بە سەدان ملیار دۆلارو كاولكاری و تێكچوونی ژێرخانی وڵات، بەر لە كۆتایی شەڕی عێراق و ئێران، رژێمی سەركوتكاری بەعس دڕندەترین تاوانی جینۆسایدی لە هەڵەبجەو زۆر ناوچەی دیكەی هەرێمی كوردستان ئەنجامدا، ئەو جۆرە رژێمە ناكرێ تاوانی دیكە ئەنجام نەدا، بۆیە پەنای بردە بەر تاوانێكی دیكە ئەویش داگیركردنی كوێت بوو، كە شەڕی رزگاركردنی كوێتی بەدوادا هات و ئابڵوقەی ئابووریی نێودەوڵەتی بەسەرعێراقدا سەپێنراو دواتر شەڕی سێیەمی كەنداو لە 2003 روویدا و بەهۆیەوە دیكتاتۆر رووخا و حزب و رژێمە سیاسییەكەی كۆتاییان پێهات.
ئایا خستەڕووی هزرو سیاسەتەكانی حزب و رژێمی شۆڤینی بەعس یارمەتیمان دەدا بەو وانانە ئاشنابین كە جارێكی دیكە نەكەوینەوە بارودۆخی لەو شێوەیە كە بە چارەنووسێكی مەترسیدارمان بگەیەنێت؟ دیارە ئەمە دەكرێ و مەرجیش لەوەدا ئەوەیە كە هزری میللەتان و حوكمڕان و سیاسەتمەداران بە گشتیی چالاك بێت و مەوداكورت نەبێت، هەروەها بەتەواوی لە هەر هزرێكی شۆڤینی یان رەگەزپەرستی و دەمارگیری و سیاسەتی چەوساندنەوە دووربكەونەوە كە هەست بە ناوەڕۆكی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و نەتەوەكان ناكات، یان شۆڤینییەت و تایفەگەری وتەسكیی ئاسۆی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی پەیڕەوبكات، كە ئەم هەلومەرجەی بەدوادا دێت و دواتر دەبێتە هۆی هێنانەكایەی ئەم چارەنووسە.
لەوەتەی رژێمی دیكتاتۆری لە عێراق رووخاوە لەسەر پاشخانی ئەو رژێمە، رژێمێك هاتۆتە ئاراوە كە بڕوای بە تایفەگەری و پشكایەتی و ئیتنی هەیە، كۆمەڵگاش دەستوورێكی نووسییەوە كە بەتەواوی واقع و پێداویستیی گەلانی ئەو وڵاتە لەخۆناگرێت، چونكە كەموكورتیی زۆری تێدایە، هەروەها یاسای لەو شێوەیەی تێدا نییە كە پەیوەندییەكانی نێوان حكومەتی فیدرال و حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتەكانی دیكەی ناوخۆیی رێك بخات، بۆیە ئەم رەوشە بووە هۆی سەرهەڵدانی دۆخی نەبوونی بڕوای تەواو لە نێوان هەردوو لا و ئاڵوگۆڕكردنی تۆمەت لەنێوان یەكتردا، ئەوەی بارودۆخەكەی زیاتر ئاڵۆزكرد:
** سیاسەتی تایفەگەری كە حكومەتی فیدرال پیادەی دەكات و دووركەوتنەوەی بەتەواوی لە كەشی ئازادی و دیموكراسی دوای رووخانی دیكتاتۆریەت، هەروەها سەرهەڵدانی دیاردەی پاوانخوازی حزبایەتی و تاكڕەویی لە حوكمڕانیدا.
** پەرەسەندنی تیرۆر لە وڵاتدا و دواتر هێزەكانی تیرۆریست و تەكفیری بتوانن گورزی كوشندە لە گەلی عێراق و ئاساییش بوەشێنن.
** فراوانبوونی گەندەڵیی دارایی و ئیداری كە دەوڵەتی بەرەو لاوازی و هەڵوەشانەوە برد.
نەبوونی گفتوگۆو هەڵكشانی زمانی توندوتیژی لەنێوان لایەنە سیاسییەكان و پێڕەوكردنی كاروكردەوەی توندی سزادان هیچ عەقلانیەتێكی تێدا نییەو بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەكات و گۆرانكاری لەرووی حوكمڕانی فیدرالی جێبەجێ ناكرێت و وڵات لەهەڵبژاردنە چاوەڕوانكراوە پەرلەمانیەكە بەرەو دەرئەنجامێكی خراپ بەلكێش دەكات، واتا لەكۆتایی دا ئەم هەڵسوكەوتانە بەهیچ شێوەیەك چارەسەری دیموكراتی كێشەكان ناكات، كە لەبەرژەوەندی گشتی كۆمەڵگاو بونیاتنانی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی و دیموكراتی و فیدرالی نییە.
بۆیە لەگەڵ هەموو گەشبینییەكەمدا بەرامبەر بە ئاییندەی دیموكراسیی عێراق بەڵام دەرهاویشتەكان هەرگیز مژدەی ئەوە نابەخشن كە خێروخۆشی لە ژیانی سیاسی ئێستای عێراق بێتەئاراوە، بەڵام ئەمە واقعێكە و نابێت هێوربینەوەو واز بهێنین و چۆك دابدەین، بەڵكو دەبێ خەبات بكەین و زیاتر هەوڵەكانمان چڕبكەینەوە لە پێناو ئاییندەیەك كە لە بەرژەوەندیی پرەنسیبەكانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤدا بێت، رەنگە ئەمە ئەركێكی سەخت بێت، بەڵام پێویستە هەموو هێزە ئازادیخوازو دیموكراسیخوازەكان بە بڕوایەكی پتەوەوە رووبەڕووی ببنەوە.