فیدڕاڵییەت بەپێی دەستووری عێراق، بەشێوەیەكی فراوان و كراوە و فرەدەسەڵات باسی لێوەكراوە، بەپێچەوانەی دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدڕاڵ كە تەنیا چەند دەروازەیەكی دیاریكراو دەگرێتەوە، بۆیە ئەگەر ناكۆكی لە نێوان دەستووری فیدڕاڵ و دەستووری هەرێم بێتەئاراوە، ئەوا یەكەمیان گوێڕایەڵی دووەم دەبێت، نەك بە پێچەوانەوە، هەروەك چۆن لە زۆرینەی زۆری فیدڕاڵییەكانی جیهانیش هەر وایە، بۆیە فەرماندەیی سوپا بە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانیشەوە بۆیان نییە لە لایەن خۆیانەوە پێكهاتە سەربازییەكان بگوازنەوە، یان جووڵەی پێ بكەن بۆ هەرێمەكان، تەنیا بە رەزامەندیی ئەو هەرێمانە نەبێت. بەپێی دەستوور بێت، هەرێمەكان مافی ئەوەیان هەیە نوێنەرایەتیی خۆیان لە باڵوێزخانەكانی عێراقی لە دەرەوە بكەنەوە بۆ بەدواداچوونی پرسەكانی پەرەپێدان و رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی.
ئەگەر لە رووی یاساوە خوێندنەوەیەك بكەین ئەوا ئەم جۆرە بارودۆخە دەبێتە ناوكی دەوڵەتۆكەیەك لە ناو دەوڵەتێك بە چاوپۆشی لە نیازو مەرامەكان، مادامەكی دەستكەوت و دەسەڵات هەبن ئەوا ناكرێ لەم حاڵەتەدا تەنیا پێوەی پابەند نەبن، چونكە دەبنە مافگەلێكی وەدەستهێنراو، بەتایبەتیش كە لە دەستووردا هاتووە، زۆر دووریش لەمە نا (پێوەندییە دەرەكی و ئابوورییەكان و كێشەكانی نەوت) هەر لە بەرهەمهێنانەوە تا هەناردەكردن، هەروەها لە گرێبەستكردن تا دابەشكردن و پێوەندیی دەسەڵاتی فیدڕاڵ بە دەسەڵاتی هەرێمەوە، چ بە هەماهەنگی یان بە سەرپەرشتی یانیش بە رەزامەندی، ئەم قەیرانە لەوەتەی چەند ساڵێكە لەنێوان حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێمی كوردستان سەری هەڵداوە، تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت سەرباری هەوڵی زۆر بۆ كوژاندنەوەی ئاگری ئەم قەیرانە، بەڵام هیچ چارەسەرێكی بۆ نەدۆزراوەتەوە، پێموایە كە هۆی ئەم كێشەیە لە هەردوو ماددەی 111 و 112 ی دەستووردایە كە بەدەق دەڵێن:
ماددەی 111- نەوت و غاز موڵكی هەموو گەلی عێراقن لە گشت هەرێم و پارێزگاكاندا.
ماددەی 112- یەكەم:- حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتەكانی هەرێم و پارێزگاكان بەڕێوەبردنی نەوت و غازی دەرهێنراو لە كێڵگەكانی ئێستادا لەئەستۆدەگرن بە مەرجێ داهاتەكانیان بە شێوەیەكی یەكسان كە بگونجێ لەگەڵ رێژەی دانیشتووان لە سەرتاسەری وڵات دابەش بكرێت، لەگەڵ دیاریكردنی پشكێك بۆ هەرێمە زیان لێكەوتووەكان بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، ئەوانەی كە لە لایەن رژێمی پێشوو بە ناحەق لێی بێ بەش بووبوون، كە دواتر زیانیان لێكەوت، بەو شێوەیەی كە پەرەپێدانی هاوسەنگ بۆ ناوچە جیاجیاكانی وڵات دابین بكات،كە ئەمەش بە یاسا رێكدەخرێت.
دووەم : - حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتەكانی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان بە یەكەوە نەخشەی سیاسەتە ستراتیژییەكان دەكێشن كە پێویستە بۆ پەرەپێدانی سامانی نەوت و غاز، بە شێوەیەك كە بەزرترین سوود بە گەلی عێراق بگەیەنێت، بە پشت بەستن بە تازەترین تەكنیكی پرەنسیپەكانی بازاڕ و هاندانی وەبەرهێنان.
ئەگەر حكومەتی فیدڕاڵ لە كێڵگەكانی ئێستادا ئیدارەی نەوت و غاز بكات، ئەوا نەوت و غازی دەرنەهێنراو لەلایەن هەرێمەكانەوە بە هەماهەنگی و هاوكاری لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵەوە ئیدارە دەكرێن، نموونەی ئەم دەقانەش هۆكاری بۆچوون و لێكدانەوەی جیاجیاو هەمەجۆر بوون، تەنانەت جیاوازیش بوون و هەرێمی كوردستانیش لێكدانەوەی خۆی هەیە، هەروەك چۆن حكومەتی فیدڕاڵ لێكدانەوەی خۆی هەیە.
ئەم كێشانە وای لە پرەنسیبی فیدڕاڵییەت، یان هەرێمەكان كرد كە ببێتە ئامرازێك بۆ دەربازبوون لە هەژموونی ناوەندیی دەوڵەت و یاداشتە بەئازارەكانی، بەتایبەتیش بۆ كورد، نەخاسمە لە سەردەمی ڕژێمی ستەمكاردا، بەڵام بەكردەنی دەبێتە هۆی لاوازكردنی دەوڵەت و دەسەڵاتی فیدڕاڵی لە بەرژەوەندیی هەرێمەكاندا، یان فیدڕاڵییەت بە دێوەزمەیەكی ترسناك دابنێت بەو ناوەی كە رێگایەكە بۆ جیابوونەوەو دابەشبوون، كە ئەمەش سەنتڕاڵییەتی توند دەهێڵێتەوە كە دەوڵەت لەوەتەی دامەزراندنیەوە لەسەری دەڕوات، بە تایبەتیش لەسەردەمی رژێمی پێشوو، بەڵكو ئەم ئاراستەی پێی وایە كە هەر قسەكردنێك دەربارەی فیدڕاڵییەت بە واتای دابەشكردنی عێراقە یان ئاماژەی پێدەكرێ یاخود لەلایەنی گومانلێكراوی دەرەوەوە رەواجی بۆ دەكرێ. بەم شێوەیە ئەم تاقمە كەسانە بەپێی حەزو ئارەزووی پیرۆز، یان مەرام گڵاوی خۆیان مامەڵە لەگەڵ فیدڕاڵییەتدا دەكەن.
ئەم دوو هەستە گوزارشت لە بێمتمانەیی و نەبوونی تێگەیشتنی هاوبەش و قەناعەتی یەكگرتوو دەكەن دەربارەی بیرۆكەی فیدڕاڵییەت لە واتادا (ناوەڕۆك) و بنیاد ( واتا داڕشتن)، بۆیە پلەی گومان لەبەر بوونی دەسەڵاتخوازیی تایفەگەری و جیاكاری و پەراوێزخستن زیاتر هەڵدەكشێت، ئەمە جگە لە خولیای وەدەستهێنانی دەستكەوتی زیاتر لەسەر حیسابی ئەوی دیكە و لەژێر پاساوگەلی جیاجیادا.
فیدڕاڵییەت كە بزووتنەوەی كورد لە سەرەتای نەوەدەكان دروشمەكەی بەرزكردەوەو هێزە چەپ و لیبڕاڵ و نیشتمانییەكانیش بە شێوەیەكی گشتی پشتگیرییان كردن بریتی بوو لە دروشمی كۆنی سەرەتای شەستەكانی بزووتنەوەی نیشتمانی (دیموكراسی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان)، ئەمەش لەچوارچێوەی بانگهێشتێكی ئاشكرایە بۆ نوێنەرایەتیكردنی گەلی كورد تا بتوانێت چارەنووسی خۆی لە چوارچێوەی یەكێتیی نیشتمانیی عێراقیدا دیاری بكات، هەروەك خۆی هەڵیبژاردووە، بەڵام كارەكە هەر بەمەوە نەوەستا بەڵكو كێشەی كۆن و نوێ كە هەندێكیان قورس بوون سەریان هەڵدا، بەتایبەیتش پەیوەست بە كەركوك یان كە بە ناوچە كێشە لەسەرەكان ناسراوە، هەروەك لە ماددەی 58ی یاسای ئیدارەی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە یان ماددەی 140ی دەستووری هەمیشەییدا هاتووە كە لە 15ی تشرینی یەكەمی 2005دا راپرسی بۆ كراو لەسەر ئەو بنەمایەش لە 15ی كانونی یەكەمی هەمان ساڵدا هەڵبژاردن ئەنجام درا. دەستووری هەمیشەییش درێژكراوەی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتە كە لەسەردەمی برێمەردا دەرچووەو زۆربەی ماددەكانی كۆتایی و حوكمەكانی بۆ دەستووری هەمیشەیی گواستراوەتەوە كە پڕیەتی لە مین، بە شێوەیەك كە هیچ لایەك پێی ئاسوودە نەبووە، لەكاتێكدا دەستوور گوزارشت لە واقیعی سیاسی و ئابووری و ئاستی پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی دەكات و رەنگدانەوەی بەرژەوەندی و ئامانجە هاوبەشەكانی توێژە جیاجیاكانی كۆمەڵایەتییە، بەڵام ئەوەی لە دەستووری عێراقدا هەیە بەلایەكی دیكەدا چووە، ئەمەش لەبەر ئەوەی زۆرجار دەستوور لەسەر رەفتە دادەنرێت و باس لە سازان و دیموكراسیی تەوافوقی دەكرێت لە دەرەوەی یاریی هەڵبژاردندا( وەك قەدەرێكی هەمیشەیی كە رەت ناكرێتەوە)، بەڵام هەر ئەوەندە ناكۆكی سەرهەڵدەدات ئیدی هەر لایەنێك دەستووری بیردەكەوێتەوە تەنانەت ئەگەر بە تەواویش لەگەڵ ئەوەی دەیڵێت ناكۆك بێت، بەڵام هەوڵ دەدات پشتی پێ ببەستێت لە سۆنگەی ئەوەی كە وا پیشان بدات پێوەی پابەندە بەو ناوەی( باوكی یاساكان)ە، هەتا ئەگەر شتەكە بە رواڵەتیش بێت، دواتر جارێكی دیكە پەنادەباتەوە بۆ بەناو سازان بێ ئەوەی هیچ رێزێك بۆ سەندوقی دەنگدان و ویستی دەنگدەران دابنێت. ئەگەر فیدڕاڵییەتی كوردی گوزارشت لە مافە نەتەوەییە رەواكان بكات و پاساوی خۆی هەبێت و سیستەمی فیدڕاڵی شێوازێكی پێشكەوتووی سیستەمی سیاسیی جیهانی بێت، ئەوا جێبەجێكردنی لە عێراق و بە شێوە نادیارەكەی پێكناكۆكییەكی توندی لە نێوان لایەنە سیاسییەكانی بەشدار لە پرۆسەی سیاسی و دەرەوەی پڕۆسەكە هێناوەتە ئاراوە و گومانی نێوانیانی زیاتر كردووە، بە تایبەتی كە عێراق زۆر بەدەست مەركەزیەتی توندو بەهێزو قورس و كوشندە ئازاری چەشتووە، ئەمڕۆش پێویستی بە نامەركەزییەت و دابەشكردنی دەسەڵاتەكان هەیە، بەڵام لەلایەن هەندێ كۆمەڵەی سیاسییەوە بۆچوون و لێكدانەوەی جیاواز و ناكۆك و شاردراوە بۆ ئەم فیدڕاڵییەتە دەكرێت.
ئەو هێزانەی كە دەنگیان بە دەستوور نەدا چونكە پرەنسیبی فیدڕاڵییەتی تێدابوو، جارێكی دیكە كەوتنەوە هەڵپە بەپاساوی ئەوەی نەبادا هێزە شیعەكان لە حوكمڕانیدا تاكڕەو بن و سوننە دووربخەنەوەو پەراوێزیان بخەن. ئەمەش یەكێكە لە پارادۆكسەكانی ژیانی سیاسیی عێراقی دوای داگیركاری، هەروەها بیرۆكەی هەرێمەكان لەوانەش (هەرێمی سوننە) كە زۆر هێز دژی وەستانەوە وەك بڵێی پەسندكرابێت، كاتێ جارێكی دیكە هاتەوە گۆڕێ لەدوای داگیركردنی موسڵ لەلایەن داعشەوە و بە تایبەتیش دوای پێكهێنانی حەشدی شەعبی و هاتنی بۆ ناوچە سوننەنشینەكان كە زۆرینەیان سوننەن، ئەمەش تۆمەتباركردنی زۆری لێكەوتەوە لە پێشێلكاری و پەرچەكردارو ترس و نیگەرانی لەمەڕ ئاییندەی ئەو ناوچانە.
ئەو هێزە شیعییانەی كە دوای داگیركاریی پەرۆشی فیدڕاڵییەت بوون، كەوتنە حاڵەتی پارێزبەندیی دەربارەی ئەو پرسە نەك هەر لە پرەنسیبەوە، بەڵكو لە جێبەجێ كردنیشدا، بۆیە بینیمان كە چۆن نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق بە توندیی مامەڵەی لەگەڵ ناوچەكانی رۆژئاواو باكووری عەرەبی سوننەنشین كرد كە داوای فیدڕاڵییەتیان دەكرد، ئەنجامەكەشی چۆن بوو: هەژموونگەرایی داعش و بێزاری و نیگەرانیی توێژێكی زۆری دانیشتووان كە دواجار وای لێكردن هیچ هەڵوێستێك لە بەرامبەر داگیركردنی موسڵ لەلایەن داعشەوە دەرنەبڕن وەك بڵێی باكیان پێ نەبێت، بەڵام دوای ماوەیەك ئەو توێژانە هەستیان بە شەرمەزاری كرد، لە ئاكامی دەسەڵات و داگیركاریی داعش و سەپاندنی رژێمێكی توندڕۆ و دەمارگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئایینی دەرەوەی كۆنتێكستی پەرەپێدانی مێژوویی.
بەڵام كورد چاوەڕوانی دەرفەتێكی گونجاو دەكەن بۆ گوزارشتكردن لە قەوارەیەكی سەربەخۆ، پێش ئەوەش دەیانەوێ گەورەترین دەستكەوت بەدەست بێنن وەك دەستپێكی راگەیاندنی ئەم قەوارەیە، بە تایبەتیش كە ساتەوەختی گونجاو دەستەبەربكرێت، هاوكات پشتیوانیی تەواوی نێودەوڵەتی و رەزامەندیی ئیقلیمی بە لاری نەبوون لەم هەنگاوە بەدەست بێنن، دیارە پرەنسیبی مافی چارەی خۆنووسین لۆجیكی یاسایی و نێودەوڵەتیی پڕۆژە مێژووییەكەیان پێكدەهێنێت.
ئەگەر دەوڵەت بەر لە داگیركاریی بە تۆتالیتاری و یەكتایی و گشتگیریی و میتۆدی پاوانخوازیی دەسەڵات ناسرابێت، ئەوا دوای داگیركاری لە گیرخواردنی یەكتایی خۆیەوە بەرەو نانەوەی قەیران هەنگاوی ناوە تایبەت بە رەوشی ئێستاو داهاتوو. نەخاسمە لە سایەی بەرزبوونەوەی خێرای فاكتەرەكانی هەڵوەشانەوەو پەرت بوون و پەرتەوازەییدا. بۆیە دەبینین كە عێراق دووچاری چەندین شەڕی ناوخۆ و تیرۆر و توندوتیژی بووەوە، جگە لە دەستێوەردانی بەردەوامی دەرەكی، بە رێككەوتننامەی هاوپەیمانیی ستراتیژی بێت لەگەڵ ویلایەتە یكگرتووەكانی ئەمریكا لەوەتەی ساڵی 2008، لەگەڵ ئەوەی كە هەوڵی واژۆكردنی رێككەوتننامەیەكی تازەی ئەمنی دوای ئەوەی لە كۆتایی هاتنی ماوەی رێككەوتننامەی یەكەم لە ساڵی 2011 شكستی هێنا، بەڵام هەژموونی ئەمریكا تا ئێستا فراوان و تۆكمەیەو رۆڵی ئەو هەژموونەش لەو قەیران و تەنگژانەی وڵات پێیاندا تێدەپەڕێ، دەردەكەوێت. بەتایبەتی لەچوارچێوەی رێككەوتننامەیەكی ناحەق و ناهاوسەنگ لەنێوان بەغداو واشنتۆن بەپێی رێككەوتننامەی ڤیەننا دەربارەی (یاسای پەیماننامەكان) ی ساڵی 1969، كە ناوی داگیركار لە داگیركاریی سەربازییەوە گۆڕا بۆ داگیركاریی گرێبەستكار، وێڕای بوونی هەژموونی بەهێزو كاریگەری ئێران، چ لەسەر ئاستی حوكمڕانیی فەرمییەوە، یان لەسەر ئاستی پێوەندی لەگەڵ هێزە بنەڕەتییەكانی حوكمڕانیدا، ئەم هەژموونەش شاردراوە، یان داپۆشراو نەبوو چ لەلای هەندێ هێزی عێراقییەوە، یان لەلایەن ئێرانەوە، چونكە هێڵی بەرگریی تاران لەوەتەی ساڵی 2003وە بەغدا بووە، ئێرانیش تا ئێستا رۆڵێكی گەورەی ئیقلیمی لە عێراق و هەندێ دەوڵەتانی ناوچەكە دەگێڕێت، ئەم رۆڵەش دوای گەیشتن بە رێككەوتن سەبارەت بە دۆسێی ئەتۆمیی ئێران دوای ئەو دانوستانانەی كە 12 ساڵ بەردەوام بوو كە بە (5+1) ناسراوە گەورەتر دەبێت، هەرچەندە ئەو رۆڵە لەلایەن وڵاتانی عەرەبییەوە لەوانە هەندێ لە دەوڵەتانی كەنداوی عەرەبی، هەروەها ویلایەتە یەكگرتووەكان و رۆژئاواوە بە گشتی بەرتەسك كراوەتەوە.


توێژەر و بیرمەندی عەرەبی