(*)


بە پێویستم زانی سەرنج بخەمە سەر ئەم بابەتە، چونكە لە لای توێژێك جۆرە تێنەگەیشتنێك هەیە سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرامبەر رۆژئاوای كوردستان.
هەرچەندە بۆ زۆرێك لە ئەوانەی چاودێریی دۆخەكە دەكەن، مامەڵەی ترەمپ و ئیدارەكەی لەگەڵ پێشهاتەكاندا ناسەقامگیرییەك لە بڕیاردانیاندا هەیە، بەڵام لە بارەی رۆژهەڵاتی ناوین جۆرە سیاسەتێك هەیە كە حكومەتی ئەمریكا پەیڕەوی دەكات و، دەتوانرێت وەكو سیاسەتێكی نەگۆڕ لە قەڵەم بدرێت، كە كاریگەری لەسەر بارودۆخی رۆژئاوا و هەرێمی كوردستان هەیە.
لە راستیدا كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا و لەشكەركێشیی توركیا بۆ رۆژئاوا چاوەڕوانكراو بوو. ساڵێك پێش ئێستا بابەتی كشانەوەی هێزەكانیان هاتە كایەوە، بەڵام بە هۆی پاڵەپەستۆی ژمارەیەك كەسایەتیی سیاسیی نزیك لە سەرۆكی ئەمریكا، ئەو وڵاتە لە بڕیارەكەی فشاری بووەوە. ئەم بڕیارە بەشێكە لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرامبەر بە رۆژهەڵاتی ناوین. لە ساڵی 2008 ـەوە ئەمریكا بڕیاری كشانەوەی داوە لە رۆژهەڵاتی ناوین و لە دوای ئەوەی كە ساڵی (2015) رێژەی پێویست لە یەدەگی نەوتی بەدەستهێنا، ئیتر بە پێویستی نازانێت هێزەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوین و ناوچەی كەنداو هەبن و پاسەوان ئاسا بن، و هیچ ستراتیژییەكی تازەشی بۆ رۆژهەڵاتی ناوین نییە، تەنیا لەبەر ناچاری و مەترسیی داعش بۆ سەر ئاسایشی نێودەوڵەتی و ئەمریكا هێزەكانی هێناوەتە ئەو ناوچەیە، لەم دواییەدا بڕیاری ناردنی نزیكەی (1000) سەربازی ئەمریكی بۆ سعودیە درا، بۆ پاراستنی لە هەڕەشەكانی ئێران وەكو پشتگیرییەك بۆ هاوپەیمانەكەی (سعودیە) و خەرجییەكەش لە ئەستۆی ئەو وڵاتەیە، نەك بۆ پێكاندنی ستراتیژێكی دیاریكراوی ئەمریكی.
كاری لە پێشینەی ئەمریكا لە سیاسەتی دەرەوەیدا گرنگیدانە بە هاوپەیمانی ستراتیژی، نەك هاوپەیمانی لاوەكی، بۆیە پابەندبوونی بەرامبەر بە هاوپەیمانە كاتییەكەكانی لەگەڵ ئەو قۆناغە كۆتایی دێت. واتە تا ئەم ساتەش توركیای پێ گرنگترە لە هێزە كوردییەكان، یان «هەسەدە»، چونكە توركیا و ئەمریكا ئەندام و هاوپەیمانن لە ناتۆ، بەڵام هێزە كوردییەكان و هەسەدە هاوپەیمانی كاتی بوون دژ بە شەڕی داعش. لە بڕگەی (5)ی هاوپەیمانەتیی (ناتۆ)دا هاتووە: لە كاتی هەر هەڕەشەیەك وڵاتانی ئەندام دەبێت پشتگیری لە ئەندامەكانی بكەن، ئەمریكاش لەسەر ئەم بنەمایە هاوپەیمانە ستراتیژییەكەی كە توركیایە دەپارێزێت، بۆیە ترەمپ رێگەی بە توركیا دا لەشكركێشی بكاتە سەر رۆژئاوا بە ئامانج و سنوورێكی دیاریكراو، بە بیانووی دەستەبەركردنی ئارامی و ئاسایشی ئەو وڵاتە، كاتێك توركیا سنوورەكەی بەزاند و كارەساتی مرۆیی روویدا، ئەمریكا فشاری خستە سەر توركیا هێرشەكەی بۆ سەر رۆژئاوا بوەستێنێت، ئەوەی رۆشن و دیارە، ئەوەیە كە كورد و ئەمریكا هاوپەیمانی ستراتیژیی یەكتر نین، بۆیە تاوناتاوێك ئەمریكا، كورد بە تەنیا بەجێدەهێڵێت.
بەكارهێنانی هێزی ئابووری لە جیاتی هێزی سەربازی ئەو كەرەستەیە كە كابینەی ئێستای ئەمریكا بەكاری دێنێت بۆ ناچاركردنی وڵاتان بۆ جێبەجێكردنی داواكارییەكانی ئەمریكا. بەڵام بەپێچەوانەوە كابینەی (بوشی)ی كوڕ هێزی سەربازی بەكاردەهێنا بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە سیاسییەكان و لادانی رژێمی سەددام و تاڵیبان وەك نموونە. كەچی كابینەی ئۆباما زیاتر رۆڵی راوێژكاری و پشتگیریی ئاسمانی دەبینی بۆ نموونە لە شەڕی داعش هێزی ئاسمانییان بەكاردەهێنا، بەڵام بۆ بابەتی سیاسی پاڵپشتیی خۆپیشاندانی دەكرد، وەك: خۆپیشاندانەكانی بەهاری عەرەبی.
بەكارهێنانی هێز، بێگومان كاریگەریی لەسەر ئابووریی ئەمریكاش هەبوو، چونكە خەرجی شەڕ زۆرە و ئەنجامەكانیش وەها دڵخۆشكەر نەبوون بۆ ئەمریكا، لە میانەی شەڕیش قوربانییەكی زۆر دەدرێت، بۆ نموونە شەڕی عێراق كە نزیكەی (5000) كوژراوی هێزی ئەمریكی هەبوو، بووە هۆی دروستبوونی فشارێكی گەورەی نێوخۆیی لە ئەمریكا بۆ سەر حكومەتی ئەو وڵاتە و داوای كشانەوەی هێزەكانیان دەكرد لە عێراق، ئەوە بوو دواجار لە ساڵی (2011) بە تەواوەتی لە عێراق كشایەوە، سەبارەت بە رۆژهەڵاتی ناوین و كەنداویش بۆچوونێك لای حكومەتی ئەمریكا دروست بووە كە ئیدی پێویست نییە هێندە خەریكی ئەو ناوچەیە بێت، بەتایبەتی كاتێك كە بە باوەڕی ئەمریكا رێژەی پێویست لە یەدەگی نەوتی دەستەبەر كردووە، واتە چیتر پشت بە نەوتی كەنداو نابەستێت و ئێستا تەنیا رێژەی (12%)ی نەوتی لە كەنداوەوەیە بەرامبەر بەوە نییە ئەگەر هاتوو پاراستنی كەنداو لە ئەستۆ بگرێت.
سەبارەت بە توركیا، هەرچەندە ماوەیەكە ئەو وڵاتە بووەتە جێی نیگەرانی بۆ ئەمریكییەكان و ئەورووپییەكان بە هۆی ژمارەیەك بابەت، شەڕی سووریا، مامەڵەی لەگەڵ كەیسی گولەن، كۆدەتاكە و دژایەتی بە هۆی پاڵپشتیی وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریكا بۆ هێزە كوردییەكانی سووریا، هێزە كوردییەكان مشتومڕێك لە نێوان توركیا و ئەمریكا دروست كردووە، چونكە توركیا هێزە كوردییەكانی رۆژئاوای كوردستان بە تیرۆریست لەقەڵەم دەدات. ئەم بابەتانە بەرەیەكی فراوانی دروست كردووە كە مەیلی دژایەتیكردنیان هەیە بەرامبەر بەو وڵاتە چ لە ئەمریكا یان ئەوروپا. چەند رۆژێك لەمەوبەر هەندێك سزا بەسەر ژمارەیەك بەرپرسی توركیدا سەپێندرا، هەروەها بڕیار درا بە رێژەی (50%) باج لە سەر پۆڵای توركیا زیاد بكرێت، پارساڵیش هەمان سیاسەتی بەرزكردنی باج لەسەر پۆڵای توركی جێبەجێ كرا، كاتێك كە قەشە ئەمریكییەكەیان دەستبەسەر كرد بە ناوی (ئندرۆ برۆنسۆن)، بەڵام دوایی كە ئازاد كرا، سزاكە لابرا. لە مانگی 7ی 2019 ئەمریكا بڕیاریدا توركیا بێبەش بكات لە بەشداریپێكردنی لە بەرنامەی راهێنانی فڕۆكەی (F35) بەهۆی كڕینی مووشەكی (S400)ی رووسی. ئەم سزایانە بە سزای كاتی دژ بە توركیا لەقەڵەم دەدرێن.
بەهەر حاڵ، بەكارهێنانی چەكی ئابووری بەرامبەر توركیا لەلایەن سەرۆكی ئەمریكاوە (ئەگەر كۆنگرێسی ئەمریكا بە كۆی 2/3ی دەنگی ئەندامانی پەسەند نەكات)، ئەوە هەڵوێستێكی كاتییە و تەنیا بۆ ئەوەیە فشار بخاتە سەر توركیا بۆ جێبەجێكدنی داخوازییەكانی، بەهەمان شێوە واتە بە شێوەیەكی كاتی دانوستاندنەكانی لەسەر رێككەوتنی بازرگانی بە بەهای (100) ملیار دۆلار لەگەڵ توركیا وەستاند، بەڵام بە هۆی گرنگیی توركیا بۆ ئەمریكا دواجار دەست هەڵدەگرێت لە بڕیارەكانی، ئەگەر توركیا لە رەفتارەكەی بكشێتەوە، ئەمەش ئەو هۆكارەیە كە ترەمپی خستەپاڵ ئەو بەرەیەی دەیەوێت سزا بەسەر توركیا بسەپێنێت. بەڵام هەوڵەكانی ناوبراو بۆ ئەوەیە سزاكان كاتی بن.
كورد لە كوێی ئەو هاوكێشەیەدایە بەتایبەت باشوور و رۆژئاوای كوردستان؟ تاوەكو ئێستا هیچ كام لەو لایەنانە نەیانتوانیوە ببن بە هاوپەیمانی ستراتیژیی ئەمریكا و تەنیا بۆ قۆناغێكی دیاریكراو هاوپەیمانی بوون، وەكو رووخاندنی رژێمی سەددام و شەڕی داعش، ئەمریكا لەگەڵ كورد پابەندی بەرژەوەندیی دوولایەنی نەبووە، بەڵكو پابەندییەكەی تەنیا بۆ قۆناغێكی كورت مەودا بووە، واتە هیچ لایەنێكی كوردی نەیتوانیوە لە هاوپەیمانێكی كاتی تێپەڕ ببێت. بە پێچەوانەوە توركیا كاریگەری لەسەر بڕیارەكانی ئەمریكا هەبووە، وەك: كاریگەری خستنە سەر بڕیاری ئەمریكا بۆ دژایەتیكردنی ریفراندۆمی هەرێم، هەروەها لە داهاتوودا دوای نەمانی ئەو كێشانە كاریگەری دەبێت، چونكە كاتێك ئەمریكا خۆی پلانێكی تایبەتی نەبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پێشهاتەكانی رۆژهەڵاتی ناوین، لەوكاتەوە پشتگیری لە پلانی وڵاتە هاوپەیمانە ستراتیژییە دوورمەوداكانی دەكات.
سەبارەت بە هەڕەشەكانی توركیا بۆ سەر رۆژئاوا، توركیا زۆر بە روونی و چەندین جار بە ئەمریكای گوتووە كە ئەو هەرێمە كوردییەی پێ قبووڵ نییە، بە هۆی ئەو هێزە كوردییانەی لەوێن، چونكە توركیا بە لقێكی (پەكەكە)یان لەقەڵەم دەدات. هەمان سیاسەت واتە لە ئەستۆ نەگرتنی كێشەكانی ئەو ناوچەیە لەلایەن ئەمریكاوە، لە هەمبەر رۆژئاوا بەكاریهێنا، ئەمریكا باكی نییە كە چ لایەنێك كێشەی سیاسی و سەربازیی توركیا و سووریا چارەسەر دەكات، ئەمەش لە تویتێكی (ترەمپ)دا بە ئاشكرا بەدی دەكرێت.
دوای ئەو مشتومڕەی نێوان ئەمریكا و توركیا دروست بوو لەسەر بڕیاری ئەمریكا لەبارەی گواستنەوەی چەكی ئەتۆمیی ئەمریكا لە بنكەی سەربازیی ئەنجەرلیك و رێگە پێ نەدانی توركیا بۆ گواستنەوەی ئەو چەكانە، ئەمریكا رێككەوتنێكی خێرای لەسەر رۆژئاوای كوردستان لە بەرژەوەندیی توركیا واژوو كرد. كەی رۆژئاوا كێشەی ئەمریكایە، كاتێك بزانین كە سیاسەتی ئەمریكا بۆ ناوچەكە چییە و چۆنە؟
ئەركی سەر شانی رۆژئاوا و هێزەكانی ئەوەیە كە دەبوایە بیر لە چارەسەرێك بكەنەوە كە بتوانن دەستكەوتەكانیان بپارێزن، ئەگەر هیچ نەبوایە، هێزەكانی رۆژئاوا دەبوو بەخۆیان ئەو پشتێنە ئەمنییەیان دروست بكردایە، تا بەهانە لە دەستی توركیا نەمێنێت بۆ ئەوەی پەنا بۆ لەشكركێشی ببات، دەكرا رێگەیان بە هێزی (ڕۆژ) و (ئەلپارتی) دابایە، ئەو پشتێنە ئەمنییە دروست بكەن و لەو ناوچەیە بڵاوەیان پێ بكەن. چ دەبوو ئەگەر لەوێش دوو زۆن هەبووایە؟ ئایا لەو ئەنجامەی ئێستا باشتر نەدەبوو؟ چ دەبوو ئەگەر بۆ ماوەیەكیش خوانەخواستە بەریەككەوتن دروست ببوایە؟ ئایا زیانی زۆر كەمتر نەدەبوو لەو سیاسەتەی كە لەلایەن هێزە كوردییەكانی ئەوێ پەیڕەو دەكرێت؟ ئەنجامەكە ئەوە بوو بە دڵێكی پڕ خەماوییەوە بینیمان كە دوچاری كۆمەڵكوژی بوون و دواتر پەنایان بۆ رژێمی سووریا برد، لە كاتێكدا كە هیچ رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ رژێم نەكراوە، دوایی رێككەوتنێك لە نێوان توركیا و ئەمریكا لەسەر چارەنووسی رۆژئاوا لە بەرژەوەندیی توركیا كرا.
كورد دەبێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەمریكا بكات بۆ ئەوەی سوود لەو هێزە نێودەوڵەتییە وەربگرێت؟ پێویستە كورد لە هەوڵەكانی بەردەوام بێت بۆ باشتركردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەم وڵاتە و هەوڵ بدات بەرژەوەندیی هاوبەش (ئاسایش و ئابووری) دابمەزرێنێت، جا ئەو پەیوەندییانە كورت خایەن، یان درێژخایەن بن، ئاسایش (تەناهی)یەكە لە كاتی شەڕی داعش روویدا، بەڵام قۆناغێكی كاتی بوو، ئەوە لە فەرهەنگی ئەمریكادا وەكو قۆناغی جێگیر دەبێت. هاوكات دەبێت كورد لۆبیی بەهێز لە ئەمریكا دروست بكات و سوودیش لە ژمارەیەك وڵات وەربگرێت، كە لۆبیی بەهێزیان لە ئەمریكا هەیە و كاریگەرییان لەسەر سیاسەتی دەرەوەی حكومەتی ئەمریكا هەیە، بۆ ئەوەی بەرژەوەندیی كورد لە سیاسەتی ئەمریكادا جێی خۆی بكاتەوە. هەروەها ژمارەیەك رێگەی دیكە هەیە كە دەكرێت لە كۆبوونەوەی داخراو لەگەڵ سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان باس بكرێن. لە هەمان كاتدا پێویستە كوردانی رۆژئاوای كوردستان پێداچوونەوە بە سیاسەتەكانی خۆیاندا بكەن و بە یەكگرتوویی و هاوكاریی گشت لایەنەكان دەست بە قۆناغێكی نوێ بكەن. پشتبەستن بە ئەكادیمیای كورد لە ئەوروپا و ئەمریكا، هەروەها ئەكادیمیست و پسپۆڕانی نێوخۆیی و نێونەتەوەیی بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەی كێشەی كورد لەو پارچەیە و بۆ جێبەجێكردنی پلانێكی وەها دەتوانن سوود لە هەرێمی كوردستان وەربگرن.