ئیتان گیلبوا پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری سەنتەری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی بار ئیلان بۆ گوڵان:   سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە هاوسەنگكردنەوە هەیە

ئیتان گیلبوا  پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری سەنتەری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی بار ئیلان بۆ گوڵان:     سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە هاوسەنگكردنەوە هەیە

 

 

ئیتان گیلبوا پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری سەنتەری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی بار ئیلان. خاوەنی چەندین كتێب و توێژینەوەیە لەبارەی دیپلۆماسییەتی گشتی، پەیوەندییە نێودەڵەتییەكان و سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پەیوەست بوون بە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە گشتی و، هەندێ پرس و پەرەسەندن و پێشهاتی پەیوەندیداری دیكە، بە چەشنی شكستی سیاسەتی دەرەوەی ئەم ئیدارەیە، بۆ نموونە، لە ئاست ئەفغانستان، هەروەها پرسی پەیوەندییەكان، یان ئایندەی پەیوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان و چەند پێشهاتێكی دیكە.

 

* ئەگەر هەڵسەنگاندنێك بۆ سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئایا بە تێڕوانینی ئێوە خەسڵەت و ڕەهەندەكانی سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لە ئاست ئەم ناوچەیەدا چین؟

- لە ڕاستیدا ئێمە دەتوانین لە ڕوانگەی بڕیارەكەی ئەم دواییەی ئیدارەی سەرۆك بایدنەوە بۆ كشانەوە لە ئەفغانستان لەم مەسەلەیە بڕوانین، مەبەستم ئەوەیە ئەگەر لە گۆشەنیگای ئەم بڕیارەوە هەڵسەنگاندن بۆ ئەدا و سیاسەت و هەڵوێستەكانی ئەم ئیدارەیە بكەین، ئەوا بینیمان چۆن دەستبەسەرداگرتنی وڵاتی ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە بووە هۆی ئاڵۆزكردنی زیاتری قەیرانە مرۆییەكانی ئەو وڵاتە. ئەوە بوو نرخی خۆراك بەرز بووەوە. بانكەكان داخران، ئەفغانییەكان نەیانتوانی پارەی نەخیتنە بەدەست بهێنن. لە ڕووی سیاسییەوە ئایندەی ئەو وڵاتە تەمومژاوییە و دیار نییە بە چ ئاڕاستەیەكدا دەڕوات. هەروەها لە سەروەختی گرتنەدەستی دەسەڵاتدا لەلایەن تاڵیبانەوە هاوكارییە نێودەوڵەتییەكان- كە بزوێنەری گەشەی ئابووریی ئەو وڵاتە بوو- ڕاگیران، بانكی جیهانیش هاوكارییەكانی بۆ ئەفغانستان سڕكرد و نیگەرانیی خۆی دەربڕی لە بارەی ئەگەرەكانی گەشەكردنی ئەو وڵاتەوە، بە تایبەتی لە پەیوەندی بە پرسی ئافرەتانەوە لە سایەی حوكمڕانیی تاڵیباندا. كەواتە من دووبارەی دەكەمەوە، كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان كارەسات بوو، كە قەیرانێكی مرۆیی و پەنابەرانی دروست كرد، دەكرێت لە ئایندەشدا ببێتە مۆڵگەیەك بۆ توندڕەو و تیرۆریستەكان. ئەوە بوو لە ڕۆژانی سەرەتای دەستبەسەرداگرتنی ئەو وڵاتەدا داعش توانی كاری تیرۆریستی ئەنجام بدات و، لە ڕێی كارێكی خۆكوژییەوە لە فڕۆكەخانەی كابول سەدان كەس بوونە قوربانی، لە نێویاندا 13 سەربازی ئەمریكی. كەواتە پوختەی وەڵامەكە ئەوەیە كە سەركەوتنی تاڵیبان لە ئەفغانستاندا مایەی هاندانی گرووپە تیرۆریستییەكانە بۆ ئەوەی دووبارە چالاك ببنەوە و بە دڵنیاییەوە هانی ئەل قاعیدە دەدات بۆ ئەوەی دوبارە خۆی ڕێكبخاتەوە. لێرەدا دەبێت ئومێد و چاوەڕوانیی ئەوەمان هەبێت كە خودی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەم ئیدارەیە بە قووڵی لەم شكستە بڕوانن كە لە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەیاندا دووچاری بوون. چونكە بینیمان ئەو بڕیارە چ بارودۆخێكی پڕ لە پشێوی و ئاڵۆزی لەو وڵاتەدا خوڵقاند و هێنایەئاراوە. كاتێك دەڵێم بە قووڵی لەم شكست و كارەساتەی بواری سیاسەتی دەرەوە بڕوانن، ئەوا دەبێت سەرۆك بایدن هەوڵەكانی چڕ بكاتەوە بۆ ئەوەی ڕێگە نەدات بە دووبارەبوونەوەی ئەم شكست و ئەم هەڵانە. كەواتە ئەگەر بە شێوەیەكی گشتی لە سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك بایدن بڕوانین لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا دەتوانین بڵێین ئەم سیاسەتە لە بارێكی ئاڵۆزی و پاشاگەردانیدایە و دەبێت كار بكرێت بۆ پێداچوونەوە و ڕاستكردنەوە و هاوسەنگكردنەوەی.

* ئێوە ئاماژەتان بە شكست و هەڵەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن كرد لە ئاست ئەفغانستاندا و بە شێوەیەكی گشتی پێتان وابوو سیاسەتی ئەم ئیدارەیە لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پشێوی باڵی بەسەردا كێشاوە، ئایا چۆن لەم مەسەلەیە دەڕوانن لە پەیوەندی بە عێراقدا، بە تایبەتی كە ئەمریكا و عێراق گفتوگۆی ستراتیژییان ئەنجام دا بۆ كشاندنەوەی هێزەكانی ئەمریكا، ئایا پێتان وایە ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەم وڵاتە بە چ ئاقار و ئاڕاستەیەكدا دەڕوات.

- ئەوەی لەم بارەیەوە دەتوانرێت ئاماژەی پێ بكرێت، ئەوەیە كە كشانەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان نیگەرانی و دڵەڕاوكێیەكی قووڵی دروست كرد. ئەوەی پەیوەست بێت بە بارودۆخی عێراقەوە، یان ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و ئەمریكاوە، ئەوا ئێمە ئەزموونی ساڵی 2014مان لە یادە، كە بینیمان لەگەڵ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەو وڵاتەدا، چۆن بارودۆخە ئەمنییەكە بە ئاقار و ئاراستەیەكی مەترسیداردا ڕۆیشت، و چۆن سوپای عێراقی كە بە چەكی ئەمریكی پڕچەك كرابوو، داڕووخا و نەیتوانی بەرەنگاری هێرش و هەڕەشەكان ببێتەوە. و لە كۆتاییدا بینیمان داعش بە هێزێكی كەم و بچووكەوە توانی ڕووبەڕێكی بەرفراوانی خاكی عێراقی داگیر بكات. بەڵام ئەوەی زیاتر جێی داخ و نیگەرانییە ئەوەیە كە هەمان سیناریۆ لە ئەفغانستان دووبار بووەوە، مەبەستم ئەوەیە بە هەمان شێوە سوپای ئەفغانستان كە بە چەكی پێشكەتووی ئەمریكی پڕچەك كرابوو، نەیتوانی بەرگری بكات و تاڵیبان توانی بە خێرایی و بە ئاسانی ئەو وڵاتە دووبارە بگرێتەوە دەست، لە ئێستاشدا كێشەكە ئەوەیە كە گرووپ و ڕێكخراوە توندڕەوەكانی دیكە دووبارە ئومێدیان بۆ دروست ببێتەوە، بۆ ئەوەی هەمان سیناریۆ دووبارە بكەنەوە، بە تایبەتی لە عێراقدا.

* ئەگەر ئاماژە بە كێشە و ناكۆكییەكی درێژخایەن و ئاڵۆزی دیكەی ئەم ناوچەیە بكەین كە بۆ ڕۆژگارێكی دوور و درێژ بە كێشەی سەرەكیی ئەم ناوچەیە وەسف كرابوو، بریتییە لە ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل، كە ئاشكرایە سەرجەم دەستپێشخەری و هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی بە شكست و نائومێدی كۆتایی هاتووە، ئێوە چۆن لە ئایندەی ئەم ناكۆكییە دەڕوانن و ئایا هیچ چارەسەرێك لە ئاسۆدا بەدی دەكەن؟

- من دەمەوێت كێشەكە پەیوەست بكەمەوە بە ئێرانەوە، چونكە تێڕوانین و ستراتیژیەت و باوەڕی حكومەتی ئێرانی ئەوەیە كە ئەگەر بتوانێت پەرە بە چەكی ئەتۆمی بدات و برەو بە مووشەكە بالیستییەكان بدات، بە چەشنێك كە مەودابڕی ئەم مووشەكانە بگاتە تەل ئەبیب، ئەوا بەم شێوەیە دەتوانێت هەژمونگەرایی و باڵادەستیی خۆی بەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بسەپێنێت. كەواتە لەم ڕووەوە هەموو هەوڵێك دەخاتەگەڕ بۆ پەرەپێدانی چەكی ناوكی، بەوەش دەتوانێت باڵادەستیی خۆی بەسەر ئەم ناوچەیەدا بەدەست بهێنێت. ئێوە بڕوانن لە ئێستادا ئێران كاریگەری و دەستڕیشتوویی و هەژمونێكی زۆری بەسەر دەوڵەتە دراوسێیەكەیەوە-عێراق- هەیە، هەروەها لە ئێستادا ئەم وڵاتە هاوكاریی دارایی و چەك دەستەبەر دەكات بۆ حزبوڵا لە لوبنان، بۆ ڕێكخراوی حەماس لە فەلەستین، هەروەها بۆ حكومەتەكەی بەشار ئەل ئەسەد لە سووریا، لە هەمان كاتدا بۆ یاخیبووانی حوسی لە وڵاتی یەمەن. بە چەشنێك لە ئێستادا بزووتنەوە ئوسوولگەراییەكان، بە شیعە و سوننەوە- كە خۆیان لە خۆیاندا دوژمنی سەرسەختی یەكترن- تاران بە چەقی هەڵمەتی دووبارە زیندووكردنەوەی خەلافەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و تێكشكاندنی ئیسرائیل دەزانن. دواتر ئیسرائیل، كە هێزێكی ناوكییە، ڕایگەیاندووە كە هەموو هەوڵێك دەخاتەگەڕ تاوەكو ئێران نەتوانێت پەرە بە چەكی ناوكی بدات، كەواتە ئەگەر لەم گۆشەنیگایەوە لە مەسەلەكە بڕوانین، ئەوا دەكرێت بڵێین بارودۆخەكە هەستیارە و هەلومەرجەكە لەرزۆكە. كەواتە هاتنەئارای گۆڕانكاری لەم ڕووەوە دەبێتە هەنگاوی یەكەم و گەورە بۆ گەڕاندنەوەی ئاشتی، سەقامگیری و ئارامی بۆ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەرفەتێكی دیپلۆماسیش دەڕەخسێنێت بۆ كاركردن لەسەر ناكۆكیی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل.

* بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە سەرەڕای ئەوەی كێشە و ناكۆكیی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل بەرەوپێشچوونی بەرچاوی بە خۆوە نەبینیوە، بەڵام ئەوە ساڵێك زیاترە كە ڕێككەوتنی ئاشتی و ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكان لە نێوان ئیسرائیل و چەند وڵاتێكی عەرەبیدا ئەنجام دراوە، ئایا ئەم ڕێككەوتنانە چ گۆڕانكارییەكیان بەدی هێناوە و تا چەند درێژە دەكێشن؟

- ئەگەر وەڵامی ئەوە بدەینەوە ئەم ڕێككەوتنانە چییان گۆڕیوە، ئەوا دەكرێت بڵێین: ئەم ڕێككەوتنانە ئەو ڕاستییەیان ئاشكرا كرد، كە ڕێگاچارەی دیپلۆماسی، ئەگەر بواری پێ بدرێت و بگیرێتەبەر، سەركەوتن بەدەست دەهێنێت. هەروەها من پێشبینی ئەوە دەكەم ئەم ڕێككەوتنانە درێژە بكێشن، بە تایبەتی ئەگەر بەر بە هەڕەشە دوژمنكاری و هەژمونخوازییەكان بگیرێت.

 

Top