بۆ باسی متمانە، پێویستە بزانین كامە متمانە دروست بێت و لە سەر چ ئاستێك و متمانەمان بۆ چییە؟ سەرەتای بابەتەكەم بە وتەی فەیلەسووفی سەردەم و خاوەن دوو كتێبە بەناوبانگە جیهانییەكە «Sapiens: A Brief History of . Humankind» و»Homo Deus: A Brief History of Tomorrow»،  ‹یوڤاڵ هەراری› دەست پێ دەكەم. ئەو فەیلەسووفە باسی ئەوە دەكات كە «كێشەكانی جیهان و هەموو مرۆڤ ئێستا یەك شتن و بە هاریكاری هەموومان دەتوانین مامەڵەیان لەگەڵ بكەین. سەركردەی جیهانی و یەك وڵات بە قیادەی جیهان بوونی نییە كە بە تەنیا بتوانیت ڕووبەڕووی كێشە جیهانییەكان كە هی هەموومانە ببێتەوە.» ئەو نموونەی سێ كێشەی ‹چەكی ئەوتۆمیNuclear Weapon، گۆڕانی ئاو وهەوا Climate Change، گەشەی تەكنەلۆژیا Technology Development دێنێتەوە كە كێشەی هەموو جیهان و گشت وڵاتێكە و دەڵێت: ئایا هیچ وڵاتێك بە تەنیا دەتوانێت ڕووبەڕووی چەكی ئەتۆمی و گۆڕانی ئاو و هەوا ببێتەوە، یان ڕێكخستن بۆ گەشەی تەكنەلۆژیا بكات؟ بێگومان نا. كەواتە پێویستمان بە هاوكاری هەیە لەسەر ئاستی جیهانی بۆ چارەسەری ئەمانە. بۆ ئەمەش پێویستە متمانە دروست بێت لە نێوان وڵاتان،چونكە هێزەكان زۆرتر شاراوەن و داهێنانەكانیش شاراوەن. ئەگەر متمانە نەبێت لەنێوان وڵاتان، ناتوانن لە بەرامبەر ئەم كێشانە سەركەوتوو بن، بەتایبەتی گەشە و داهێنانی تەكنەلۆژیا وەك چەكی ئەتۆمی نییە كە وڵاتێك دروستی بكات و ئاشكرا ببێت و بتوانیت خۆتی لێ بپارێزیت، یان لێی قەدەغەی بكەیت، بەڵكو وڵات هەیە دەتوانێت بە نهێنی ئەو هێزە شاراوە و نەبینراوە كە هێزی تەكنەلۆژیا و AI بەكار بهینێت و داهێنان بكات و سەرئێشە بۆ جیهان دروست بكات. ئەم فەیلەسووفە باسی نموونەی نەبوونی متمانە دەكات لە ئێستادا لە نێوان ئەمریكا و چین كە هۆكاری سەرەكیی زۆربەی كێشە جیهانییەكانن و ئاگاداری داهێنانەكانی یەكتر نین، لەولاشەوە باسی متمانەی نێوان فەرەنسا و ئەڵمانیا دەكات، كە متمانەیان بە یەك هەیە، بۆیە دەتوانن پێكەوە ڕووبەڕووی زۆر كێشە ببنەوە. ئەمە بێنین لۆكاڵی بكەین بۆ ناو عێراق، لە ئێستادا وەك جاران كێشەكان كێشەی ڕەگەزی و مەزهەبی نین، هێندەی كێشەی سەروەری و ئیدارە و سیاسین، لەو لاشەوە هاوبەشین هەموومان لە كێشەكانی تیرۆریزم و داعش و ئابووری و دەستتێوەردان و نەمانی سەروەریی وڵات. كەواتە لێرەدا دەبێت هەمووان بە هاوكاریی یەكتر ڕووبەڕووی ئەم كێشانە ببینەوە، چونكە هی هەموومانن، نەك هی نەتەوەیەك، یان مەزهەبێك، سەردەمەكەش نەك لای ئێمە، بەڵكو لە هەموو شوێن وای لێ هاتووە، كەس كەس ناكوژێت لە سەر هەندێك پرسی وەك نەتەوە ئایین و مەزهەب، ئەمرۆ شەڕەكان لەسەر هێز و شتی دیكەن. لە ماوە ی ٣٠ ساڵی زیاتری دوای نەمانی رژێمی پێشوو لە عێراق، هەموو شت تاقی كرایەوە، هەموو جۆرە هاوپەیمانییەتێك تاقی كرایەوە، هەموو جۆرە تەوافوقێك كرا، هیچیان نەیانتوانی عێراق لە مەترسییە گەورەكانی بەردەمی رزگار بكات و ئارامییەكی بۆ بگێڕێتەوە، ئەویش لە بەر ئەوەی متمانە نەبووە. شەڕەكان قەیرانەكان لە نەبوونی پێكەوە ژیانی نەتەوەیی و مەزهەبی هیندە سەریان هەڵنەداوە، ئەوەندی لە نەبوونی پێكەوەژیانی سیاسی سەریان هەڵداوە، پێكەوە ژیانی سیاسی و هەموو پێكەوە ژیانێكیش لە سەر بنەمای متمانە دروست دەبێت. لە سەر دووریی لەیەك دروست نابێت.

لە هەڵبژاردنی ٢٠١٠ی نیشتمانی بەریتانیا دێڤید كامیرۆن (نوێنەری پارتی پارێزگارەكان) ڕەخنەی لە سیاسەتی بەریتانیا گرت و گوتی: «تاكەی ئێمە لەو سایدەوە بڕۆین كە ئەمریكا پیایدا دەڕوات؟ ئایا سایدیدیكە نییە؟» لە وەڵامدا گۆردن براون (نوێنەری پارتی كریكارن) گوتی: «بەڵێ، سایدی دیكە هەیە و ساید زۆرە پیایدا بڕۆین بە بی ئەمریكا، بەڵام هەر كاتێك بەهێزتر بووین لە تیرۆریزم، قەیرانی دارایی، گۆڕانی ئاو و هەوا، خۆمان چارەسەرمان بۆ ئەمانە هەبوو، دەچینە سایدی ئەو بەر و بە دوای ئەمریكادا ناڕۆین». كەواتە هەركات ئێمەش لە عێراق یان هەرێمی كوردستان بەهێزتر بووین لە مەترسیی داعش و قەیرانی دارایی و دەستتێوەردانی دەرەكی، خۆمان بە تەنیا توانیمان ڕووبەڕووی ئەمانە ببینەوە و سەقامگیرری و ئارامی بۆ عێراق بگەڕێنینەوە و پێویستیمان بە ئەوی دی نەبوو، ئەوكات دەتوانین بە جیا بژین، ئەمەش ئەستەمە و هیچ لایەنێك بە تەنیا ناتوانێت ئەوە بكات. كەواتە لەم قۆناغەدا پێویستمان بە هاریكاریی یەكتر هەیە، بۆ ئەمەش دەبێت متمانە هەبێت. بۆیە ئەگەر هەموو لایەنەكان چ لە سەر ئاستی عێراق و چ لە سەر ئاستی هەرێم ئەو متمانەیە دروست نەكەنەوە لەنێوان یەكتر، ناتوانن بژین و وڵات سەقامگیر بكەن و بەرەو پێشەوەی بەرن. لە سەر ئاستی دەسەڵات و هاووڵاتییش ئەم هەڵبژاردنە پێی گوتین بایكۆتی نزیكی ٦٠% بۆ سەرەوەی دەنگدەر لە سەر ئاستی وڵات چ پەیامێكە، بێگومان ئەویش پەیامی نەمانی متمانەی نێوان خەڵك و دەسەڵات و نێوان خەڵك و سیستمی فەرمانڕەوا و حكومەتە، ئەمەش دەبێت دروست ببێتەوە، بێگومان ئەگەر لەسەر ئاستی سیاسی و ئیدارەی وڵات متمانە لە نێوان لایەنەكان دروست نەبێتەوە، متمانەی نێوان خەڵك و دەسەڵات و پارتەكانیش ئەستەمە دروست ببێتەوە. بەتایبەتی ئەمڕۆ چاوەڕێ دەكرێت بۆ ئایندەی عێراق لە سەر ئاستە ناوچەیی و جیهانییەكەش كاریگەر بێت، نەك ئیتر مێژووكەی ئایندەشی وەك ڕابردوو هەر بە كێشەكانی خۆیەوە سەرقاڵ بێت. ئەم كاریگەرییەش دەبێت وا بێت كە تاك بە شتێك لەوەی وڵات هەیەتی، بەشدار بێت لە هاوكێشە ئەقلیمی و جیهانییەكە، ئەو بەشدارییەش بەهێزبوونی عێراقی لە سەر بنەمای متمانە و هاوبەشی و هاریكاری دەوێت، تاكو ئەو ئیرادەیەی بۆ دروست بێت، كە كاریگەر بێت. كەواتە پیویستمان بە داهێنانێكە بۆ سیاسەت و حوكمڕانی كە پێشتر تاقی نەكرابێتەوە و گونجاو بێت بۆ ئێستامان، ئەگینا مێژووی خۆمان وئەم وڵاتەمان كۆتایی هاتووە، چونكە بەرهەمهێنانی سیاسەتێك كە بتوانێت حوكمڕانییەكی سەركەوتوو لەگەڵ سەردەمەكە بكات، وەك شتەكانی دیكەی داهێنراوی دەستی مرۆڤە، فەیلەسوف هەراری دەڵێت: ‹History began when human invented ‹gods،history end when human became gods واتە مێژوو دەستی پێ كرد، ئەو كاتەی مرۆڤ شتی داهێنا، مێژووش ئەو كاتە كۆتایی پێ هات، كە مرۆڤ خۆی بوو بە شت و بەرهەم هات›. كەواتە ئەگەر نەتوانین ئەو داهێنانە كە سیاسەتێكی نوێی حوكمڕانییە بۆ ئەم وڵاتە بەرهەم بهێنین، ئەوا مێژوومان تەواو بووە و خۆمان دەبینە ئەو شتەی كە قەیرانەكانی ئەم وڵاتە بەرهەمی هێناوین.