توندوتیژی به‌رامبه‌ر به ئافره‌تان، سیما و هۆكاره‌كانی
ڕۆژانه له جیهاندا ژماره‌یه‌كی زۆر له ئافره‌تان ڕووبه‌رووی جۆره جیاوازه‌كانی توندوتیژی ده‌بنه‌وه، ئه‌مه‌یش كارێكی ناشارستانیانه‌یه به‌رامبه‌ر ئافره‌تان ده‌كرێت، بێگومان ئه‌م توندوتیژییانه كۆمه‌ڵێك شوێنه‌واری خراپ له‌سه‌ر ئافره‌تان جێ ده‌هێڵن و ده‌بنه هۆی تێكشكاندنی ئافره‌تان له‌ڕووی ده‌روونی و هه‌روه‌ها جه‌سته‌ییه‌وه.
ئێمه وه‌ك كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی موسڵمان كه بڕوامان به ئاینداری و سروته‌كانی ئیسلام هه‌یه، ئه‌وه ده‌زانین كه به‌پێی ڕێنماییه‌كانی ئایینی ئیسلام و تێگه‌یشتنی هاوچه‌رخ بۆ ئایین ئه‌وه ده‌زانین خوای گه‌وره و هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ری خودا محه‌مه‌د(د.خ)له چه‌ندین ئایه‌تی قورئانی و فه‌رمووده‌دا توندوتیژییان دژی ئافره‌تان حه‌رام كردووه.
به‌ڵام له جیهاندا به‌گشتی و به‌تایبه‌تی له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا ژماره‌یه‌كی زۆر له ئافره‌تان ڕووبه‌ڕووی توندوتیژی ده‌بنه‌وه و ئه‌و ماف وئازادییانه‌ی ته‌نانه‌ت ئایین و یاساكان پێیان داوه لێی زه‌وت ده‌كرێت.
مه‌به‌ست وهۆكاری توندوتیژییه‌كان زۆرن، هه‌ندێك له وتوندوتیژییانه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی پێگه و ڕۆڵی ئافره‌ته له كۆمه‌ڵگه‌دا و هێڵانه‌وه و سه‌پاندنی سیستمی پیاوسالاری و په‌روازخستنی ئافره‌تانه، بێ گومان خاوه‌نی ئه‌م جۆره بیركردنه‌وانه زۆرهه‌ڵه‌ن، چونكه ئافره‌تان وه‌كو پیاوان شایسته‌ی هه‌موو شتێكی باش و شایسته‌ن له كۆمه‌ڵگه‌دا و تواناكانیان له هی پیاوان كه‌متر نییه، به‌ڵكو ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌تیان بۆ بڕه‌خسێ باشتر له پیاوانیش ده‌توانن ڕۆڵ ببینن، بۆیه هیچ گومانی تێدانییه كه ئه‌و ماف و ئازادییانه‌ی بۆ پیاوان ڕه‌وایه بۆ ئافره‌تانیش به‌هه‌مان شێوه ڕه‌وایه و ده‌بێ بپارێزرێن.
كۆمه‌ڵێك هۆكار هه‌یه له كۆمه‌ڵگه‌دا واده‌كات ئافره‌تان دووچاری توندوتیژی ببن، كه خۆی ده‌بینێته‌وه له چه‌ند لایه‌نێكدا و له كۆتاییشدا چه‌ندین جێكه‌وتی ده‌روونی و جه‌سته‌یی له‌سه‌ر ئافره‌تان به‌جێ ده‌هێڵن، به كورتی ئاماژه‌یان پێ ده‌كه‌ین:
١. هۆكاری كۆمه‌ڵایه‌تی:
هه‌ندێك له‌و هۆكارانه ڕووخساری كۆمه‌ڵایه‌تیان هه‌یه، كه په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و بیروبۆچونی جیاواز و هۆكاری ئایینی جیاواز، كه ئه‌مانه هه‌ندێكیان كاریگه‌ری نێگه‌تیڤ دروست ده‌كات له‌سه‌ر ڕه‌وشی ئافره‌تان له كۆمه‌ڵگادا. له‌به‌رئه‌وه‌ی له جیهاندا هه‌ندێك بیروبۆچونی ئایینی وه‌ها هه‌یه كه واده‌كات یه‌كسانی نێوان ژن و پیاو نه‌هێڵێت له مافه‌كاندا، یاخود ته‌فسیركردنی هه‌ندێ ده‌قی پیرۆز به‌شێوه‌یه‌ك كه ڕێگربێت له گه‌یشتنی ئافره‌تان به‌مافه‌كانی خۆیان.
هه‌ندێك جار له كۆمه‌ڵگه‌دا وه‌ها په‌روه‌رده‌ی تاك ده‌كرێت كه كۆمه‌ڵێك كار و كۆمه‌ڵێك بوار هه‌یه بۆ پیاوان ئاساییه‌و ده‌بێت بكرێت به‌ڵام بۆ كچان و ژنان نه‌شیاوه، ئه‌مه‌ش هه‌ر له منداڵیه‌وه ڕه‌گه‌زی نێر به‌تایبه‌تی له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایانه گه‌وره ده‌كرێن و دواجار كه گه‌وره ده‌بن باوه‌ڕیان به ماف و ئازادی ئافره‌تان نابێت و جیاكاری له‌گه‌ڵ دایك و خوشك و كچه‌كانی خۆیاندا ده‌كه‌ن، ئینجا له‌گه‌ڵ خێزانه‌كانیشیان، كه ئه‌مه‌ش له كۆتاییدا ده‌بێته هۆكارێكی سه‌ره‌كی سه‌رهه‌ڵدانی زۆربه‌ی كێشه‌كانی كۆمه‌ڵگا.
بۆ نموونه ئه‌و بیروڕایه‌ی پێی وایه ئافره‌تان ته‌نیا ده‌بێت له ماڵه‌وه خه‌ریكی خواردن دروستكردن و منداڵ به‌خێو كردن بن و ئافره‌ت نابێت بچێته ده‌ره‌وه و داوای مافه‌كانی خۆی بكات، پیاوان هه‌موو كات ده‌بێت خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتی یه‌كه‌م بن به‌سه‌ر ئافره‌تاندا، كه ئه‌مانه هه‌ندێك جار كۆمه‌ڵێك جێكه‌وتی ده‌روونی خراپ له‌سه‌ر ئافره‌تان به‌جێ ده‌هێڵن و هه‌ندێك جار خۆكوشتنی ئافره‌تانیشی لێ ده‌كه‌وێته‌وه.
٢. هۆكاری سیاسی:
له كۆمه‌ڵگا پیاوسالاره‌كاندا چه‌ندین جۆری توندوتیژی دژی ئافره‌تان ڕوو ده‌دات له‌لایه‌ن پیاوانه‌وه، به‌ڵام له‌سه‌ری سزا نادرێن و تاوانباران قوتاریان ده‌بێت.
ئه‌مه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هیچ یاسایه‌ك نییه له‌و وڵاتانه‌دا سزای پیاوانی توندوتیژیكاری پێ بدرێت، ئه‌مه‌ش واده‌كات توندوتیژی دژی ئافره‌تان وه‌ك شتێكی ئاسایی لێ بێت و هه‌میشه ئه‌وه‌ی پیاوان بیانه‌وێت به‌رامبه‌ر ئافره‌تان بیكه‌ن و به‌شێوه‌یه‌كی خراپ له‌گه‌ڵ خێزانه‌كانیان هه‌ڵسوكه‌وت بكه‌ن به لێدان بێت یان زه‌وتكردنی مافه‌كانیان بێت، چونكه پیاوان له‌وكاته‌دا ترسیان له‌وه نییه سزا بدرێن چونكه له وڵاته‌كه‌یدا هیچ یاسایه‌ك نییه سزای پێ بدرێت.
٣. هۆكاری ئابووری:
زۆر جار خراپی باری ئابووری هۆكاره بۆ زیادبوونی توندوتیژی به‌رانبه‌ر به ئافره‌تان، بێ گومان ئه‌وه ڕوونه كه خراپی باری ئابووری یه‌كێكه له هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانی زیادبوونی توندوتیژی، به‌تایبه‌ت له خێزاندا وله نێوان ژن و مێرددا، به‌تایبه‌تی تریش له‌نێوان ئه‌و ژن و مێردانه‌دا كه له ته‌مه‌نێكی منداڵیدا هاوسه‌رگیریان كردووه و سه‌رچاوه‌یه‌كی باشی بژێوی ژیانیان نییه، یان ئه‌و خێزانانه‌ی ئافره‌ته‌كه بێ كاره و بژێوی ته‌نها پیاوان په‌یدای ده‌كه‌ن.
هه‌روه‌ها هه‌ژاری هۆكارێكی تری زیادبوونی ئاماره‌كانی توندوتیژییه، یه‌كێكی تر له هۆكاره ئابووریه‌كانی توندوتیژیی نه‌بوونی ئابووریه‌كی سه‌ربه‌خۆیه بۆ ئافره‌تان كه وایان لێ بكات ئه‌و پێداویستییانه‌ی ئافره‌ت هه‌یه‌تی وده‌یه‌وێ دابینی بكات له كاتی نه‌بوونی ئابوورییه‌كی سه‌ربه‌خۆ بۆ ئافره‌تان واده‌كات چاویان له ده‌ستی خێزانه‌كانیان بێت وه‌ك باوك برا یان هاوسه‌ره‌كانیان.
لێكۆڵینه‌وه‌كان ده‌ریانخستوه ئه‌و ئافره‌تانه‌ی له ته‌مه‌نێكی زوودا هاوسه‌رگیریان كردووه و دواتر ڕووبه‌روِوی توندوتیژی ده‌بنه‌وه‌و بڕیاری مانه‌وه ده‌ده‌ن له‌هه‌مان ماڵدا له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كانیان سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌مو توندوتیژییه‌ی به‌رامبه‌ریان ده‌كرێت له پێناو ده‌ستكه‌وتنی سه‌رچاوه‌یه‌كی ماددی بۆ به‌رده‌وامی دان به ژیانی خۆیان و منداڵه‌كانیان كه له‌لایه‌ن هاوسه‌ره‌كانیان ده‌ستیان ده‌كه‌وێت، له كاتێكدا ئه‌مانه ئاماده‌ن چه‌ندین جۆری توندوتیژی به‌رامبه‌ریان بكرێت قبوڵی بكه‌ن، پاشانیش ده‌بێته هۆی دروست بوونی نه‌خۆشی ده‌روونی بۆیان، كه هه‌ندێكیان به مردن و خۆكوشتن كۆتایی دێت.
٤. هۆكاری ده‌روونی:
هه‌ندێك جار توندوتیژی هۆكارێكی تری هه‌یه، كه فاكته‌ری ده‌روونییه، ئه‌ویش وه‌ك فاكته‌رێك ده‌بێته هۆی زیادبوونی ئاماره‌كانی توندوتیژی به‌رامبه‌ر ئافره‌تان، ئه‌م فاكته‌ره خۆی ده‌بینێته‌وه له به‌كارهێنانی وشه‌ی نه‌شیاو و شكاندنه‌وه‌ی ئافره‌تان له ناو خێزان و كۆمه‌ڵگه‌دا، كه ئه‌م به‌كه‌م ته‌ماشاكردنه ده‌بێته هۆی برینداركردنی هه‌ستی ئافره‌ت و هه‌ستێكی وه‌های بۆ دروست ده‌بێت كه خۆی به‌كه‌م توانا و ناشایسته دێته به‌رچاو و وه‌ك كه‌سایه‌تییه‌كی نزم ته‌ماشای ڕه‌گه‌زی خۆی ده‌كات، به‌جۆرێك ده‌بێته خاوه‌نی ده‌روونێكی تێكشكاو و بێ به‌رهه‌م. ئه‌م شێوازه‌ی توندوتیژی كه‌مكردنه‌وه‌ی پێگه‌ی ئافره‌تی لێده‌كه‌وێته‌وه له خێزان و كۆمه‌ڵگادا، كه‌مكردنه‌وه‌ی باوه‌ڕ به خۆبوونی ئافره‌تان له ناو كۆمه‌ڵگه‌دا به‌دوادا دێت و ئافره‌تان ده‌بنه بار به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگاوه له‌بری ئه‌وه‌ی ببێته هاوبه‌ش له پێشخستنی كۆمه‌ڵگادا.
٥. هۆكاری كه‌سی:
چه‌ند هۆكارێكی كه‌سی و خودی هه‌یه كه ده‌بێته هۆكاری زیاد بوونی توندوتیژی دژ به ئافره‌تان وه‌ك نه‌بوونی كه‌سایه‌تییه‌كی به‌هێز كه وابكات ئافره‌تان له‌بری ئه‌وه‌ی وه‌ك ته‌واوكه‌ر ته‌ماشای ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر بكات كه‌چی به‌ترسه‌وه ته‌ماشا ده‌كات، ئه‌و ترسه‌ی كه له ڕه‌گه‌زی به‌رانبه‌ر هه‌یانه وایان لێده‌كات هه‌میشه سڵ بكه‌نه‌وه له هه‌ماهه‌نگی و هاوكاری و كاری پێكه‌وه‌یی. یا خود ئه‌و قسه و ڕوانگانه‌ی كۆمه‌ڵگا هه‌یه‌تی له باره‌یانه‌وه ده‌بنه ڕێگر و توندوتیژی بۆیان، وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌ندێك له ئافره‌تان ڕووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵێك ڕه‌خنه‌و ته‌نز ده‌بنه‌وه له كۆمه‌ڵگادا له‌سه‌ر هه‌ر شتێك كه په‌یوه‌ندی به‌خۆیانه‌وه هه‌یه، بۆ نموونه له‌سه‌ر شێوازی گۆڕینی جل و به‌رگ بێت یاخود شێوازی قسه‌كردن یان ته‌نانه‌ت شێوه و شكڵی خودی ئافره‌ته‌كه له‌ڕووی جه‌سته‌ییه‌وه، جا هه‌ركاتێك ئافره‌ت كه‌سایه‌تییه‌كی به‌هێزی نه‌بوو و نه‌یتوانی ڕووبه‌ڕووی ئه‌م شتانه ببێته‌وه له كۆمه‌ڵگه‌دا، ئه‌وا ڕووبه‌ڕووی زۆرترین توندوتیژی ده‌بێته‌وه له كۆمه‌ڵگه‌دا و پشت له هه‌موو ئه‌و مافانه ده‌كات كه پێویسته به ده‌ستی بهێنێت.
هه‌مو ئه‌و بابه‌تانه‌ی سه‌ره‌وه هۆكاری سه‌ره‌كین بۆ زیادبوونی توندوتژی دژ به ئافره‌تان كه له هه‌موو جیهان و له كوردستانیش بوونی هه‌یه، پێویسته ئه‌وه‌ش بڵێین كه توندوتیژیه‌كان له چه‌ند فۆرمێكی جیاوازدا ده‌بینرێت، وه‌ك توندوتیژی جه‌سته‌یی كه ئه‌مه دیارترین جۆری توندوتیژییه به‌رامبه‌ر ئافره‌تان ده‌كرێت له نموونه‌ی لێدان به ده‌ست یان له ڕێگه‌ی هه‌ر شێوازێكی تری لێدان یان سووتان یان خنكان، جۆرێكی تریش توندوتیژی مه‌عنه‌وییه وه‌ك ڕێگری كردن له ئافره‌تان بۆ خویندن و هێشتنه‌وه‌یان له ماڵه‌وه‌و به‌زۆر به شودانیان له ته‌مه‌نێكی منداڵیدا.
جۆرێكی تری توندوتیژی، توندوتیژی سێكسییه كه به‌رامبه‌ر ئافره‌تان ده‌كرێت، له نموونه‌ی گێچه‌ڵی سێكسی و هه‌ڕه‌شه‌كردن به ئابڕووبردن و ناوزڕاندن و به‌كارهێنانیان بۆ مه‌رامی تایبه‌ت و بازرگانی پێوه‌كردنیان.
له كۆتاییدا ده‌ڵێین بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاماره‌كانی توندوتیژی به‌رانبه‌ر ئافره‌تان پێویسته به‌هه‌موو شێوازێك له كۆمه‌ڵگه‌دا بگیرێته‌به‌ر بۆ كه‌مكردنه‌وه و بنه‌بڕكردنی هۆكاره‌كانی توندوتیژییه‌كه، هه‌روه‌ها هه‌وڵدان بۆ هۆشیاركردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا به‌رانبه‌ر ماف و پێگه‌ی ئافره‌ت، وه‌ك بڵاوكردنه‌وه‌ی هۆشیاری له كۆمه‌ڵگه‌دا له‌ڕێگه جیاوازه‌كانه‌وه، هاوكات پێویسته خودی ئافره‌تان له ڕێگای به‌رنامه‌ی ته‌له‌فزیۆنی و كۆڕو سیمیناره‌كانه‌وه هۆشیار بكرێنه‌وه. له كایه‌ی سیاسیشدا ڕۆڵ و پێگه‌ی گرنگ به ئافره‌تان بدرێت، بۆئه‌وه‌ی هه‌ست به گرنگی و ڕۆڵی خۆی بكات و ڕووبه‌ڕووی هه‌موو ئاسته‌نگیه‌كانی ژیان و كۆمه‌ڵگا ببێته‌وه و زاڵ ببێت به‌سه‌ر به‌ربه‌ست و كۆسپه‌كانی به‌رده‌میدا، له كۆتاییشدا ببێته هاوبه‌شێكی به‌هێز و ئه‌كتیڤ له‌گه‌ڵ ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر بۆ پێشخستنی كۆمه‌ڵگا و چاره‌سه‌ركردنی گرفته جۆراوجۆره‌كان.
نووسینی/ هێشوو دارا سه‌لیم
به‌رپرسی ئه‌نجومه‌نی ده‌وروبه‌ری سلێمانی ی.ئا.ك
