ئاشكرایە كە لە سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا، بە دەركەوتنی دیاردەكانی سیستەمی تازەی نێودەوڵەتی، جیهانگیری و دەستتێوەردان دوو مەسەلەی گرنگ بوون كە ڕاستەوخۆ بەرەو ڕووی ئەم سیستەمە لە جیهاندا سەریان هەڵدا، كاریگەریی ئەو دوو چەمكە بە شێوەیەك ئەنجامەكانیان بەدەركەوتن كە لەسەر ئەم بنەمایە جیهان لە زۆر لاوەو بە شێوەی جیاواز بەرەو گۆڕانگاری چوو، تەنانەتە پرەنسیپەكانی یاسا نێودەوڵەتییەكان و پەیوەندییەكانیش بە هەمان شێوە گۆڕانگارییان بەسەردا هات، مەبەست لە جیهانگیری ئەوەیە كە دوای كۆتاییهێنان بە جەنگی سارد، هەروەها لە ئەنجامی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و پیشەسازی و داهێنانی بەرچاوی سەردەمییانە لە بوارەكانی تەكنەلۆجیای زانیاری ئەم جۆرە دیاردەیە هاتە كایەوە، بەو شێوەیەی كە لایەنەكانی ئابووری و سیاسی و كەلتوور و گەیاندنی گرتەوە، ئەم گۆڕانكاری و كاریگەرییانە تەنیا لە وڵاتێكی دیاریكراو نەوەستا، بەڵكو پەڕییەوە بۆ زۆر وڵات و سنوورەكانیشی بەزاند، ئەم سنووربەزاندنە لە ئەنجامدا هۆكار بوو بۆ ئەوەی جیهانگیریی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و پیشەسازی و تەنانەت ئەمنییش بێتە ئاراوە.

لەسەر ئەم بنەمایە، جیهانگیری لە ڕووی سیاسییەوە بە دیاردەی دیموكراسیی لیبڕاڵی پەیدا بوو، بەو پێیەی كە ئەم جۆرە شێوازە كۆتایی مێژووە بەپێی بۆچوونەكانی فۆكۆیاما، جیهانگیریی كەلتووری لەسەر بنەمای ئەوەی كە زمان و زانكۆ و ئامێرەكانی گەیاندن بەرەو زمانێك دەڕوات، بە شێوازێك كە قسەی لەسەر دەكرێت، كە شێوازەكانی ئەنتەرنێت و پێشكەوتن دەگرێتەوە. جیهانگیریی ئابووری خۆی لە كۆمپانیا فرەڕەگەزەكانەوە بینییەوە، كە ئەم كۆمپانییانە زاڵن بە سەر ئابووریی جیهانی و ڕێكخراوی بازرگانیی نێودەوڵەتیدا، كە ئەم ڕێكخراوە كۆمەڵێك ڕێككەوتننامەی نێودەوڵەتی كۆنتڕۆڵ دەكات، جگە لەم ڕێكخراوە، سندوقی دراوی نێودەوڵەتیش كە ڕۆڵی لە بواری دراو و ئابووری بە سەر جیهاندا زاڵە، ئەمە وێڕای بانكی نێودەوڵەتی كە ڕۆڵی لەم بوارەدا بەرچاوە، بە گشتی هەموو ئەو ڕێكخراوە نێودەوڵەتییانە كاریگەرییان هەیە.

لە ڕوانگەی پەیوەندیی نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و جیهانگیری و كاریگەرییەكەیدا و لە درێژەی ئاماژەكانی ئەم پەیوەندییانەدا و بۆ زیاتر ڕوونكردنەوەی لایەنەكانی كاریگەریی ئەم دوو چەمكە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی، دەتوانین بڵێین كە دوو بۆچوون هەیە، بۆچوونێك جیهانگیری بە وتارێكی سیاسیی كۆلۆنیالیزم دادەنێت، كە ئاماژەیە بۆ ئەوەی پرۆژەیەكە بۆ بە ئەمریكابوونی جیهان، مەبەست لێرەدا سەرلەنوێ بەرهەمهێنانی سیستەمێكی تازەو گۆڕانكارییە لە سەرمایەدارییەكانی جیهان، ئەنجامەكەشی ئەوە بوو كە زۆر لە دەوڵەتان ڕووبەڕووی قەیران و گرفتی ئابووری بوونەوە، بۆچوونێكی دیكە هەیە كە دەڵێت: جیهانگیری دیاردەیەكی مرۆییە، گەلان و كەلتوورەكان لێك نزیك دەكاتەوەو كرانەوەی تێدایە واتا پەیوەندیی نێوان گەلانی جیهان بە شێوەیەكی سەردەمییانە ڕێك دەخاتەوە، بەو پێیەی كە تێكەڵبوونی ئابووری و ئاڵوگۆڕی مەعریفی و كاریگەریی ئیجابی لە نێوان دەوڵەتان و هەموو جیهاندا هەیە.

ئەگەر بێتو بێینە سەر لێكدانەوەی گاریگەریی جیهانگیری لە بواری سیاسیدا، دەبێت ڕاشكاوانە ئاماژە بەوە بكەین كە وا دەكات سیستەمە سەنتڕالیزم و دیكتاتۆرییەكان لە جیهاندا بەرەو ڕووخان بچن، تەنانەت ڕۆشنبیریی هۆزایەتی و دەوڵەت بەرەو گۆڕانكاری و جیهانیش بەرەو دیموكراسیبوون و فرەلایەنیی سیاسی دەڕوات، هەروەها بەشداریی فراوان لە بەرەوچوونی دەوڵەت و ڕێزگرتن لە گەلان و مافەكانی مرۆڤ هەیە، جگە لەو دوو بۆچوونەی ئاماژەمان پێ كردن، بۆچوونێكی دیكەی مامناوەندی لەنێوان ئەو دوو بۆچوونە هەیە، كە ئەمەیان لەسەر بنەمای عەقڵانییەت و واقیعی سیاسی مامەڵە لەگەڵ دیاردەی جیهانگیری دەكات، زۆریش پێی سەرسام نییە، بەڵام لە هەمان كاتدا ڕەتی ناكاتەوە، لە دەرئەنجامدا بۆ ئەوەی زیاتر ئاشنا بین و بچینە بنج و باوانی پەیوەندیی جیهانگیری بە ئاساییشی نەتەوەیی، پێویست بەوە دەكات كە لە ڕووی زانستی و بە وردییەوە داهاتووی دەوڵەت لە سایەی جیهانگیری دیراسەت بكرێت، ڕایەك هەیە دەڵێت: دەوڵەت و جیهانگیری پێكەوە دەژین و پەیوەندییەكی باشیان هەیە و هیچ هاودژییەك لەنێوانیاندا نییە، لە لایەكی دیكەوە ڕایەكی دیكەش هەیە كە خودی جیهانگیری كاریگەریی نەرێنی هەیە و دەوڵەت بەرەو نەمان و هەرەس دەبات، چونكە سەرمایەداری فراوانتر دەبێت و جیهانگیریی سەرمایەداری وا دەكات دەسەڵاتی دەوڵەتی نەتەوەیی نەمێنێت، لەسەر ئەم بنەمایە پێشێلكاریی سیاسی و ڕاگەیاندن و ئابووریی دەوڵەتەكان كرا، هەر لەم ڕووەوە ڕایەكی دیكە دێتە پێشەوە كە دەتوانین بە ڕای سێیەم ناوزەدی بكەین، ئەم ڕایە دەڵێت: هەموو تێكەڵییەكان لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وا دەكات كە دەوڵەت هێشتا ڕۆڵ و كاریگەریی هەبێت و خۆی لەگەڵ ئەم سیستەمە بگونجێنێت، هەر چۆن بێت، دەبێ جەخت لەوە بكەینەوە كە جیهانگیری گۆڕانكاریی تەواوی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا كردووە، هەروەها كاریگەریشی لەسەر سەروەریی دەوڵەتان هەیە، كە ئەم سەروەرییە بە ڕەهایی نەمێنێتەوە، بەڵكو بەرەو ڕێژەیی بڕوات.

بۆیە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە پێویستە زۆر بە جددی مەسەلەیەكی دیكەش بخوێنینەوە لە سیستەمی تازەی دەوڵەتدا، ئەویش مەسەلەیەكی گرنگە كە بریتییە لە سەروەریی دەوڵەت، سەروەریی دەوڵەت لە دكیۆمێنتە نێودەوڵەتییەكان ئاماژە بەوە دەكات، بە تایبەتی پەیماننامەی ساڵی 1945ی نەتەوە یەكگرتووەكان كە بە هیچ شێوەیەك نابێت دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆی دەوڵەتان بكرێت، واتا دەوڵەت سەروەریی هەیە، دەستوەردان پرەنسیپێكی سیاسییە و لە پرەنسیپە گشتییەكانی یاسایەی نێودەوڵەتییە، چونكە ڕێكخستنی كاروباری ئەم دەوڵەتە مەسەلەیەكی ناوخۆییە و دەبێت دەوڵەتان ڕێزی لێ بگرن. لە بەرامبەرداو لە دەرئەنجامی سیستەمی تازەی نێودەوڵەتیدا پرەنسیپی دەستتێوەدران هاتە كایەوە، ئەمە یەكێكە لە دیاردە تازەكان و پرەنسیپەكە لەسەر ئەو بنەمایە هاتووە كە دەستتێوەردان لە پرەنسیپی مرۆیی و لە هەندێ حاڵەتی شۆڕشەكان و شەڕی ناوخۆ بەم شێوەیە لە دەرچوونی پرەنسیپەكان ئاماژەی پێ كرا. بەو پێیەی كە پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان هاوسەنگییەكی خستەڕوو لەنێوان پرەنسیپی دەستتێوەرنەدان و دەستتێوەردان بۆ كاروباری مرۆیی، ئەوەی ئەمینداری گشتیی پێشووتری نەتەوە یەكگرتووەكان (كوفی عەنان) لە ساڵی 1999 ئاماژەی پێ كرد كە دەبێت ئەمە پەیوەست بێت بە حاڵەتەكانی چەوسانەوە، هاودژییەكی نییە لەگەڵ سەروەریی نیشتمانی و هەندێ ماف هەیە تایبەتە بە مرۆڤایەتی، ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە دەستتێوەردان بكات، دەبێت ئەنجومەنی ئاسایش و نەتەوە یەكگرتووەكان و دەوڵەتە گەورەكان ڕۆڵیان لەمەدا هەبێت.

ئەگەر باس لە پەیوەندیی نێوان پرەنسیپی دەستتێوەردان و دەستێوەرنەدان و ئاسایشی نەتەوەیی بكەین، پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە (دكتۆر پوترس غالی) ئەمینداری گشتیی پێشووتری نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1992 لە پلانەكەی كە بۆ ئاشتی ڕایگەیاندبوو، ئاماژەی بەوە داوە كە ڕێزگرتن لە سەروەریی دەوڵەت مەسەلەیەكی گرنگە، لە هەمان كاتدا دەبێت ئەم سەروەرییە بە ڕەهایی وەرنەگیرێت و ئەم ڕۆژگارەش تێپەڕی. هەر لەم ڕووەوە كوفی عەنان لە ساڵی 1999 ئاماژەی بەوە كرد كە دەبێت ئەم دوو پرەنسیپە لە بەرژەوەندیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئامانجی گەل و دەوڵەتاندا بێت، بۆیە لە كاریگەرییەكانی سیستەمی تازەی نێودەوڵەتی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەتەكان لە بواری سەروەریی ئەم دەوڵەتانە و تاچەند پەیوەندی بە مەسەلەی دەستتێوەردان و دەستتێوەرنەدان هەیە، وای كرد كە چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی و بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان بەرەو گۆڕانكاری بڕوات، هەروەها دەبێ ئەو ئاسایشە بگونجێت لەگەڵ ئاسایش و بەرژەوەندیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەپێچەوانەوە هەر كارێك پێویست بەوە دەكات كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەستتێوەردان بكات.

لە سەر ئەم بنەمایە لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو دیاردەی دەستتێوەردان لە زۆر شوێن و وڵاتان ئەنجام درا، لەوانە: كوردستانی عێراق، ڕواندا، یۆگسلافیای پێشوو، سۆماڵ، سوودان، هاییتی، تەیمووری ڕۆژهەڵات و لیبیا. ئەم دەستتێوەردانەی كە لەو شوێنانە كرا، هاودژ نەبوو لەگەڵ ئاسایشی نەتەوەیی، بەپێچەوانەوە ئەگەر نەكرابایە ئینجا هاودژ دەبوو، واتا بە شێوازێكی دیكە لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو و سەرەتای ئەم سەدەیەش تا ڕادەیەك كاریگەری هەبوو، بەڵام ئەوەی ئێستا تێبینی دەكرێت جۆرە پاشگەزبوونەوەیەك هەیە لەم مەسەلەیە، لە زۆر شوێن پێشێلكاری هەیە لە ماف و ئازادییە ڕاستەقینەكان، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕاوەستاوە، جاران لەسەر بنەمای میلیتاری دەستتێوەردانی دەكرد، ئێستا لەسەر بنەمای سزا ئابوورییەكان كاردەكات، تەنانەت هەوڵی دیپلۆماسی دەدات بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و زۆر لەو كێشانەش ماونەتەوە، لە دەرئەنجامدا كاریگەرییەكانی مەسەلەی جیهانگیری و دەستتێوەردان لە ئاسایشی نەتەوەیی وای كرد كە ئەم چەمكە بەرەو گۆڕانكاری بڕوات و لەم قەبارە كلاسیكییە نەمێنێتەوە، بەڵكو بەو قەبارەی كە ڕەهەندێكی جیهانیشی وەرگرتووە، چونكە ئاسایشی ئەمڕۆی جیهانی لە پلە بە پلەی چەمكی ئاسایش لە جیهاندا پلەیەكی بەرز و گرنگی هەیە.