دۆزینەوەی هەلی كار و دووبارە هەمواركردنەوەی یاسای كاری هەرێمی كوردستان بە یەكێك لە پێداویستییەكانی ئەم قۆناغە دادەنرێت، بەتایبەتی لەگەڵ بوونی ژمارەیەكی زۆری كرێكاری بیانی، حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم پێناوەدا چەند یاسا و ڕێنماییەكی دەركردووە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر ناجی عەلی بەڕێوەبەری بەكارخستن لە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

* هەمواركردنەوەی یاسای كار و گونجاندنی لەگەڵ واقیعی كار لە هەرێمی كوردستاندا، بە یەكێك لە پێداویستییەكانی ئەم قۆناغە دادەنرێت، لەم پێناوەشدا وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی ماوەیەكی زۆرە سەرقاڵی هەمواركردنەوەی یاسا كۆنەكەی كارن، ئایا دەكرێت وردەكارییەكانی ئەم یاسایە و ئامانجەكانیمان بۆ باس بكەیت؟

- لە هەرێمی كوردستان هەر یاسا كۆنەكەی كاری ژمارە (71)ی ساڵی (1987) بەركارە و، حكومەتی عێراق لە ساڵی 2015وە كاری پێ ناكات، بۆیە ئامادەكردنی ڕەشنووسی یاسای كاری تایبەت بە هەرێمی كوردستان، كارێكی زۆر پێویست بوو، چونكە یاسای كاری پێشوو زۆر كۆنە و، لە ڕووی زیادكردنی ماددە یاساكان و پاراستنی مافەكانی كرێكاران و ڕێكخستنەوەی ژینگەی كار لە نێوان كرێكار و خاوەن كاردا، پێویستی بە گۆڕانكاری هەبوو، زۆر كاریش لە ئێستادا پەیدا بووە كە پێشتر نەبووە، وەكو: كرێكاری بیانیی ناوماڵ و پڕۆژەكان، لە ساڵی 2012 لەگەڵ ڕێكخراوی كاری نێودەوڵەتی دوای چەندین وۆرك شۆپ و سیمنار و كۆبوونەوە، گەیشتینە ئەم قۆناغە و، لە ساڵی 2019 بڕیاری دەركردنی ڕەشنووسی پرۆژەیاسایەكی نوێ هاوشێوەی بەغدا كرا و، بە هاوبەشی لەگەڵ لایەنی عێراق هەموو پێشنیار و بۆچوونەكان كرا بە یەك باكێچ، بەڵام لایەنی بەغدا تا ئێستا نەگەیشتووەتە بڕیاری كۆتایی، هەرچی ئێمەیە لە ئێستادا یاسا نوێیەكە ئامادەیە و بۆ پەرلەمانی بەرز دەكەینەوە، لەگەڵ پەسەندكردنیدا دەبینە خاوەنی (یاسایەكی كاری كوردستان)ی نوێ، لەم یاسایەدا كۆمەڵێك پرەنسیپ و مافی سەرەكی زامن دەكات لەوانە:

1- ئازادیی كاركردن بۆ هەمووانە وەكو یەك.

2- ئازادیی سەندیكاكان و پاراستنی مافی ڕێكخستن و ڕێككەوتنی كۆمەڵی.

3- نەهێشتنی كاركردنی منداڵان.

4- نەهێشتنی كاركردنی بە زۆرەملێ‌ بە هەموو شێوەكانی.

5- یەكسانی لە نێوان كرێكاری ئافرەت و پیاو.

6- قەدەغەكردنی گێچەڵی سێكسی بە هەموو شێوەكانی.

7- خزمەتی كرێكاری دەستەبەر بە خزمەتی فیعلی هەژمار دەكرێت لە كاتی دیاریكردنی مووچە و خانەنشین لە دامەزراندن لە كەرتی گشتی.

لەم یاسایەدا لە هەر پارێزگایەك دادگای كار دیاری كراوە بۆ یەكلاكردنەوەی گشت ئەو سكاڵا و ناكۆكییانەی كە لە نێوان كرێكار و خاوەن كاردا ڕوو دەدات و، لە ڕێگای ئەم دادگایەوە چارەسەر دەكرێت.

* ئایا لە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی تا چەند هەوڵەكانتان بەگەڕ خستووە بۆ دۆزینەوەی هەلی كار و دامەزراندنی نووسینگەكانی بەكارخستن، كە زۆر پێویستن بۆ دۆزینەوەی هەلی كار لە كەرتی تایبەت؟

- پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی دۆزینەوەی هەلی كار و بەكارخستنی ئەو كرێكارانەی بەدوای كاردا دەگەڕێن، بە یەكێك لە كارنامەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دادەنرێت و، كاری جددیمان لەسەر كردووە، هەر خۆی لە خۆیدا (یاسای كاری كوردستان) كە لەگەڵ مەرج و ڕێنمایی كاری نێودەوڵەتی یەك دەگرێتەوە، دەستكەوتێكی گەورەیە، كردنەوەی نووسینگەی بەكارخستنی تایبەت لەلایەن وەزارەتی كار بۆ دۆزینەوەی هەلی كار بۆ بێكاران لەم چوارچێوەیەدا دێت، ئێمە لە پارێزگاكانی كوردستان دوو بەشی كارخستنی حكوومی و تایبەتیمان هەیە، ئەوەی حكومەت، بێكار ناوی تۆماردەكرێت و لە كاتی پەیوەندیكردن كاری بۆ دەدۆزرێتەوە، هەرچی كرێكاری بیانییە، دەبێت ئەو كۆمپانیا و كارگەیەی كە كرێكاری بیانیی پێویستە، تا ماوەی 21 ڕۆژ لە ڕۆژنامە ئەو كارە و كرێكەی بڵاوبكاتەوە، ئەگەر كرێكاری خۆمان نەبێت، ئەو كات ڕێگای پێ دەدرێت كرێكاری بیانی بهێنێت، ئەمەش بۆ پاراستنی هەلی كارە بۆ كرێكارانی نێوخۆیی.

* گرفتی سەرەكیی بازاڕی كار لە هەرێمی كوردستان بوونی كرێكاری بیانی، یان كرێكاری پارێزگاكانی دیكەی عێراقە، كە وای كردووە گەنجی خۆمان بە ئاسانی هەلی كاریان دەست نەكەوێت، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئایا چۆن یاساكانی كار لە نێوان كرێكاری خۆماڵی و كرێكاری بیانیدا ڕێك دەخەنەوە؟

- زیاتر لە 10 مانگە لە لێژنەیەكی ئەنجومەنی وەزیران بە سەرۆكایەتیی وەزیری پلاندانان، سەرقاڵی ڕێكخستنەوەی مەرجەكانی هێنانی كرێكاری بیانین، فشارێكی زۆرمان كردووەتە سەر كۆمپانیاكان بۆ كەمكردنەوەی كرێكاری بیانی و ڕسوماتی زۆرمان داناوە، ماوەی دوو ساڵە ژمارەی هاتنی كرێكار و كارمەندی بیانی زۆر كەم بووەتەوە، ئەوەی هەیە كرێكارانی كوردستانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا و باكوورن، كە بە قاچاخ هاتوون، یان فیزەیان وەرگرتووە بە ناوی گەشتیاری و سەردان، بەڵام لەو ماوەیەدا كار دەكەن، ئەمەش زیاتر لە بواری بیناسازیدایە، ئەمە جگە لە كرێكاری پارێزگاكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق، كە لە ڕووی دەستووری و یاساییەوە ناتوانین ڕێگرییان لێ بكەین، ئەمەش هۆكارێكە كە لە بەر هەرزانیی كرێ و نرخی كاركردنیان، بازاڕی كار زیاتر پشت بەمان دەبەستێت، خەڵكی خۆمان زۆر پابەندی بۆنە و كاتی كار و ڕۆژانی هەینی و پشوو و سەیران و میواندارێتی و تەنانەت كەلتوورین، كە لە هەندێك بواردا گرفتێكی گەورەیە، بۆ نموونە: لە بواری پاككردنەوەی شار و خزمەتگوزارییەكانەوە ئامادەیی كرێكاری خۆمان بۆ ئەم كارە زۆر كەمە، زۆربەی خاوەنكارەكان گلەییان لە وەستا و كرێكاری خۆمان هەیە، ئامادەنەبوونی كاركردن لێرە زۆرە، لەگەڵ ئەوەی ڕێژەی بێكاری لە هەرێمی كوردستان لە سەرووی 13%ـە، لەلایەكی دیكەوە گرفتێكی دیكە لە ناو گەنجاندا هەیە، ئەو گەنجەی باوكی ئیمكاناتی هەیە، فێری تەمبەڵی بووە و ئامادە نییە هەموو كارێك بكات. لە یاسا نوێیەكەدا چەندین ماددەی یاسایی زیاد كراوە بۆ پاراستنی مافی كرێكاری بیانی، كە لە یاسای پێشوودا تەنیا یەك ماددە باسی كرێكاری بیانی كردووە، ئێمە هەندێك ڕێنماییمان بەهێزتر كردووە و بووەتە یاسا.

* گرنگترین ڕێگەچارە بۆ پاراستنی مافی كرێكار و زامنكردنی دواڕۆژی كرێكار و كارمەندانی كەرتی تایبەت دەستەبەركردنی كارە، ئایا تا چەند توانراوە مافی كرێكاران و كارمەندانی كەرتی تایبەت دەستەبەر بكرێن؟

- ئێمە دوو یاسامان هەیە، یاسای (كار) و یاسای (خانەنشینی دەستەبەری كۆمەڵایەتی) كە دوو یاسای جیاوازن، جاران خاوەن كار كرێكار و كارمەندەكانی لە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی دەستەبەر دەكرد، بەڵام لە یاسا نوێیەكەدا كرێكار و كارمەندانی كەرتی تایبەت خۆیان دەتوانن دەستەبەری بكەن، لە هەرێمی كوردستان ژمارەیەكی زۆری كۆمپانیا و كارگە هەن، كەچی ژمارەیەكی زۆر كەم كۆمپانیا دەستەبەر كراوە و ژمارەی پشكنەرەكانیشمان كەمە، من لە ناوچەكەدا زۆر سەرسامم بە یاسای كاری وڵاتی ئوردن، كە بە ڕاستی لە ڕووی دەستەبەری كۆمەڵایەتییەوە توانیویەتی ببێتە وەزارەتێكی خزمەتگوزار و خاوەن داهات.

* زۆر یاسا و ڕێنمایی هەیە كە لە ڕووی پراكتیكییەوە جێبەجێكردنی زەحمەتە، ئایا لە كوردستان چۆن بەسەر ئەو ئاستەنگ و بەربەستانەدا زاڵ دەبن، كە دێتە بەردەم جێبەجێكردنی یاساكانی كار؟

- بە شێوەیەكی گشتی ئێمە گرفتمان لە جێبەجێكردنی یاساكانی كاردا هەیە، ئەگەرنا لە هەرێمی كوردستان زۆربەی مافەكانی كرێكار و كارمەند بە یاسا و ڕێنمایی زامن كراوە، هەر لە ڕێكخستنەوەی گرێبەستی كاركردن لە نێوان كرێكار و خاوەن كار، تا دیاركردنی مافەكان، گشت ماف و ئەركی هەردوو لایەن و، دیاریكردنی كاتی كۆتاییهێنان بە گرێبەست و پاراستنی مافی كرێكار لە كاتی تووشبوون بە پێكان، یان مردنی كرێكار بە هۆی كارەكەیەوە، هەروەها پاراستنی مافی خاوەنكار لە كاتی ڕوودانی هەر كارێكی نەشیاو لە لایەن كرێكارەكە لە كاتی كاركردندا، هەروەها دیاریكردنی ئەو حاڵەتانەی دەبێتە هۆی كۆتاییهێنانی گرێبەست و ئەو حاڵەتانەی كە نابێت گرێبەست كۆتایی پێ بهێنرێت، تەنانەت ئەو حاڵەتانەی كە كرێی كرێكار دەبڕدرێت لە كاتی پابەندنەبوونی بە مەرجەكانی كاركردن، لە یاسا نوێیەكە دیاری كراوە، ئەمە وێڕای دیاریكردنی كاتی كاركردن كە هەشت كاتژمێر دەبێت لە ڕۆژێكدا و (48) كاتژمێر دەبێت لە هەفتەیەكدا، هەروەها دیاریكردنی ئەو كارانەی كە پێویستی بە كاتژمێری كاركردنی زیاتر، یان كەمتر هەیە، هەروەها دیاریكردنی كاری شەوانە و ڕۆژانە و دانانی مەرجەكانی، هەروەها دیاریكردنی مۆڵەتەكانی كرێكار لە كاتی بۆنەكان و پشووە فەرمییەكان، كە هەر كرێكارێك لە هەفتەیەدا یەك ڕۆژ پشووی هەیە و لە ساڵێك (21) ڕۆژی هەیە، هەروەها كرێكار مافی هەیە مۆڵەتی نەخۆشی وەربگرێت بۆ ماوەی (30) ڕۆژ لە ساڵێكدا بەپێی ڕاپۆرتی پزیشكی، هەروەها مۆڵەتی تایبەت دانراوە بۆ بۆنە كەسییەكان وەك: ژنهێنان، مردنی كەسێك لە خێزان، بەجێهێنانی فەریزەی حەج، پشكنینی كار. لەم یاسایەدا گشت ئەو شوێنانە كە كاری لێ دەكرێت، دەكەوێتە ژێر چاودێریی پشكنەری كار، بە مەبەسی پاراستنی مافەكانی كرێكار و خاوەنكار و جێبەجێكردنی ماددەكانی ئەم یاساییە .

* بێكاری لە نێو ئافرەتاندا زۆر زیاترە بەراورد بە پیاوان، ئەمەش بە هۆی چەندین هۆكار، ئایا تا چەند لە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی ڕەچاوی مافەكانی ئافرەتانی كرێكار كراوە و، لەم بارەیەوە چی كراوە؟

- بە هۆی چەندین هۆكاری كەلتووری و جیاكاری و جەستەییەوە، ڕێژەی بێكاری لە نێو ئافرەتاندا زۆر زیاترە، هەربۆیە ڕەچاوكردنی زیاتر لە یاسای نوێدا هاتووە، بۆ نموونە كرێكاری ئافرەت لە بواری پشووی زیاتر لە كاتی كاركردن و پێدانی مۆڵەتی تایبەت بۆ دووگیانی و منداڵ بوون بۆ ماوەی (14) هەفتەیە لە ساڵێكدا، ئەمە بە یەكێك لەو خاڵانە دادەنرێت كە گرنگیمان پێ داوە، سەبارەت بە مافەكانیشیان ئەوا خاوەنكارمان پابەند كردووە بە ئامادەكردنی شوێنیكی تایبەت بۆ ئافرەتانی كرێكار، بە كردنەوەی داینگە لە شوێنی كار لە كاتی پێویستدا و سزای پێژاردن دانراوە لە كاتی سەرپێچیكردنی ئەم بابەتانەی سەرەوە، هەروەها لە بواری گێچەڵی سێكسیدا سزای توندی خاوەن كارمان داناوە.

*  تا چەند كارتان كردووە بۆ ئەوەی ژمارەی ئەو كرێكار و كارمەندانەی لە ڕووی تەندروستی و سەلامەتی پیشەییەوە زیانیان بەردەكەوێت، مافەكانیان پارێزراو بێت؟

 - لە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی بەردەوام جەخت لەسەر ئەو مەرجانە دەكەینەوە كە لە یاسادا دانراوە و، دەبێت لە شوێنی كاركردن هەبێت، ئەمە جگە لە دابینكردنی گشت ئەو كەلوپەلانەی كە دەبێت بۆ كرێكار ئامادە بكرێت، بۆ پاراستنی لە ڕووی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی و، سزای توند دانراوە لە كاتی سەرپێچیكردنی خاوەن كار.