پڕۆفیسۆر نادیە ئۆربیناتی بۆ گوڵان: دیموكراسی پێویستی بە دامەزراوەی بەهێز هەیە
نادیە ئۆربیناتی پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی كۆڵۆمبیا لە نیویۆرك، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە وەك: فیكری سیاسیی هاوچەرخ و نەریتی دیموكراتی و دژ بە دیموكراتی، خاوەنی چەند كتێبە لە بارەی دیموكراسییەتی نوێنەرایەتی و، ئەو كێشە و تەنگژانەی ڕووبەڕووی دیموكراسی بوونەتەوە. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەندیدار بوون بە چەند پرسێكی بنەڕەتی و گرنگەوە، وەك ئەوەی پێی دەوترێت دیاردەی داكشان و پاشەكشەی دیموكراسی و ئایا دەكرێت دیموكراسی زاڵ بێت بە سەر ئەم تەنگژانەوە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* ماوەیەكی زۆرە باس لەوە دەكرێت كە دیموكراسی ڕووبەڕووی تەنگژە و قەیرانی ڕاستەقینە و قورس بووەتەوە و تەنانەت بەرەوپێشچوونی دیموكراسی لە هەندێ شوێن و ووڵاتدا نەك هەر بەردەوام نییە بەڵكو پێچەوانە بۆتەوە، ئێوە چۆن لەم پێشهات و پەرەسەندنە دەڕوانن و پێتان وایە چ ئایندەیەك چاوەڕوانی دیموكراسی دەكات؟
- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەو ڕاستییە بكەین كە كۆمەڵگە و دەوڵەتان بە هەمان هەلومەرج و بارودۆخدا تێناپەڕن، واتە هەر كۆمەڵگەیەك تایبەتمەندی و خەسڵەتی تایبەت بە خۆی هەیە، بە چەشنێك ڕەنگە هەندێ جار لە هەندێ وڵاتدا دیموكراسی بە بارودۆخێكی قەیراناوی و سەختدا تێپەڕێت. بەڵام سەرەڕای ئەو جیاوازی و تایبەتمەندییانەش ئەوا دەكرێت بوترێت كە ڕاستە تەنگژەیەك لەم ڕووەوە هەیە كە پەیوەستە بەوەی چۆن لە دیموكراسی بڕوانین، چونكە لەم ڕووەوە لێكدانەوەی جیاواز هەیە لە بارەی ئەوەی دیموكراسی چی لەخۆ دەگرێت. هەرچۆنێك بێت، نابێت ئەوە لە یاد بكەین كە دیموكراسی چەند ڕەهەندێك لە خۆ دەگرێت، ناكرێت دیموكراسی تەنیا لە بوار و پانتاییەكی دیاریكراودا قەتیس بكەین، بۆ نموونە، ناكرێت بڵێین دیموكراسی تەنیا لە دەستەبەركردنی ئازادی بۆ ڕادەربڕیندا بەرجەستە دەبێت، یان بڵێین تەنیا پەیوەستە بە بەشداریكردنەوە، بەڵكو بوونی دامەزراوەی بەهێزیش كە بتوانێت ببێتە بەرهەڵست و بەرگری هەوڵە دژە دیموكراسییەكان پێكهاتەیەكی گرنگی دیموكراسییە و نابێت نادیدە بگیرێت.
* قسەیەك هەیە كە دەڵێت هەمیشە دیموكراسی هاوشان بووە بە جۆرێك لە پشێوی و تەنگژە، چونكە خۆی لە خۆیدا بوار و دەرفەت لەخۆ دەگرێت بۆ ئەوەی تێكڕای خاوەن بیروبۆچوون و بەرژەوەندییە جیاوازەكان گوزارشت لە خۆیان بكەن و بەشداری لە بڕیار و بەڕێوەبردنی كاروبارەكاندا بكەن، بەڵام لە هەمان كاتدا دەوترێت هێزی دیموكراسی لەوەدایە توانای خۆڕاستكردنەوەی هەیە، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە ڕاستیدا ئەوەی من دەتوانم لەم بارەیەوە بیڵێم ئەوەیە كە ڕاستە هەندێ جار هەندێ بارودۆخی كەلتووری و كۆمەڵایەتی دەبنە هۆی ئەوەی دیموكراسی تووشی تەنگژە و بارێكی نالەبار ببێتەوە، بۆ نموونە ڕەنگە هەلومەرجێك دروست بێت كە تێیدا هاووڵاتییان هەست نەكەن بە بەشێك لە واقیعەكە دیموكراسییەكە. ئێمە لەم ڕووەوە دەتوانین ئاماژە بەو واقیعە بەرجەستە و هەستپێكراوە بكەین كە پەیوەستە بە قووڵبوونەوە و بەرفراوانبوونی كەلێنی نێوان چەند چینێكی نێو كۆمەڵگەیە لە وڵاتە دیموكراسییەكاندا، مەبەستم لە دیاردەی نایەكسانییە، لێرەدا مەبەستم ئەو هەستەیە كە دەبێت لە نێو هاووڵاتییاندا بێتەئاراوە و دروست بێت، ئەویش ئەوەیە كە هەست بكەن دەرفەتی ڕاستەقینە لە بەردەوام هەموویاندا بە چەشنێكی یەكسان ڕەخسێنراوە. كەواتە ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە لە مەسەلەكە بڕوانین، ئەوا بەڵێ، دیموكراسی هاوشانە بە بوونی جۆرێك لە تەنگژە و كێشە، كە دەبێت لەم ڕوانگەی پرسی یەكسانییەوە هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی ئەم بارودۆخە نالەبارە بخرێنەگەڕ.
* زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە یەكێك لەو هەڕەشە ڕاستەقینانەی كە ڕووبەڕووی دیموكراسی بووەتەوە، لەو دیاردەیەوە سەرچاوە دەگرێت كە پێی دەوترێت پۆپۆلیزم، ئایا ئێوە چۆن لەم مەسەلەیە دەڕوانن و پێتان وایە پەیوەندیی نێوان دیموكراسی و پۆپۆلیزم پتر لە چیدا بەرجەستە دەبێت؟
- با سەرەتا ئەوە ڕوون بكەینەوە كە لە سەردەم و سەروەختی هاوچەرخدا كاتێك ئێمە باس لە دیموكراسی دەكەین، ئەوا مەبەستم ئەو دیموكراسییەتەیە كە لە ڕێی كۆمەڵێك حزبی سیاسییەوە پرسێكی وەك نوێنەرایەتیكردن بەرجەستە و پیادە دەكرێت، واتە ئەمە ڕێگایەك بوو بۆ ئەوەی تێیدا هاووڵاتیان دەرفەت بە دەست بهێنن بۆ ئەوەی بەشداری بكەن لە هەڵبژاردن و سەرخەستنی ئەو كەسانەی بە نوێنەرایەتیی ئەوان جڵەوی حوكمڕانی دەگرنەدەست. دواتر ئەگەر بمانەوێت وەڵامی پرسیارەكەی ئێوە بدەینەوە لەبارەی پەیوەندیی نێوان دیموكراسی و پۆپۆلیزم، ئەوا ڕاستە لەم ڕووەوە جۆرێك لە ئاڵوگۆڕ بەسەر دیموكراسیدا هاتووەتە ئاراوە. لەم ڕووەوە نابێت ئێمە ڕۆڵی ڕاگەیاندن، بەتایبەتی دروستبوون و ڕۆڵگێڕانی سۆشیال میدیا فەرامۆش بكەین. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە كە ئەم گۆڕانكارییە لە بواری ڕاگەیاندندا دۆخێكی خۆڵقاندووە كە سەركردەیەكی بتوانێت ڕاستەوخۆ موخاتەبەی خەڵك بكات بە بێ ئەوەی پێویستی بە ناوەندێكی وەك حزبی سیاسی یان ڕێكخراوێك بێت، ئەمەش پەرەسەندنێكە لە نێو هەناوی دیموكراسییەوە هاتووەتە ئاراوە.
* زۆر جار باس لە پەیوەندیی نێوان دیموكراسی و گەشەی ئابووری دەكرێت، واتە هەندێ جار دەوترێت كە بەرەوپێشچوونی دیموكراسی هاوشانە بە گەشەی ئابووری و بەرەوپێشچوونی داهات و خۆشگوزەرانیی هاووڵاتییان، لەگەڵ ئەوەشدا هاتنەئارای ئەو مۆدێلانەی كە تێیدا گەشەی ئابووری بەدی هاتووە، بە بێ ئەوەی كرانەوەی سیاسی ڕوو بدات، گومان لەسەر ئەم پرسە دروست دەكەن، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
-لە ڕاستیدا ئەمە پرسێكە كە مشتومڕێكی زۆر و دوور و درێژی لە بارەوە كراوە. زۆرجار لەم ڕووەوە ئاماژە بە ئەزموونی چین دەكرێت، كە ئاشكرایە كە ئەزموونی حوكمڕانی لە چین، وەك حوكمڕانییەكی خۆسەپێن وەسف دەكرێت، هەرچەندە هەوڵ هەیە لەو وڵاتەدا كە ئەزموونەكە بە چەشنێك بخرێتەڕوو كە ئەم حوكمڕانییە هاوشانە بە ڕەزامەندیی خەڵك و لەم ڕەوەوە شەرعیەت بەدەست دەهێنێت. دواتر ئەگەر ئێمە لە ڕووی دەرئەنجامەكانەوە حوكم بدەین، دەبێت بپرسین ئایا پرسێكی زۆر گرنگ هاتووەتە ئاراوە كە دەكرێت بە ئاڵوگۆڕێكی گرنگی لە قەڵەم بدەین؟ چونكە ئەگەر ئامانجەكە بەدیهێنانی خۆشگوزەرانی و دۆخێكی باش بێت بۆ خەڵك و بتوانرێت دەرئەنجامێكی لەم چەشنە بە بێ دیموكراسی و بەشداریكردن و هەڵبژاردن بەدی بهێنرێت، ئایا ناكرێت مۆدێلێكی لەم چەشنە هەڵوەستەی جددی لەسەر بكرێت؟ لەلایەكی دیكەوە، ئەو پرسەش دێتە ئاراوە، ئەگەر دەسەڵاتداران و ئەوانەی جڵەوی حوكمڕانییان بە دەستەوە گرتووە، ڕێڕەوی حوكمڕانییان بە لاڕێدا برد و لە گەندەڵییەوە تێوەگلان، ئایا چۆن هاووڵاتییان بتوانن و چ كەناڵێك بەكار بهێنن بۆ سزادانیان و دوورخستنەوەیان لە دەسەڵات؟ كە دووبارە لێرەدا گرنگیی دیموكراسی و پرسی هەڵبژاردن و دەستاودەستكردنی دەسەڵات دێتەوەئارا. هەر چۆنێك بێت، نابێت ئەو واقیعە فەرامۆش و پشتگوێ بخەین كە پەیوەستە بەو تەحەددییەی پەیوەندی بە دۆخی هاووڵاتییانەوە هەیە، واتە ڕەنگە لە هەندێ وڵاتی دیموكراسیدا دۆخی ژیان و گوزەرانی هاووڵاتییان خراپتر بێت بەراورد بە دۆخی هاووڵاتییانی هەندێ وڵات كە حوكمڕانییەكی خۆسەپێن تێیدا باڵادەستە. مەبەستم ئەوەیە دەبێت دیموكراسی ئەم پرسە بە جددی وەربگرێت.
* ئەگەرچی شەڕ هەمیشە واقیعێكی بەرجەستە بووە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەمیشە مرۆڤەكان بیریان لەوە كردووەتەوە كە باشترین ڕێگاچارە بگرنەبەر بۆ كۆتایی بە شەڕ و بەرگرتن بە هەڵگیرسانی و ڕیشەكێشكردنی هۆكارەكانی و بەرپاكردنی ئاشتییەكی درێژخایەن، لەم ڕووەوە باس لەوە دەكرێت كە دیموكراسی چارەسەرە، واتە تیۆرییەك هەیە كە دەڵێت وڵاتە دیموكراسییەكان تووشی شەڕ نابنەوە لەگەڵ یەكتردا، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە ڕاستیدا ئەم بانگەشەیە بووەتە ئایدیۆلۆژیایەك و هەوڵی ئەوە دەدرێت پەرەی پێ بدرێت. مەبەستم ئەوەیە كە ئەم بانگەشەیە كراوە بە بناغە، یان پاساوێك بۆ ئەوەی كار و كۆشش بكرێت ئەوەی بە جۆرێك لە جۆرەكان دیموكراسی بنێردرێتە وڵاتانی دیكە. كە دەكرێت بڵێین لەم ڕووەوە ئەمە كێشە و باری نالەباری دروست كردووە، چونكە لەو كاتەدا پێت وایە پێویستە دیموكراسی لە وڵاتانی دیكەشدا بەرپا بكرێت و لەم ڕوانگەیەوە كار دەكرێت بۆ ئەوەی ئاڵوگۆڕێك بەم ئاراستەیەدا بەسەر وڵاتان و كۆمەڵگەكانی دیكەدا بهێنرێت، بەڵام بۆ ئەوەی دیموكراسی بە چەشنێكی سرووشتی بێتەئاراوە و بەرەوپێش بچێت، دەبێت هەڵقوڵاوی خواست و ویستی نێو كۆمەڵگە بێت. مەبەستم ئەوەیە هێنانەدی دیموكراسی و پەرەپێدانی بەرپرسیارێتی كاری ناوخۆیی كۆمەڵگەكانە و دەبێت خۆیان بەم ئاراستەیەدا كار و كۆشش بكەن.
