كردە توندوتیژییەكان لە سەرتاسەری جیهاندا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لە هەڵكشاندایە، لە هەرێمی كوردستانیش ڕێژەی توندوتیژی زیادی كردووە، بە تایبەت لەناو خێزان و لەلایەن ئەندامانی خێزان توندوتیژی بە هەموو جۆرەكانیەوە ئەنجام دەدرێن، زۆرجاریش توندوتیژییەكان بە كوشتن كوتاییان دێت. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان زیاتر تاوتوێی ئەو پرسە هەستیارە دەكەن.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 تاڤگە عومەر بەڕێوەبەری گشتیی یاسا و مافی مرۆڤ لە دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «لەم دواییەدا تێبینیی ئەوە كراوە كە زۆربەی توندوتیژییەكان بەتایبەتیش لەناو خێزانەكاندا بە كۆشتن كۆتایی دێت، كە ڕەنگە ئەم حاڵەتانە پێشتریش هەبووبن، بەڵام بەم دواییە ڕووی لە هەڵكشان كردووە. واتە كوشتنی ئەندامانی خێزان لە ناو خێزانەكاندا خەریكە دەبێتە دیاردە». سەبارەت بە هۆكار و پاڵنەری سەرەكیشی گوتی: «هۆكاری سەرەكیی ئەم دیاردەیە دەگەڕێتەوە بۆ پەروەردەی تاك لە چوارچێوەی خێزان و دەرەوەی خێزان كە بەداخەوە دەتوانین بە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ئەم دیاردەیەی دابنێین». هەروەها جەختی لەوە كردەوە كە «هۆشیاریی خێزانەكان لە چۆنیەتی هەڵسوكەوتی منداڵەكانیان و پەیوەندی بە ژینگەی دەرەوەی خێزان و پچڕانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی نێوان خێزانەكان، بە هۆی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە كە بەداخەوە ئەم تۆڕانە پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی دەرەوەی خێزانەكانی بەهێز كردووە، بەڵام هەندێك جار بووەتە هۆكاری پچڕانی پەیوەندی نێوان خێزانەكان كە زەنگێكی زۆر مەترسیدارە و ئەنجامی مەترسیدار و نەخوازراوی لێ دەكەوێتەوە.

تاڤگە عومەر ڕای وایە «دۆخی ئابووری بە شێوەیەكی سەرەكی هۆكاری دوورخستنەوەی ئەندامانی خێزانە لە یەكتری لە ئێستادا، ئەگەر ڕۆژانێك بە تەنیا باوك سەرچاوەی پەیداكردنی بژێوی خێزان بوو، بەڵام لە ئێستادا زۆربەی خێزان بە هۆی بارگرانیی ئابووری و سەختیی ژیانی ڕۆژانە سەرقاڵی كار و پەیداكردنی بژێوی خێزانن، ئەمەش وای كردووە بۆشاییەك و لێكترازانێك لە نێوان خێزانەكاندا دروست ببێت و، خۆشەویستی و میهرەبانی كەم ببێتەوە لە لایەك و لە لایەكی دیكەشەوە ماندوبوونی بەردەوامیان هۆكارێكە بۆ لەدەستدانی ئارامگرتن و پشوودرێژی لەسەر كێشەكان و لێك تێگەیشتن كە بێگومان زۆر جار كێشەیەكی بچووك ڕەنگە كێشە و تاوانی زۆر گەورەی لێ بكەوێتەوە». گوتیشی: «هەندێك لە ڕاگەیاندنەكان وەكو تیرۆرێكی هەمەڕەنگ دەكەن، كە بەداخەوە هیچی لە تیرۆری ڕەش(كە كوشتنی هاووڵاتیانی سڤیلە بەدەستی تیرۆریستان) و تیرۆری سپی (كە ماددەی هۆشبەرە) كەمتر نییە. دەچێتە هەموو ماڵێك و بێ سانسۆر لە پشت ئەجندا سیاسییەكان بابەتە كۆمەڵایەتییەكان دەورووژێنن، بێ گوێدانە كاریگەرییان لەسەر تاكەكانی كۆمەڵگە و لێكەوتە و زیانەكانی، زۆر كەم و بە دەگمەن دەزگایەكی ڕاگەیاندن ڕاوێژكاری كۆمەڵایەتی هەیە كە ڕێگر بێت لە بڵاوكردنەوە و پەخشكردنی زۆر پڕۆگرام و بابەت كە تاكەكان تێیدا زەرەرمەندی یەكەم دەبن. لەگەڵ هەموو هەوڵەكانیش بۆ سنوورداركردنی چەك لەناو ماڵان و بەكارهێنانی چەكی بێ مۆڵەت، پێویستە هێشتا زیاتر هەوڵ بدرێت كە ئەم بابەتە كاری لەسەر بكرێت و هەڵمەتەكان بەردەوام بن، تاوەكو بوونی چەك بە یەكجاری لە ناو ماڵاندا قەدەغە بكرێت.

بەڕێوەبەری گشتیی یاسا و مافی مرۆڤ لە دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ» ئەوەشی بە پێویست زانی كە «هەموو مینبەرێك بۆ زیاتر قووڵكردنی بیری لێبوردەیی و یەكتر قبووڵكردن و بڵاوكردنەوەی خۆشەویستی لە نێوان تاكەكاندا بەكار بێت، نەك بە پێچەوانە، كە ڕۆڵی مامۆستایانی ئایینی لەو پێناوەدا زۆر گرنگە و پێویستە هەوڵ بدەن ئەو چەمكانەی كە تاكەكان لە یەك نزیك دەكاتەوە، زیاتر بیگەڕێننەوە ناو خەڵك و بیر و هزری توندڕەوی بڕەوێننەوە و بە هەموو شێوەیەك دژی هۆكار و پاڵنەرەكانی توندوتیژی بن لە كۆمەڵگەدا».

نووسەر و ڕۆژنامەنووس عیسا بۆتانی، هێما بۆ ئەوە دەكات كە دیاردەی توندوتیژی‌ لە هەموو ڕۆژگار و سەردەم و ‌نیشتمانێكدا هەیە، بەڵام جاری وایە بە وشككردنی سەرچاوەكانی گەشەكردن و سەردەرهێنانی؛ دوا دەخرێ و ڕێگری لە ‌دەركەوتنی دەكرێ. هەندێك ژینگە و بارودۆخ یارمەتیی كردنەوەی لغاوی هێز و ڕق و تووڕەیی دەدەن؛ ئەو هێز و كەفوكوڵ و هەڵچوونەی توندوتیژی لێ دروست دەبێت، هەمیشە وەكو خۆڵەمێشێكی سارد بووەوە بای ئەوە تین و گەرمی تێدایە بە چۆڕە نەوت و دەسكە پووشێك بلێسەكانی بڵند ببنەوە و گڕ لە پاوانەكانی دوروبەری خۆی بەر بدات. هاوكات دەڵێت: «توندوتیژی پەیوەست نییە بە ڕەوشت و كەسایەتی و هاووڵاتیی وڵات و نەتەوەیەك و مرۆڤ لە سەرتاسەری ئەم سەرزەمینەدا و بۆی هەیە بە پێدانی چەپكە گوڵێك زەردەخەنە بكا و بە لێدانی زلـلەیەك ڕووبەڕووت ببێتەوە. پشیلە وەكو گیانەوەرێكی دەستەمۆ و ماڵی، كاتێك دەست بۆ بێچووەكانی دەبرێ، دەگوترێ چڕنووك بۆ نێوچاوی شێر دەهاوێژێت. باوكێك كەوا نان لە بەرد و كەڤری چیاكان دەردەهێنێت (ئەگەر چەكوچ وەشاندن نیشانە بێت بۆ توندوتیژی) كە دەگاتەوە ماڵ منداڵەكانی دەخاتە سەر شان و ئامێزی گەرمیان بۆ دەكاتەوە. گوشتفرۆشێك ڕۆژ لەگەڵ تیغ و چەقۆ دەكاتەوە و هەردەم چاوەكانی ڕەنگی سۆر دەبینێت، لە دەرەوەی دووكانەكەی باوك و هاوڕێ و هاوسەرێكی دلۆڤانە. ئەم نموونانە ڕەواییدان نین بۆ توندتیژی، بەڵام دەبێ بپرسین چ شتێكە وا دەكات گوڵ وەكو دیارییەكی جوان بایەخی نەمێنێت، چ كاتێك چەكوچ و تیغ و چەقۆ‌ لە كەرەستەی پەیداكردنی نان و بژێوی دەگۆڕدرێن بۆ ئامرازی توندوتیژی؟ لە سەروبەندی بڵاوبوونەوە و جێبەجێكردنی ڕێكارەكانی ڕێگریكردن لە تەشەنەسەندنی ڤایرۆسی كۆرۆنا، وڵاتێكی خاوەن شارستانیەت و پێشكەوتووی وەكو وەكو فەڕەنسا (كە بە وڵاتی گوڵاو ناسراوە) كاتێك لەوێ هۆشداری بە هاووڵاتیان دەدرێ بۆ داخستنی شوێنەكان و ڕاگرتنی هاتوچۆ، خەڵكی ئەوێ بە لێشاو ڕوو لە فرۆشگاكان دەكەن و هەرچی خۆراكە لەسەر ڕەفەی ماركێتەكاندا نامێنێت و تەنیا دەست گوڵە دەستی بۆ نابرێ، لە زۆر وڵاتی دیكەی ڕۆژئاواییدا تەنانەت دەرگای كۆگاكانی خۆراك دەشكێندرێن و دەدزرێن.. ئەوە نموونەیەكە كە پێمان دەڵێت مرۆڤ مرۆڤە. چ ڕەش بێت، یان سپی، كورد بێت یان فەڕەنسایی. كاتێك ترسی دەبێت لە برسیبوون پەنا بۆ نان دەبا، نەك گوڵ. بۆیە یەكێك لە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی توتیژی پەیوەستە بە نەبوونی هەلی كار و هەژاریی و نەبوونیی ماڵبات و مرۆڤەكان، كاتێك هاووڵاتیان ناتوانن پێویستیی ژیان و گوزەران بەدەست بێنن، بە هەموو ڕێگایەك هەوڵی دۆزینەوە و قەرەبووكردنەوەی دەدەن. كاتێك وەرزی زستان دادێ و هۆیەكانی گەرمكردنەوە وەكو نەوت و غاز و كارەبا بەردەست نابێت، پەنا بۆ بڕینەوەی دار و درەخت دەبرێ و دامەزراوەكانی دەوڵەت توانای ئەوەیان نابێت بە یاسا ڕێگری لێ بكەن و لە دەرەنجامی بڵاوبوونەوەی بێكاری و هەژاریدا دیاردەی دزی سەرهەڵدەدات و یاسا و شەرعیەت دەسەڵاتی بەسەر مرۆڤەكاندا نامێنێت. سەبارەت بە ڕۆڵی دامەزراوە پەروەردەییەكان لە ڕێگریكردن لە بڵاوبوونەوەی توندوتیژی هیچ كەموكوڕییەك نابیندرێت و پڕۆگرامەكانی خوێندن لێوانلێون لە پەیامی مرۆڤدۆستی و نیشتمانی، سیستەمی پەروەردەیی لە هەرێمی كوردستان مرۆڤەكان بۆ پیادەكردنی توندتیژی ئاراستە ناكات و قوتابیان بە گوێڕایەڵی بۆ یاسا و بەزەیی و خۆشەویستی بۆ تاك و كۆمەڵگە و خێزان ڕادەهێنێت، بەڵام كاتێك ئەو قوتابیانە خوێندن تەواو دەكەن و هیچ هەلی كاریان لەبەردەمدا ناكرێتەوە، لەسەر شەقامەكاندا گرد دەبنەوە و داوای دامەزراندن و دەرفەتی كاركردن دەكەن، كە داواكانیان بێ وڵام دەبێت، لە دەرەنجامدا چی ڕوو دەدات؟ هەرچی هۆكارەكانی دیكەی دروستبوونی توندوتیژی هەن كە خۆیان لە (بڵاوبوونەوە و بەكارهێنانی و بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان و ڕۆڵی میدیا و ڕاگەیاندنەكان لە دروستكردنی توندوتیژی و هەستكردن بە لاوازی و خۆبەكەمزانیی تاكەكان و بڵاوبوونەوەی چەك و.. هتد) دەبیننەوە و پەیوەستن بە ئاسوودەیی و دەستەبەركردنی ژیانێكی كارامه بۆ تاك، بەمە ڕێژەی هەرە زۆری هۆكارەكان لە بەین دەچن و ئەوەی دەمێنێتەوە هەندێك حاڵەتی بیژۆكن كە بۆ ئەمەش یاسا ڕێگەچارەی خۆی هەیە بۆ چوارچێوەكردنیان».

تانیا جەمال چالاكی بواری مافەكانی ئافرەت، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «توندوتیژی ئەنجام و لێكەوتەی جیاوازی هەیە، لەبەر ئەوەی توندوتیژییش جۆراوجۆر و جیاوازە، بەداخەوە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆشماندا سۆشیال میدیا و ڕاگەیاندن بە گشتی ڕۆڵی زۆر نەرێنی دەبینن و كاریگەریی زۆر خراپیان خستووەتە سەر كۆمەڵگە بەگشتی و تاك بەتایبەتی، چەواشەكاری و زێدەڕۆیی لە گەورەكردنی بابەتەكان و زەقكردنەوەی توندوتیژییەكان و برەوپێدانی لەلایەن میدیاوە و خەمساردیی حكومەت لەو بابەتە و كەموكووڕی لە پرۆسەی خوێندن و لاوازیی وەزارەتی ڕۆشنبیری و نەبوونی ئەجێندایەكی ڕێكخراو لە وتاری ئایینی و.. هتد، وای كردووە توندوتیژی لە هەموو بوارەكان زیاتر و زیاتر بووە. بەداخەوە هەست دەكرێت كە بە بەرنامە برەو بەو بابەتە دەدرێت، بە شێوەیەك شیرازەی كۆمەڵگە هەمووی شێوێندراوە. تاك هەردەم بیركردنەوەی ئاڵۆز و شێواوە و نازانێت چی دەوێت و بۆچی دەژی. لە بچووكترین بەركەوتن دەڕووخێت و توانای گەڕانی بە دوای چارەسەردا نییە، لەبەر ئەوەیە یا خەڵك دەكوژێت، یا خۆی».

تانیا جەمال زیاتر گوتی: «هەرگیز لەو پاشاگەردانییەدا كەس ناتوانێت خۆی بدۆزێتەوە و خۆی بپارێزێت، یان بتوانێت كێشەی خۆی، یا ئەویتر چارەسەر بكات، لەبەر ئەوەی لە خواردن و خەوتن و نووسین و خوێندنەوە زیاتر هیچ پەروەردەیەكی دروستی نییە. خۆی و بەختی خۆی دەكەوێتە چ ژینگەیەك، هەموو ڕەفتار و قسەیەكی دەرەوەی خۆی كاریگەری لەسەر بەجێ دەهێڵێت، هەر كەس بیەوێت بەڕێوەی دەبات، لەو كاتەدا بێهودەیی و بێهیوایی باڵ دەكێشێت بەسەر ئەقڵ و بیركردنەوەی و لەهەر كێشە و گرفتێكدا پەنا بۆ هەڵچوون و توندوتیژی دەبات، ئەمەش كارەساتی كوشتن و خۆكوشتنی لێ دەكەوێتەوە، جگەوە لەوەی كە بابەتەكە ئافرەت یا ئافرەتبوون بێت، هاوكێشەكە تەواو پێچەوانە دەبێتەوە و دەبەسترێتەوە بە شەرەف و نامووسەوە و وای لێ دێت، چ ئافرەتەكە، چ كەسوكارەكەی ئاوات بە مردن بخوازن، كۆمەڵگەیەكی بێ ویژدان كوشتن و خۆكوشتن تێیدا دەبێتە كارێكی ئاسایی وەك ڕۆژانە دەبینین».