بانكەكان لەم سەردەمەدا ڕۆڵ و پێگەیەكی گرنگیان لە بەڕێوەبردنی ئابووری و پەرەپێدانی بەردەوامدا هەیە، بێ بوونی سیستمێكی ڕێكوپێكی بانكی و سیاسەتێكی نەختینەیی، ناتوانرێت چارەسەری قەیران و گرفتە دارایی و ئابوورییەكانیش بكرێت، هەر لەبەر نەبوونی بانكێكی ناوەندیی سەربەخۆ و پڕۆڤیشناڵ، هەموو ئەو بڕیار و ڕێوشوێنانەی لەلایەن هەردوو بانكی فیدراڵیی ئەمریكا و بانكی ناوەندیی عێراقەوە گیرانەبەر، كاریگەرییەكی ئەوتۆیان نەبووە لەسەر بەهێزبوون و جێگیربوونی بەهای دیناری عێراقی، سەبارەت بەم پرسە و گرنگیی (هەژماری من) بۆ گەڕانەوەی متمانە و مامەڵەكردن لەگەڵ بانكەكاندا، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر ئەمیر سەلیم بەرپرسی بەشی دارایی و بانك لە كۆلێژی بەڕێوەبردن و ئابووریی زانكۆی سەڵاحەدین ساز دا، لێرەدا دەقی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* وەكو بەرپرسی بەشی دارایی و بانك و كەسێكی شارەزا لەم بوارەدا، سەرەتا دەمانەوێت بزانین خوێندنەوەت بۆ كەرتی دارایی و بانكی لە عێراقدا چییە و چۆن دەڕوانیتە بارودۆخی ئەم كەرتە گرنگە؟

- كەرتی بانكی و دارایی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا كەموكورتی و لاوازیی زۆری پێوە دیارە، بانكەكان لە ئاست ئەو گۆڕانكاری و پێشكەوتنە جیهانییەدا نین كە بە شێوەیەكی زۆر خێرا ڕوویان لە بەئەلیكترۆنی و دیجیتاڵیكردنی مامەڵە و خزمەتگوزارییەكانیان كردووە، ئەم بارودۆخە لە عێراق و هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2003 وە لەبری ئەوەی قۆناغ بە قۆناغ كەرتی بانكی پێش بكەوێت، كەچی ڕۆڵ و پێگەی كەرتی بانكی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا لاوازتر بووە، لە كاتێكدا لە عێراق زیاتر لە 70 بانكی تایبەت و هەردوو بانكی ڕافیدەین و ڕەشید و لقەكانی لە پارێزگاكان و بانكی ناوەندی هەیە، هەروەها لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە 117 بانكی حكوومی هەیە و چەندین بانكی ئەهلیی نێوخۆیی و نێودەوڵەتی مۆڵەتی كاركردنیان هەیە، كەچی جگە لە كاروبارێكی كەم و مامەڵەیەكی كلاسیكی لە دابەشكردنی مووچە و هەندێك مامەڵەی بچووك و كەم، هیچ ڕۆڵێكی بانكی و خەسڵەتێكی بانكیان نییە، ئەمەش واقیعێكی چاوەڕوانكراوە لە وڵاتێكدا كە خاوەن سیادەیەكی لاوازە و بەردەوام لە بارودۆخێكی ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری و سەربازیدایە، هەر لەبەر ئەم كەموكورتی و لاوازییەی ڕۆڵی بانك بوو، كاتێك بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلار نرخەكەی داشكا، بانكی ناوەندی و سەرجەم بانكە حكوومییەكانی دیكە نەیانتوانی بە ڕۆڵی خۆیان هەڵسن و پارێزگاری لە دراوەكەیان بكەن، ئەو پاڵپشتییەی نرخی دیناریش كە ساڵانێك بوو بانكی ناوەندی بۆ ڕاگرتنی جێگریی نرخەكەی بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی پەیڕەوی دەكرد، بووە ناوەندێكی گەندەڵی و ئاودیوكردنی ملیارەها دۆلار بۆ دەرەوەی وڵات، لە دوای شەڕی كەنداو و پێشكەوتنەكانی كەرتی بانكی لە عێراق نەك هەر وەستا، بەڵكو بۆ دواوە گەڕایەوە، ئەمەش وای كرد خەڵكی متمانەیان بە بانك نەمێنێت و پارەی كاش لە ناو ماڵەكاندا پاشەكەوت بكرێت، ئەم پاشەكەوتەش زیان بە خەڵكی و ئابووریی وڵاتیش دەگەیەنێت، چونكە ساڵ لەدوای ساڵ بەهۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵاوسانەوە ئەو پارە پاشەكەوتەی ناو ماڵان بەهای ڕاستەقینەی خۆی لەدەست دەدات و لە جووڵە و بزنێس و وەبەرهێنانیشدا سوودی لێ وەرناگیرێت. قەبارەی دیناری عێراقی بە زیاتر لە 96 ترلیۆن دینار مەزەندە دەكرێت و 70 تریلۆنی لەدەست خەڵكدایە بێ ئەوەی لە بانكەكاندا بێت و، ئەوەی دەمێنێتەوە بڕە پارەیەكی كەمە كە لە بەردەستدایە، هەر بۆیە زۆرترین مامەڵەی گەورە بە دراوی دۆلاری ئەمریكی دەكرێت و لەگەڵ هەر ڕووداو و پێشهاتێكدا شڵەژانی جووڵەی سیولەی نەختینەیی لێ دەكەوێتەوە، بۆیە بە شێوەیەكی گشتی سیاسەتی نەختینەیی لە عێراقدا جێبەجێ نەكراوە، چونكە هۆكارەكانی پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتە كە نرخی سوودە، كە بە هۆیەوە خستنەڕووی پارە زیاد، یان كەم دەكات، ناتوانرێت بە بڕە پارەیەكی كەمی بەردەستی حكومەت جێبەجێ بكرێت.

* سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پڕۆژەیەكی سەركەوتوودا لە ڕێگەی (هەژماری من) هەوڵی بەدیجیتاڵیكردنی سیستمی بانكی و خزمەتگوزارییەكان لە هەرێمی كوردستان دەدات، ئایا تاچەند ئەم هەنگاوە ڕۆڵی لە كەمكردنەوەی بەكارهێنانی پارەی كاش و خێراكردنی وەرگرتنی مووچە و مامەڵە نەختینەییەكان و سوودوەرگرتن لە خزمەتگوزارییە بانكییەكاندا دەبێت؟

- (هەژماری من) كە لەلایەن سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەستی پێ كرد، هەنگاوێكی گرنگە بەرە و بەكارهێنانی كارت و بەدیجیتاڵیكردنی كەرتی بانكی، بەتایبەتی كە لەم سەردەمەی ئەمڕۆدا لە دونیای پێشكەوتووی دەرەوەدا مامەڵەكردن بە بەكارهێنانی ڤیزاكارت و خزمەتگوزاریی دیجیتاڵییەكانە، ئەمەش وا دەكات مووچەخۆران و خەڵكی ڕوو لەو پرۆسەیەی بەدیجیتاڵی و ڤیزاكارت بكەن، كە بمانەوێت و نەمانەوێت دەبێت ڕوو لەم مامەڵەكردنە بكەین، چونكە لە ڕێگەی ئەم پرۆسەیەوە دەتوانرێت بە شێوەیەكی زۆر خێرا و بێ گرفت و ڕۆتین لە ماوەیەكی كەمدا سوود لە خزمەتگوزارییە بانكییەكان بكەین، كە زیاتر لە 30 خزمەتگوزاریی بانكی لەخۆ دەگرێت.

كردنەوەی هەژماری من و بەكارهێنانی ڤیزاكارت و بەدیجیتاڵیكردنی بانكەكان گرنگیی خۆی هەیە بۆ گەیشتن بە كاروانی پێشكەوتنی كەرتی بانكی و كۆتاییهاتن بە مامەڵەی پارەی كاش، ئەگەرچی پرۆسەیەكە لە ڕووی كاتەوە دواكەوتووە و لەم قەیرانەدا گەڕانەوەی متمانە بە بانكەكان كەمە، بەڵام كاروانی هەزار میل بە هەنگاوێك دەست پێ دەكات و ناكرێت لەم بارەوە ئێمە هەر لە چاوەڕوانیدا بین و لە دونیای دەرەوە داببڕێین، ئەو 810 مووچەخۆرەی بەشدارییان لەم پرۆسەیەدا كردووە، سەرەتای ئەو ڕێگایەیە كە بە بوێری لە ناو ئەم قەیرانەدا هەنگاوی بۆ نراوە و سەرەتایەكە بۆ ئەوەی هەموو مووچەخۆرانی كەرتی حكوومی ڕوو لەم مامەڵە پێشكەوتووە بكەن و، دواتر كەرتی تایبەت و خەڵكیش ئەوانەی كاریان لەگەڵ حكومەت هەیە، بەشداری بكەن، ئەم هەنگاوەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەو هەنگاوەی كە بۆ كردنەوەی بانكی نیشتمانی دێت، كە ڕاستەوخۆ سەر بە بانكی ناوەندیی عێراق دەبێت و لە خزمەتگوزاری و ئاسانكارییەكانی ئەو بانكە سوودمەند دەبێت، هەمووی سەرەتایەكە بۆ بووژانەوەی كەرتی بانكی، خۆ ئەگەر هەنگاوی گەڕانەوەی متمانە بە بانكەكانیش دەست پێ بكات، بەوەی سیولەی نەختینەیی تێدا بێت و خەڵك نەترسن و دڵنیا بن بەوەی پارە پاشەكەوتەكانیان دەدرێتەوە، ئەو كاتە دەتوانین هەنگاوەكانی بووژانەوەی كەرتی بانكی لە هەرێمی كوردستان هەست پێ بكەین، هەمووان دەزانن دوای شەڕی داعش و دابەزینی بەهای نەوت لە ساڵی 2014 زۆربەی بانكەكانی كوردستان تووشی قەیرانی نەمانی سیولەی نەختینەیی بوون، ئەم ڕووداو و قەیرانە كاریگەریی لەسەر زهنییەتی بازرگان و وەبەرهێنەر و بەڵێندەر و مووچەخۆر و خەڵكی بەگشتی ماوە، ئەگەر حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ بتوانێت بانكی نیشتمانی لەلایەن بانكی ناوەندییەوە دابمەزرێنێت و لقی لە پارێزگاكانی كوردستاندا هەبێت و، بانكی ناوەندی مامەڵەی دارایی و نەختینەیی لەگەڵ ئەم بانكە لە هەرێمی كوردستان بكات، بە هاوشێوەی هەردوو بانكی ڕەشید و ڕافیدەین، ئەمە باشترین هەنگاوە بۆ گەڕانەوەی متمانە، هاوكات دەبێت هەركەس و چین و توێژێك پارە لە بانكەكاندا دابنێت، دەبێت كەی پێویستی پێی بوو، ئەو بانكە ڕاستەوخۆ پارەكەی بداتەوە.

* باسی ئاودیوكردنی دۆلارت لە عێراق كرد، پرسیارە لێرەدا ئەوەیە ئەو گەندەڵی و ناشەفافییەت و دەستێوەردانی كاروبارەی دەوڵەت لەلایەن میلیشیاتەكانەوە چ كاریگەرییەكی نەرێنی كردووەتە سەر چارەنووسی داهاتووی بەهای دینار؟

- گەندەڵی و ناشەفافییەت كە بەهۆی زاڵبوونی بەرژەوەندیی میلیشیات و كەسە دەستڕۆیشتووەكانی ناو دەوڵەتی عێراقەوە هەیە، لەگەڵ ئەو دەستێوەردان و ئاودیوكردنی دۆلارەی كە دەكرێت، زیانێكی گەورەی لە داهاتووی چارەنووسی بەهای دینار داوە، هەر لەبەر ئەمەشە سەرەڕای هەموو ئەو پلان و هەوڵانەی بانكی ناوەندیی عێراق و حكومەتەكەی سوودانی، كەچی نەتوانراوە لە بازاڕە ناوخۆییەكاندا بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر 100 دۆلاری ئەمریكی بۆ 132 هەزار دینار دابەزێنرێتە خوارەوە و، تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت لە نێوان 157 بۆ 158 هەزار دیناردا ماوەتەوە و زیانمەندی سەرەكییش لەم بارودۆخەدا هاووڵاتیانی عێراقن.

* ئەی دانانی سەكۆی بەیانات و مامەڵەكردن بە سیستمی سیوفت تاچەند ئەو گەندەڵی و بەهەدەردانەی پارەی گشتی ڕادەگرێت؟

- دانانی سەكۆی بەیانات و مامەڵەكردن بە سیستمی سیوفت هەمووی لە بەرژەوەندی عێراق و بەهای دینارەكەیدایە، عێراق تەنیا وڵاتێكی دەوڵەمەندە و بڕە نەوتێكی زۆر دەفرۆشێت، بەهای بەرمیلێك نەوت لە بازاڕەكاندا بۆ ساڵێك دەچێت نەهاتووەتە خوارەوە، كەچی بەهۆی ئەم گەندەڵییەوە بەردەوام بەهای دینار لە ئاستێكی نزمدایە، ئاودیوكردنی دۆلاری ئەمریكی و موزارەبەی زۆر و گەمەكردن بە بەهای دۆلارەوە، وای كردووە بازاڕەكانی ئاڵووێری دراو جێگیری بەخۆیەوە نەبینێت، لێرە لە عێراقدا سیاسەت لە خزمەتی ئابووریدا نییە و دراو بۆ سوودی لایەنە سیاسییەكان و وڵاتانی دەوروبەر بەكار دەهێنرێت، بارودۆخی ئابووری لە سووریا و توركیا و گەمارۆی ئابووریی سەر ئێران وای كردووە هەمووان پێویستیان بەو دۆلارە بێت كە لە بازاڕەكانی ناوخۆی عێراقدا بە نرخێكی پاڵپشتیكراو هەیە، تەنانەت بانكی ناوەندییش سیفەتی سەربەخۆیی لەدەست داوە، گرفتەكە لەوەدایە ئەگەر سەكۆی بەیانات و ئەو ڕێوشوێنەی پێدانی دۆلار بە گەشتیار و بازرگانەكانیش دابنرێت، ئەو لایەنە سیاسی و دەوڵەتانەی دەوروبەر هەر بۆ كڕینی دۆلار پەنا بۆ بازاڕەكانی ناوخۆی عێراق دەبەن، بەمەش گەڕانەوەی متمانە بە دیناری عێراقی كاتێكی زیاتری پێویستە، تا ئەو متمانەیەش نەگەڕێتەوە سیولەی نەختینەیی لە بانكەكاندا زیاد ناكات و پارە ناگەڕێتەوە ناو جووڵەی بازاڕ و ئابووریی وڵات.

عێراق لە ڕووی سیاسییەوە سەربەخۆ نییە و سیادەی لاوازە، ئەوەتا ناتوانێت كۆنتڕۆڵی ئەو داهاتەش بكات كە لە فرۆشتنی نەوتەوە بەدەستی دەهێنێت، یەكێك لە خەسڵەتەكانی سەربەخۆیی ئەوەیە كە دەبێت بانكی ناوەندی سەربەخۆ بێت، بۆیە لە ڕووی ئابوورییشەوە سەربەخۆ نییە، كاریگەریی عەقڵییەتی شموولی و دەستێوەردانی دەرەكی بە ڕوونی بە سەریدا زاڵە.