پرسی دیموكراسی و پرسیاری ئەوەی ئایا وڵاتە دیموكراسییەكان دەتوانن باشتر گەندەڵی كۆنتڕۆڵ بكەن، هەروەها بابەتی پەیوەندیی نێوان دیموكراسی و گەشەی ئابووری و ئایا دیموكراسی بە شێوەیەكی حەتمی سەردەكێشێت بۆ گەشەی ئابووری، یان بە پێچەوانەوە دەستەبەركردن و بەدیهێنانی گەشەی ئابووری لە كۆتاییدا چەسپاندنی پایەكانی دیموكراسی لێ دەكەوێتەوە؟ كۆمەڵە پرسێك بوون كە گوڵان كردیە تەوەری دیدارێكی لەگەڵ ڕۆشا مینۆكاڵ كە توێژەری باڵایە لە پڕۆگرامی سەركردایەتیی پەیوەست بە گەشەپێدانەوە لە زانكۆی بێرمینگهام، كە كار لەسەر دەستەبەركردن، یان گەڵاڵەكردنی ڕێگەچارەی سیاسی دەكەن. ئەلینا تایبەتمەندی و شارەزایی هەیە لە بواری تەحەددییەكانی پەیوەست بە دیموكراتیكردن و بە نامەركەزیكردن و پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە و بنیادنانی دەوڵەت، هەروەها چەندین توێژینەوەی لە بارەی پرسەكانی پەیوەست بە گەندەڵی و چۆنێتی بەرنگاربوونەوەی گەندەڵییەوە هەیە.

 

• ماوەیەكی زۆرە باس و خواس لە بارەی ئەو پرسەوە دەكرێت كە پێی دەگوترێت «پاشەكشە، یان داكشانی دیموكراسی»، واتە ناڕەزایەتییەك هەیە لە ئەدای سیستمە دیموكراسییەكان، ئەمە لە كاتێكدا كە دەگوترێت لە سایەی دیموكراسیدا بواری گەندەڵكاری كەم دەبێتەوە، تێڕوانینی ئێوە چییە لە بارەی هۆكاری هاتنەئارای ئەم ناڕەزایەتییە و ئایا دەرئەنجامەكانی چی دەبن؟

- لە ڕاستیدا ئەمە پرسیارێكی گرنگە، من دەمەوێت لەم خاڵەوە دەست پێ بكەم، كە هیچ شتێك نییە لە نێو دیموكراسیدا، یان با بڵێین سرووشتی دیموكراسی بە چەشنێك نییە كە خۆی لە خۆیدا ببێتە هۆی كەمكردنەوە و سنوورداركردنی گەندەڵی، دەبێت ئەم ڕاستییەمان لەبەرچاو بێت، ئەمە لە كاتێكدا دەبێت ئەوەش نادیدە نەگرین كە هەندێ لە ڕژێمە خۆسەپێنەكان كاراتر و كاریگەرترن لە جڵەوكردنی گەندەڵی. هەرچەندە نابێت ئەوەش لە یاد بكەین كە چەندین ڕژێمی خۆسەپێنیش هەن كە هەموو چەشنە گەندەڵییەكیان تێدا بەربڵاوە و لە ئاست خواست و چاوەڕوانیی خەڵكەكەیاندا نین، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین ڕژێمی دیموكراسیشمان هەن كە لە مامەڵەكردن لەگەڵ پرسی گەندەڵیدا تەواو سەركەوتوون، دواتر ئەگەر بگەڕێینەوە سەر پرسیارەكەی ئێوە، ئەوا ڕاستە كە چەندین توێژینەوە هەن كە ئاماژە بە نائومێدییەكی قووڵ دەكەن لە ئاست حوكمڕانیی دیموكراسیدا، ئەم پرسەش پەیوەندیدارە بەوەی چۆن لە حكومەتێكی دیموكراسی دەڕوانرێت، و ئایا تا چەند ئەم حكومەتە لە ئاست ئەولەوییەت و پێداویستی و خواستی خەڵكدا بووە، كە لەم ڕووەوە هەندێ كەس هەست بە نائومێدی دەكەن، من پێم وایە بەشێك لە تەحەددییەكە پەیوەستە بەو پەرۆشی و حەماسەوە كە لە بارەی شەپۆلی بەدیموكراتیكردن لە ئارادا بوو، ئەوە بوو لە سەروەختی بڵاوبوونەوەی ئەم شەپۆلەدا باس لە كۆتایی مێژوو و سەركەوتنی سەرمایەداری و دیموكراسی دەكرا، واتە لەم ڕووەوە حەماسێكی زۆر چاوەڕوانییەكی زۆر لە ئارادا بوو، چاوەڕوانییەكە ئەوە بوو كە دیموكراسی دەتوانێت مامەڵە لەگەڵ هەموو چەشنە كێشەیەكدا بكات،و ئەدایەكی باشتری دەبێت و پتر لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا دەبێت و گەندەڵییەكی كەمتری تێدا ڕوو دەدات و مایەی ئاشتی و ئارامی دەبێت، واتە هەموو ئەم خەسڵەتانە درانە پاڵ دیموكراسی، مەبەستم ئەوەیە دەبێت هەموو ئەمانەمان لەبەرچاو بێت، كاتێك دەمانەوێت ئەم پرسە تاوتوێ بكەین. دواتر با ئێمە لە ڕوانگەیەكی دیكەوە لەم پرسە بڕوانین و پرسیاری ئەوە بكەین: ئایا دیموكراسی چییە و چی نییە؟ ئەگەر لە پێناسەكەیەوە لەم بابەتە بڕوانین، ئەوا دیموكراسی شێواز و ئالییەتێكە بۆ هەڵبژاردن، بۆ هەڵبژاردنی نوێنەر و دەسەڵاتەكان و گەڵاڵەكردنی بڕیارەكان بە چەشنێكی بەشداری ئامێز و بە شێوازێكی كراوە، واتە پرۆسەیەكە تێیدا بوار و توانای بەشداریكردن بۆ خەڵكی دەڕەخسێندرێت، هەرچەندە دەبێت لەم ڕووەوە بڵێین كە ئەم پێناسەیە تەنیا ڕەهەندی ڕێكارەكان لەبەر چاو دەگرێت، واتە جەخت لەسەر ئالییەت و ڕێوشوێنەكان دەكاتەوە، بەڵام ئەگەر ئێمە لە ڕوانگەی دەرئەنجامەكانەوە حوكم لەسەر دیموكراسی بدەین، مەبەستم ئەوەیە ئەگەر لە ڕوانگەی ئەوە حوكم بدەین تا چەند دیموكراسی دەتوانێت ئەدای باشی هەبێت و دەرئەنجامی ڕازیكار دەستەبەر بكات، ئەوا ئێمە لەم كاتەدا گوشارێكی زۆر دەخەینە سەر دیموكراسی، كە دەبینین لەم ڕووەوە تەنانەت ئەو وڵاتانەی كە بە لانكەی دیموكراسیش دادەنرێن كێشە و گیروگرفتیان هەیە.

• هەر لە پەیوەندی بەم پرسەوە، ئایا دەتوانین باس لەوە بكەین كە مەرج نییە دیموكراسی و گەشەی ئابووری دووانەیەكی لێكدانەبڕاو بن، مەبەستمان ئەوەیە لە ئێستادا باس لەوە دەكرێت كە لە سایەی ڕژێمە خۆسەپێن و تاكڕەوەكانیشەوە دەكرێت گەشەی ئابووری دەستەبەر بكرێت، هەندێ جار ڕژێمە دیموكراسییەكانیش ناتوانن وەك پێویست ئەم گەشەكردنە ئابوورییە بەدی بهێنن؟

- لە ڕاستیدا ڕەنگە بتوانین بڵێین كە پەیوەندییەك نییە لە نێوان دیموكراسی و گەشەی ئابووریدا، ئەگەر ئێمە لەم ڕووەوە باس لە ئەزموونی چین بكەین، ئەوا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە لە سەرەتادا چین ئاراستە و ئاقارێكی گرتەبەر كە لە ڕووی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و مرۆییەوە باجێكی زۆری دا، پێش ئەوەی بتوانێت ئاراستەیەكی دیكە بگرێتەبەر كە بتوانێت هەنگاو بۆ پێشەوە هەڵگرێت، بەڵام دیسان دەبێت لێرەدا ئەوەش لە یاد نەكەین كە چەندین نموونەی ئەو وڵاتە دیموكراسییانەمان هەن كە توانیویانە درێژە بە گەشەی دیموكراسی بدەن و پارێزگاری لێ بكەن، مەبەستم ئەوەیە لەم ڕووەوە مشتومڕێكی زۆر هەن و پرسیاری ئەوە دەكرێت، ئایا دیموكراسی سەردەكێشێت بۆ گەشەی ئابووری، یان ئەوەتا گەشەی ئابووری لە كۆتاییدا دەبێتە ۆی هاتنەئارای دیموكراسی؟ ئایا كامیان پێشمەرجی كامیانن؟ ئەوەی لەم ڕووەوە جێی سەرنجە ئەوەیە كە دەتوانرێت بەڵگە بۆ هەردوو بۆچوون و تێڕوانینەكە بهێنرێتەوە، بە هەرحاڵ لە ئێستادا هەلومەرجێك لە ئارادایە كە تێیدا چەندین وڵات لە ئەزموونی چین دەڕوانن و پێیان وایە ئەزموونێكی سەركەوتووە، لە كاتێكدا چەند وڵاتی دیموكراسی هەن كە لە قەیران و تەنگژەدان. بۆ ئەوەی ئەم وڵاتە دیموكراسییانەش بتوانن ئەم ڕەوتی تەنگژەیە پێچەوانە بكەنەوە، ئەوا پێویستە بتوانن لە ئاست خواست و چاوەڕوانیی خەڵكەكەیاندا بن، بە چەشنێك ئەم خەڵكە پشت نەكەنە دیموكراسی.

• ئەوەندەی ئێوە توێژینەوەتان ئەنجام داوە، ئایا هیچ وڵاتێك هەبووە كە لە دۆخی دوای ناكۆكی و شەڕدا توانیبێتی بە گرتنەبەری دیموكراسی كێشەكان تێپەڕێنێت و ئاشتی و گەشەكردن دەستەبەر بكات؟

- ئەمە پرسیارێكی زۆر قورسە، لەگەڵ ئەوەشدا من دەتوانم لەم ڕووەوە ئاماژە بە وڵاتێك یان ئەزموونی وڵاتی غانا بكەم، كە وڵاتێكی پڕ لە كێشە بوو لە ناوچەیەكی پڕ لە كێشەدا، دواتر ئەگەر ئەم وڵاتە بەراورد بكەین بە دەوڵەتە دراوسێكانی، ئەوا تا ڕاددەیەك فۆرم و شێوازێكی دیموكراسی تێیدا پیادە كراوە، كە ئاشكرایە غانا یەكێكە لە وڵاتانی تازەگەشەكردوو، بەڵام ئەم وڵاتە توانیی بەرەوپێشچوونێكی لەسەرخۆ و هەنگاو بە هەنگاو بەدەست بهێنێت بە ئاراستەی چەسپاندنی دیموكراسی، هەرچەندە ئەم دیموكراسییە لە چەندین ڕەهەندەوە كێشەی قووڵی هەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پشتوانیی خەڵكی بەدەست هێناوە و تا ڕاددەیەك باش بەڕێوە چووە لە وڵاتێكی فرە ئیتنی و فرە زمان و هەمە چەشندا. دواتر مەرج نییە ئێمە تەنیا باسی ئەزموونی وڵاتانی دوای شەڕ و ناكۆكی بكەین، چونكە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە ئەزموونی هەندێ لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین بكەین لە پەیوەندی بەو تەحەددییانەی ڕووبەڕووی حوكمڕانیی دیموكراسی دەبنەوە، بەڵام هەرچۆنێك بێت، توانیوانە هەندێ بەرەوپێشچوون بەدەست بهێنن، بۆ نموونە وڵاتی چیللی، كە ڕژێمێكی خۆسەپێنی هەبوو، بەڵام سەركەوتوو بوو، دواتر ئەم ڕژێمە لە ژێر گوشاری خەڵكدا ناچار بوو هەنگاو بەرەو دیموكراسی هەڵبگرێت، لەم ڕووەوە كەم تا زۆر سەركەوتوو بوو لە ئیدارەدانی پرۆسەی وەرچەرخان بەرەو دیموكراسی، هەرچەندە لە ئێستادا ڕووبەڕووی دژواری بووەتەوە و هەوڵی ئەوە دەدات، چۆن چاكسازییەكی دیاریكراو ئەنجام بدات، لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت بڵێین ئەوەی لەم وڵاتەدا ڕوو دەدات، چیرۆكێكی سەركەوتنە، بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەوانەی كە ئاماژەیان پێ كرا، ئەوا ئاسان نییە بتوانرێت خواست و ویستی خەڵكی بەدی بهێنرێت، هەر لەبەر ئەوەشە كە تەنانەت لە نێو وڵاتە دیموكراسییەكانیشدا ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان ڕوو دەدەن.