ڕچەی ڕۆمانتیزم(1/2)

ئامادەكردنی/تاریق كارێزی
لە ڕوانگەی ڕۆمانتیزمەوە، تەوژمی هەست و سۆز و خەیاڵی بێ سنوور، چاوگی ڕەسەن و ڕاستەقینەی هەر ئەزموونێكی ستاتیكی و جوانخوازین. ڕچەی ڕۆمانتیزم جەخت دەكاتە سەر هەمەجۆر سۆزی مرۆیی، وەك ترس، تۆقین، ئازار و ئەترش. لە بەرز كردنەوەی پێگەی هونەری میللی و كردنی بە هونەرێكی بە هەڕمێن بەشدار بوو، خەیاڵی تاكە كەسی كردە دەسەڵاتێكی ڕەخنەگر، بەمەش هونەری لە بیر و بۆچوونی كلاسیزم و ئایدیالی ئاوەزخواز ڕزگار كرد. زاراوەكە لە وشەی ڕۆمان (roman)ی فەرەنسییەوە سەرچاوەی گرتووە، كرۆكی ڕۆمانتیزم بە چڕی، واتە ئەو شت و شوێنانەی بە وشە باس ناكرێن. هەندێكیش پێیان وایە، زاراوەكە لە وشەی (ڕۆمانیۆس)ـەوە هاتووە، كە بەو زمان و وێژانە گوترا كە لە زمانی لاتینی جیا بوونەوە، ڕۆمانتیزمان لە ژێر چەتری ئەو زاراوەیەدا بەرهەڵستیی خۆیان بۆ هەژموونی كولتووری گریك و ڕۆم دەربڕی، دژ بە ڕچەی كلاسیزم هاتنە مەیدانەوە.

فەرەنسا زێدی ڕۆمانتیزمە، فەرەنسی خاوەن هۆشمەندییەكی هاوسەنگ و بیر و بۆچوونی ڕوون و لۆژیكین، بە پێچەوانەی ئەڵمان و ئینگلیز كە خاوەن كەسایەتیی تەمومژاوی و سۆزی پەرت و بڵاون، وێڕای ئەوە، ڕەوشی ناجۆری سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریی فەرەنسا، دۆخێكی ناجۆری دەروونیی لە نێو خەڵكی ئەو وڵاتەدا نایەوە، پەرتەوازەیی و لاواندنەوەی ئازاری تاكە كەس، لە نێو خەڵكدا بڵاو بووەوە، ئەمەش یەكێكە لە خەسڵەتەكانی ڕۆمانتیزم. كاریگەریی وێژەی ئەڵمان و ئینگلیز بەسەر هەندێك لەو نووسەرە فەرەنساییانەی لە دوای شۆڕشی فەرەنسا (1789) بەرەو ئەو جووتە وڵاتە كۆچیان كرد، هەروەها هەردوو فەیلەسووفی فەرەنسی ژان ژاك ڕۆسۆ و ڤۆلتێر، ڕێخۆشكەر بوون بۆ سەرهەڵدانی ڕۆمانتیزم. ڕۆسۆ داوای كرد بەرەو سروشت و ژیانی خۆڕسك بگەڕێینەوە، ئەو پێی وایە گەشە كردنی كۆمەڵ، مایەی گەشە كردنی پاوانخوازی و تەماحە، ئیدی مرۆڤی نێو ئەو كۆمەڵگایە خۆپەرست و پەرۆش و سامانپەرست دەبێت، كەچی مرۆڤی بەرایی بە ژیانی سادەی نێو خانوویەكی قوڕ شاد و ئارام ژیاوە، ئەو مرۆڤە بەراییە بەرانبەر بە ئەوانی دی، سادە و میهرەبان و پڕ لە هەست و سۆزی خۆشەویستی بووە. ئەو كودەتایەی بەسەر كلاسیزم و چاوگەكەی كە شارستانیەتی گریكە، كرا، ئامێزێك بوو بۆ لە دایك بوونی ڕۆمانتیزم. گەلێك فەیلەسووفی دیكە لە گەڵاڵە بوونی ڕچەی ڕۆمانتیزمدا بەشدار بوون، وەك دیدرۆ، كانت و نیچە، كە لە چەمكی جوانی و پەیوەندیی بە چێژەوە، هەروەها جیاوازیی نێوانیان، قسە و تێزیان هەیە. ڕۆمانتیزم وەك كلاسیزم وابەستەی بنەمای هونەری نەبوو، بەڵكوو وەك ڕچەیەكی نوێباوی هونەر، بە شێوەیەكی خۆڕسك و نەرم و لەخۆڕا، كۆمەڵێك ڕەوتی بەرهەم هێنا، دواتر ئەم ڕەوتانە بوون بە بەشێك لە خەسڵەتەكانی ڕۆمانتیزم، وەك چەمكی "نەخۆشیی سەردەم" كە دۆخێكی دەروونە، تێیدا مرۆڤ ناتوانێت هاوسەنگییەك لە نێوان هیوا و توانادا بەدی بهێنێت، چەمكی "مۆركی خۆماڵی" بە ئامانجی بەرەنگار بوونەوەی ڕەوتی باوی مرۆیی كە سیمای كلاسیزمە. پەیڕەوانی ڕۆمانیتزم پێیان وایە، هونەر لاسایی كردنەوەی سروشت نییە، بەڵكوو داهێنانە و لە خەیاڵی داهێنەرانەوە سەرچاوەی گرتووە، ئەو داهێنانەی بە یادگاری ڕابردوو و ڕووداوی ئێستا و پێشبینییەكانی داهاتوو، موتوربە دەكرێت. ئەمەش وای كرد چەندین ڕەوت لە ڕچەی ڕۆمانتیزمدا پەیدا بن، هاوكات خۆی لە گەلێك بواردا (باوەڕ، ئاكار، فەلسەفە، هونەر، مێژوو) بنوێنێت. ڕەخنەگران وای بۆ دەچن، ڕۆمانتیزم شۆڕشێكی بوو دژ بە ئاوەز و دەسەڵاتەكەی، دژ بە هەموو بنەما و ڕێسایەكی كلاسیزم. كورت و كرمانجی، ئامانجی ڕۆمانتیزم خۆ قورتار كردن بوو لە باڵادەستیی هونەری گریك و ڕۆم، ئەمەش لەگەڵ هەنگاوی وڵاتانی ئەوروپا بەرەو سەربەخۆیی زمان و وێژە و هزردا، هاوكات بوو. نیگاركێشی ڕۆمانتیكی ئەڵمان كاسپەر دیڤید فریدریش دەڵێ "هەستی هونەرمەند بۆ خۆی یاسای تایبەتی ئەوە." بۆیە ڕۆمانتیكان مەیلی یاخی بوونیان هەبوو، بانگەشەیان بۆ خۆ ڕزگار كردن لە كۆت و بەندێك دەكرد، كە بەهرە و هونەر دەبەستنەوە، بە چەشنێك هونەر ئازادانە زادەی سەلیقە و بەهرەی داهێنەرانەی هونەرمەند بێت، هونەرێك وابستەی سۆز و خەم و ئازار و خەیاڵ و یاخی بوونی ویژدان و هەڵاتن لە واقیع و دەرباز بوون لە بنەماگەلی نەریتی بێت.
لە ژمارەی داهاتوودا، پێكەوە زیاتر دەچینە نێو كرۆكی ڕچەی ڕۆمانتیزمەوە.