خاتوو ئیسرا محەمەد حوسێن، وەكو سەرۆكی ڕێكخراوێكی كوردی فەیلی بۆ مافی مرۆڤ لە سلێمانی، لە بنەماڵەیەكی كوردپەروەری شاری بەغدایە، باوكی بازرگانێكی گەورەی بەغدا بووە و لەگەڵ تەواوی خێزانەكەیدا بە زۆر ڕاپێچی ئێران كراون، لەم دیدارەدا لەگەڵ گۆڤاری گوڵان، باسی كەیسی كوردانی فەیلی و گۆڕینی دیمۆگرافیای بەغدا و ناوچەكانی كوردانی فەیلی دەكات، خاتوو ئیسرا چەندین كەیسی كوردانی فەیلی لە بەردەستدایە، كە ڕژێمی بەعس چۆن ئەو تاوانەی پاكتاوكردن و تاڵانكردنی ماڵ و موڵكی كوردانی فەیلی ئەنجام داوە و بە دڕندەترین شێوە جینۆسایدی كردوون.

 

* بەو پێیەی خانەوادەكەتان لە یەكەمین دەستەی دەركراوەكانی كوردانی فەیلی بوون، ئایا ئەم شاڵاوەی جینۆسایدی كوردانی فەیلی لە بەغدا و ناوچەكانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی عێراق بۆ چی دەگەڕێنیتەوە؟

- كوردپەروەریی كوردانی فەیلی بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان و پاڵپشتییان بۆ شۆڕش و لایەنی نەتەوەییان، هۆكاری سەرەكیی پاكتاوكردنی كوردانی فەیلی بووە، ئەو دەمە بابەتی شیعە و مەزهەبی و حزبی ئیسلامی بەو شێوەیەی ئێستا نەبوو، ئەو كات باوكم لە ناوجەرگەی بەغدا بازرگانێكی گەورەی عێراق بوو، بیرم دێت لە7ی نیسانی 1980 كاتێك من تەمەنم 12 ساڵان بوو، باوكمیان بانگهێشتی ژووری بازرگانیی عێراق كرد، بە فێڵی ئەوەی ناسنامەی ژووری بازرگانیان دەدەنێ، ئەو دەمە ناسنامەیان نەبوو، ئەوان بازرگان بوون، كاڵا و شمەكیان لە ئێران دەهێنا، هەر ئەو ڕۆژە نەگەڕایەوە ماڵەوە و پێیان گوتبوو ڕاپۆرتت لەسەر هەیە كە یارمەتیی شۆڕشت داوە، دواتر لەگەڵ یەكەم وەجبەدا ڕاپێچی سەرسنووری ئێرانیان كرد، لە دوای 13 ڕۆژیش لە 20ی نیسانی هەمان ساڵ هێرشیان كردە سەر ماڵەكەمان لە جەمیلە و دەركراین و ماڵەكەمانیان تاڵان كرد و بەڵگەنامەكانی وەكو ڕەگەزنامە و تاپۆ و ناسنامەكانی دیكەمان دەستی بەسەردا گیرا، دوای ئێمەش شاڵاوی دەستگیركردن و كوشتن و بێسەروشوێنكردن و تاڵانكردنی ماڵ و موڵكی كوردانی فەیلی بە دڕندەترین شێوە دەستی پێكرد، بە ڕاددەیەك گەیشتە لێكجیاكردنەوەی نێوان هاوسەرە فەیلییەكان و دەستبردن بۆ نامووسی خێزانە كوردەكان، ئەم شاڵاوە دژی كوردانی فەیلی جینۆسایدێكی ئاشكرای قەتڵوعامكردنی پێكهاتەیەكی ڕەسەنی كورد بوو، ڕژێمی بەعس دەیویست لە ناوجەرگەی بەغدا و لە خانەقین تاكو بەدرە و مەندەلی و جەلەولا چڕیی دانیشتووانی عێراق لە كورد كەم بكاتەوە، لە دیوێكی دیكەشەوە لێدانی گورزێكی گەورەی ئابووری و دەستبەسەرداگرتنی ماڵ و موڵكی كوردانی فەیلی بوو، كە لە شۆڕش و ڕاپەرینەكانی كورددا ڕۆڵێكی گەورەیان هەبوو، من ئەو دەمە باشم لەبیرە، باوكم ئەندام و كادیری پارتی و حزبی شیوعی نەبوو، تەنیا وەكو بازرگانێك یارمەتیی شۆڕشی دەدا، پیاوێكی كورد مانگانە دەهاتە ماڵمان و بڕێك پارەی لە باوكم بۆ شۆڕش وەردەگرت، كاتێكیش ڕژێمی شا دەستی لە هاوكاریی كورد هەڵگرت و ڕێككەوتنامە شوومەكەی جەزائیر واژوو كرا، ماڵی زۆربەی كوردانی فەیلی شێوا بوو، خەمێكی زۆر دایگرتبوون. هۆكارێكی دیكەی جینۆسایدی كوردانی فەیلی بۆ تەماع و تاڵانكردنی ماڵ و موڵكەكانیان بوو، پێشتریش ڕژێمی عێراق ئەزموونێكی خراپیان لەسەر تاڵانكردن و دەركردنی جووەكان هەبوو، بۆیە پێیان خۆش نەبوو، بازاڕەكانی شۆرجە و جەمیلە بە دەست مەندەلاوییەكان و كوردانی فەیلییەوە بێت، بۆیە شاڵاوێكی دیكەی نەفیكردن بۆ شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقیش دەستی پێكرد.

* كەواتە بیانووی «التبعیة الایرانیة» تەنیا پاساوێك بوو بۆ پاكتاوكردنی گەلی كورد، ئایا لە ژیانی ئاوارەیی و دەربەدەریدا كوردانی فەیلی چۆن دەژیان؟

- زۆربەی كوردانی فەیلی لە بەغدا بازرگان و خاوەن كارگە و پیشەكار و كاسب و فەرمانبەر بوون، بارودۆخی بژێویی ژیانیان لە ئاستێكی باشدا بوو، كاتێكیش كوردانی فەیلی ڕووبەڕووی ئەو پاكتاوكردنە بوونەوە، لە ڕووی جەستەیی و دەروونی و بایۆلۆژییەوە زیانێكی گەورەیان بەركەوت، یەكێك لە بڕیارە سەیر و سەمەرەكانی عێراق تێكدان و پەرتەوازەیی خێزانەكانی كوردانی فەیلی بوو، ئەوەی هاوسەرەكەی، فەیلی بووایە، دەبووایە لێك جیا بوونایەتەوە و بڕە پارەیەكیشیان دەدا بەو كەسانەی ئەگەر هاوسەری فەیلی بێت و تەڵاقی بدات، سزای دەركردنی بەسەر ئەوانەشدا دەسەپاند كە پابەندی ئەو بڕیارە نەبوونایە.

ئەوان لە دوای دەركردنی جوو لە بەغدا ئەزموونێكی خراپیان لەسەر دەركردنی پێكهاتەكان بە شێوازی جۆراوجۆر و بیانووی جیاجیا هەبوو، هەڵمەتەكەی دەركردنی كوردانی فەیلی سەرەتا زیندانی نەبوو، چونكە خواستی ڕژێم وا بوو لە ماوەیەكی كەمدا زۆرترین خێزانی كوردی فەیلی دەر بكات و خۆی بۆ شەڕی ئێران ئامادە بكات، بەڵام دواتر دەستگیر دەكران و گەنجەكانیان لە خێزانەكانیان جیا دەكردنەوە و نزیكەی 22 هەزار گەنج بێسەروشوێن كران، زاواكەمان لەبەر دەرگای ماڵەكەی دەستگیر كرا و دوای چوار ساڵ لە سێدارە درا. سەبارەت بە ژیانی ئاوارەیی ئێرانیش لەو سەردەمەدا حكومەتی ئێران خۆی لە سەروبەندی شەڕ و ناسەقامگیری و بارودۆخێكی ئابووریی خراپدا بوو، لەوێ پێیان دەگوتین عێراقی و بە ناچاری ژمارەیەكی زۆری كوردانی فەیلی بەرەو هەندەران ڕۆیشتن و جارێكی دیكە نەگەڕانەوە بۆ عێراق و لە قەرەبووكردنەوەی مافەكانیان بێ ئومێد بوون، ئەمەش زیانێكی گەورەی بە كەیسی كوردانی فەیلی گەیاند، بەتایبەتی كە 40 ساڵ بە سەر جینۆسایدەكەدا تێپەڕ بووە.

* بارودۆخی ئەو كاتەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە پاڵپشتیی ڕژێمی بەعسی دەكرد بۆ دژایەتیكردنی كۆماری ئیسلامیی ئێران، بەرانبەر جینۆسایدەكە بێدەنگ بوون، باشە بۆچی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، گەڕانەوەی مافی كوردانی فەیلی وا بە خەمساردی بەڕێ كرا؟

- ڕاستە تاوانەكە لە قۆناغێكی ناسك و هەستیار و لە سەروبەندی نزیكبوونەوەی شەڕی (عێراق – ئێران)دا ڕووی دا، ئاشكراشە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە هەر هۆیەك بێت، زیاتر پاڵپشتیی عێراقی دەكرد، بۆیە بەرانبەر تاوان و كوشتن و پێشێلكردنی مافی مرۆڤ لە لایەن ڕژێمی بەعسەوە زۆربەی وڵاتان بێدەنگییان هەڵبژاردبوو، لە دوای ڕاپەرینیش كتێبێكی زۆر لەسەر ڕاپێچكردنەكە و تاوانەكانی ڕژێمی بەعس دەرچوو، زۆر لە بەڵگەنامەكانیش ددانی پێدا نرا، تەنانەت لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق بڕیاری لەسەر درا و، جینۆسایدی كوردانی فەیلی وەكو تاوانێكی نێودەوڵەتی و پاكتاوكردن و بگرە كۆمەڵكوژی تەوسیق كرا، لە پەرلەمانی عێراقیش بووە بەڵگەنامەیەكی گرنگ، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئەی بۆچی مافەكان نەگەڕانەوە بۆ كوردانی فەیلی؟ ئەمە بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە، لەوانە هەوڵێكی جددی لە لایەن دەسەڵاتەوە بۆ گەڕانەوەی مافی كوردانی فەیلی نەدرا، بودجە و پارەیەك بۆ گەڕان بە دوای ڕوفاتی بێسەروشوێنكراوانی كوردانی فەیلی و قەرەبووكردنەوەیان نەدرا، لایەنە سیاسییەكان و حزبەكان تەنانەت وەكو ئەو هەوڵەی گۆڤارەكەتان بۆ بەسەركردنەوەی كوردانی فەیلی لە ئەستۆی گرتووە، نەهاتنە مەیدان و هیچ هەوڵێكیان نەدا، بۆیە وەكو هاووڵاتی دەرەجە دوو ماینەوە، پەرشوبڵاویی كوردانی فەیلی هاوشێوەی هەموو پێكهاتەكانی دیكە هۆكارێكی دیكەی پەراوێزخستنی جینۆسایدەكە بوو، تێپەڕبوونی40 ساڵ بەسەر قەتڵوعامكردنەكەشدا (كە هەرچەندە من پێم وایە بۆ جینۆساید فاكتەری زەمەن حیساب ناكرێت)، ئەمانە هەمووی هۆكار بوون بۆ پەراوێزخستنی كەیسەكانی جینۆسایدی كوردانی فەیلی، كێشەی ئێستامان پەرشوبڵاویی كوردانی فەیلییە بەسەر ژمارەیەكی زۆری وڵاتاندا، بە ڕاددەیەك بە دەگمەن هەیە لە ناو یەك خێزانی كوردانی فەیلی هەموویان لە یەك وڵاتدا بن.

* دواپرسیار ئەوەیە پێشنیارت چییە بۆ كەمكردنەوەی شوێنەوارەكانی قەتڵوعامكردنەكە و بە زیندوومانەوەی كەیسی جینۆسایدەكە، تاوەكو قەرەبووی كوردانی فەیلی بكرێتەوە؟

- من پێم وایە ئەگەر كار لەسەر كەیسی كوردانی فەیلی بكرێت و جینۆسایدەكە بە جیهان بناسرێنرێت، ئێستاش كات درەنگ نییە و دەكرێت كاری گەورە ئەنجام بدرێت، كارەكە دوولایەنە دەبێت، ئەگەر كوردانی فەیلی كار لەسەر ئەم كەیسە بكەن و دەسەڵاتیش دەرفەتێكیان بۆ دابین بكات و كۆیان بكەنەوە، كوردانی فەیلی هەرگیز بڕوایان بە كاری مەزهەبی نییە و كەیسەكەی ئەوان تەواو نەتەوەیی بووە. حزب و لایەنە سیاسییەكانی شیعە وردە وردە كار لەسەر ڕاكێشانی كوردانی فەیلی دەكەن، باشە بۆ دەبێت ئێمە لێرە سێ ملیۆن كوردی فەیلی فەرامۆش بكەین و بە لای خۆماندا ڕایاننەكێشین لە رووی پەرلەمان و حكومەتەوە؟ ئێ خۆ ناكرێت كەیسێكی وا گەورەی نەتەوەیی لە ناو سوچێكی كاری حزبیدا قەتیسی بكەیت و نەیكەیتە كەیسێكی نەتەوەیی، با ئەو دامەزراوەیەی كە دادەمەزرێت، ئامانجەكەی ڕوون بێت و ئەو كەسایەتییانەی لەو دامەزراوەیەدا كار دەكەن، دوور بن لە كاری حزبی و وەكو كەیسێكی نەتەوەیی كاری جددی لەسەر بكەن و بە ڕێككەوتن لەگەڵ هەموو لایەنە سیاسییەكان، كەسانی خزمەتگوزاری ناو كوردانی فەیلی لەوێ دابمەزرێن، لە پێناو خزمەتكردن بێت بۆ بەزیندووڕاگرتنی كەیسی جینۆسایدی كوردانی فەیلی.