جەیمس سپێرلینگ، پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی ئاكرۆن، پێشتریش وانەبێژ بووە لە زانكۆی میشیگان ستەیت، كۆلێژی داڤیدسۆن و كۆلێژی جەیمس مادیسۆن و، وانەبێژی سیاسەتی جیهانی و حكومەت (سیاسەتی بەراوردكاری و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان) و سیاسەتی نێودەوڵەتی و دامەزراوەكان و سیاسەتی ئەمنی بەراوردكارییە. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە سیاسەتی ئەمنی و ئابووریی وڵاتی ئەڵمانیا و ئاسایشی جیهانی و ئاسایشی ناوچەیی لە چوارچێوەی سیستمی نێودەوڵەتیی هاوچەرخدا دەدات، هەروەها گرنگی دەدات، بە پرسەكانی پەیوەست بە ناتۆ و حوكمڕانیی جیهانی. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و بە دیاریكراوی كاریگەریی شەڕی ئیسرائیل و حەماس و پرسی ئەوەی پێی دەگوترێت «سیستمی جیهانی» و كێشە و كەموكووڕی و بەهاكانی ئەم سیستمە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* سەرەتا دەمانەوێت لەو پێشهات و پەرەسەندنەوە دەست پێبكەین، كە ئێستا جیهانی پێوە سەرقاڵ بووە، ئەویش شەڕی غەززە و ئەگەری بەرفراوانبوونی ئەم شەڕەیە، ئایا تا چەند ئەم پەرەسەندنە بووەتە هۆی ئەوەی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا سەرنج و بایەخێكی كەمتری پێ بدرێت و، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- من پێم وایە ئەو شەڕەی لە نێوان ئسرائیل و بزووتنەوەی حەماس لە كەرتی غەززە دروست بووە، ئەگەری ئەوەی هەیە كە چەن دەرئەنجام و دەرهاویشتەیەكی ناڕاستەوخۆی هەبێت لەسەر ئەو شەڕەی لە نێوان هەردوو وڵاتی ڕووسیا و ئۆكرانیا لە ئارادایە و بەردەوامە، سەرەتا دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم، كە یەكێك لەو كاریگەرییانەی ئەگەری ئەوە هەیە بێتەئاراوە (بەهۆی شەڕی غەززەوە) پەیوەستە بەوەی تا چەند هاوهەڵوێستی و یەكدەنگیی هاوپەیمانێتیی ڕۆژئاوا بۆ پاڵپشتی و هاوكاریكردنی ئۆكرانیا درێژەی دەبێت و بەردەوام دەبێت، با ئەمە زیاتر ڕوون بكەینەوە، ئێمە ئەو ڕاستییە دەزانین، كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زامنكار و دەستەبەركاری ئاسایشی دەوڵەتیی ئیسرائیلە، ئەمەش ڕەنگدانەوە و بەرجەستەبوونەكەی لە دابینكردنی هاوكاریی بەردەوامی چەك و كەرەستەی سەربازی و دەستەبەركردنی هاوكاری و پشتیوانی دیپلۆماتیدا بەدی دەكرێت، بەتایبەتی ئەوەی لە نێو ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا بەدی دەكەین. بە واتایەكی دیكە دەتوانین بڵێین كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوسۆزییەكی قووڵ و بەرفراوانی هەیە بۆ دەوڵەتی ئیسرائیل، بە چەشنێك كە دەكرێت بگوترێت ئەگەر پایە، یان هێڵی سێیەم هەبێت لە نێو سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا، ئەوا بریتییە لە دابینكردنی پشتیوانی و پاڵپشتیی بێ كۆت و بەند بۆ ئیسرائیل، بەڵام ناكرێت هەمان لێكدانەوە و شرۆڤەكاری بكرێت بۆ هاوپەیمانە ڕۆژئاواییەكانی دیكە. كەواتە ئەگەر لەم ڕووەوە وەڵامەكە گرێ بدەینەوە بە پرسیارەكەتانەوە، ئەوا من پێم وایە، ئەگەر ژمارەی كوژراوانی خەڵكانی مەدەنی لە نێو كەرتی غەززە بەرز ببێتەوە و هەڵكشێت، و لە هەمان كاتدا وا لێك بدرێتەوە كە كوشتنی ئەو ژمارە زۆرەی خەڵكانی مەدەنی نابێتە هۆی بەدیهێنانی هیچ ئامانجێكی سەربازی، سیاسی، ستراتیژی، یان تەنانەت تاكتیكی، یان وەك دەرهاویشتە و دەرئەنجامێكی لاوەكی بایەخنەدانی دەوڵەتی ئیسرائیل بە كوژراوانی مەدەنی لە كەرتی غەززە، كەواتە ئەگەر ئەمە ڕوو بدات و پێشهاتەكان بەم ئاقار و ئاراستەیەدا بڕۆن، ئەوا ئەگەری ئەوە دێتە ئاراوە كە دابەشبوونێكی قووڵ دروست ببێت لە نێو ئەم هاوپەیمانێتییەدا (هاوپەیمانێتی ڕۆژئاوا)، كەواتە هەروەك چۆن لە شەڕی ساڵی 1973ی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدیمان كرد، كە وڵاتانی ئەوروپا بڕیاریان دا سەرباری ئیسرائیل هەوڵی بەدەستهێنانی نەوت بدەن، لێرەشدا و لە پەیوەندی بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە دەكرێت بڕیاری ئەوە بدەن كە پشتیوانی و پاڵپشتییە دیپلۆماتی و ئابووری و سەربازییەكانیان بۆ ئۆكرانیا كەم بكەنەوە و سنوورداری بكەن.

* بەڵام ئاشكرایە كە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا لە ساڵی دووەمی نزیك دەبێتەوە و، شەڕی ئیسرائیل و بزووتنەوەی حەماسیش پێ ناچێت بەم نزیكانە كۆتایی پێ بێت، تەنانەت باس لە ئەگەری بەرفراوانبوونیشی دەكرێت، بە لەبەرچاوگرتنی پێشهاتەكانی ئەم دواییەی نێوان ئیسرائیل و حزبوڵای لوبنانی، ئایا لە حاڵەتی درێژەكێشانی زیاتری ئەم دوو شەڕەدا، ڕێژەی هاوكارییە سەربازییەكان بۆ ئۆكرانیا كەمتر نابنەوە؟

- ئەمە ڕاستە، چونكە ئەگەر ئێمە لەو ڕاستییە بڕوانین كە پشتیوانیكردنی هەردوو دەوڵەتی ئیسرائیل و ئۆكرانیا (لەلایەن وڵاتانی ڕۆژئاواوە) پێویستی بەوە دەبێت كە بودجە و خەرجیی پەیوەست بە هاوكاری و پشتیوانیی سەربازیی زیاتر بكرێت، یان دەكرا هاوكارییەكی كەمتر دەستەبەر بكرێت، ئەگەر ‌شەڕەكەی دیكە ڕووی نەدایە، یان ئەگەر كۆتایی پێ بهاتایە، بە دەربڕین و گوزارشتێكی دیكە، نە دەوڵەتی ئیسرائیل و نە دەوڵەتی ئۆكرانیا ناتوانن وەك پێویست هاوكاری و پاڵپشتی بەدەست بهێنن، بۆ ئەوەی لە شەڕەكەدا سەركەوتوو و باڵادەست بن.

* ئەگەر لە ڕوانگەیەكی دیكەوە لەم پرسە بڕوانین و گرێی بدەینەوە بە ناكۆكی و بۆچوونی جیاوازی نێوان هەردوو حزبی كۆماری و دیموكراتەكانی نێو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لەسەر هەردوو شەڕی ئۆكرانیا و ڕووسیا، ئیسرائیل و حەماس، ئەوا لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەگەر كۆمارییەكان لە دەسەڵاتدا بوونایە، یان لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەسەڵات بگرنە دەست، هیچ گۆڕانكارییەك لە هەڵوێستی ئەمریكادا ڕوو دەدات؟

- بە تێڕوانینی من ئەو شەڕەی لە غەززە دروست بووە و هاتووەتە ئاراوە، دەكرێت دەرفەتێك بێت بۆ حزبی كۆماری لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەنێو كۆنگرێسی ئەو وڵاتە (بەتایبەتی ئەوانەی پێیان وایە دەبێت كار بكرێت لەسەر دووبارە گەڕاندنەوەی شكۆ و مەزنیی ئەمریكا) بۆ ئەوەی پرسەكە بە شێوەیەك دابڕێژنەوە و جەخت لەسەر ئەوە بكەنەوە، كە ڕاگرتن و كۆتاییهێنان بە هاوكارییەكانی ئەمریكا بۆ ئۆكرانیا كارێكی بنەڕەتی و پێویستە بۆ زامنكردن و دەستەبەركردنی ئاسایشی ئیسرائیل، واتە ڕاگرتنی هاوكارییەكان بۆ ئۆكرانیا و دابینكردنیان بۆ ئیسرائیل، لێرەدا مەبەستم ئەوەیە بڵێم كە ئەم ئاراستەی كاركردنە یەك دەگرێتەوە لەگەڵ دید و تێڕوانینی ئەو كۆمارییانەی كار بۆ دووبارە بەدەستهێنانەوەی پێگەی گەورەیی و مەزنی بۆ ئەمریكا دەكەن و دەیانەوێت و لێكدابڕانێك لەگەڵ ئۆكرانیادا دروست بكەن و پەیوەندییەكی باشیان لەگەڵ سەرۆكی ڕووسیا (ڤلادمیر پوتین) هەبێت، و پشتێوانییەكی بێ كۆت و بەند بۆ ئیسرائیل دەستەبەر بكرێت، ئەوەی جێی سەرنجە لەم ڕووەوە، ئەوەیە كە ئەم پرسە دەنگدانەوە و سەدایەكی باشی هەیە لە نێو بەشێكی بەرفراوانی دەنگدەری نێو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، هەروەها لەنێو نوخبەی بەئاگای سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكە، بە هەمان شێوە لە نێو بەشێكی گرنگی كۆمەكبەخشەكانیشدا.

* زۆر باشە، با ئەم پرسە و پێشهاتانە پەیوەست بكەینەوە بەوەی پێی دەگوترێت سیستمە جیهانییەكە، كە زۆر جار دروستبوونی ئەم شەڕ و ناكۆكییە گەورانە بە ئاماژەی بێتوانایی، یان شكستی ئەم سیستمە لێك دەدرێتەوە، لە بەرگرتن بە شەڕ و دەستەبەركردنی ئاشتییەكی ڕاستەقینە، ئایا پێت وانییە كاتی ئەوە هاتبێت، دووبارە ئەم سیستمە لەسەر بنەمایەكی جیاواز دابڕێژرێتەوە و بونیاد بنرێتەوە و سیستمێكی نوێ بێتەوە ئاراوە؟

- سەرەتا دەمەوێت ڕاوبۆچوونی خۆم دەربارەی ئەم سیستمە دەرببڕم، بە تێڕوانینی من، یان با بڵێم من قەناعەتێكی پتەوم هەیە بەوەی كە ئەوەی پێی دەگوترێت سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی باشترین سیستمێكە كە بتوانین ئومێدی بەدیهاتنی بۆ بخوازین لە سایەی سیستمێكدا كە پێك هاتووە لە دەوڵەتە خاوەن سەروەرییەكان، لێرەدا دەبێت ئەوەش بڵێم كە پێم وانییە ئەم سیستمە بێ كەموكووڕییە و بانگەشەی ئەوە ناكەم كە هیچ كێشەی نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بەهایانەی بوونەتە بنچینە و بناغەی ئەم سیستمە، خۆیان لە خۆیاندا بەهای ڕوون و ئاشكران، هەروەك نووسەر و توێژەر (ڕۆبەرت ئۆسگوورد) ئاماژەی پێ دەكات، كە منیش هاوڕا و هاوبۆچوونم لە گەڵیدا.