د.ڤیان سەبری لە خولی سێهەم و چوارەمدا سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستانە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەندامی لیژنەكانی «چاودێری جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەت و پلانی ستراتیژیی پەیوەندییەكان بووە» و، ئەندامی یەدەگی سەركردایەتیی پارتی دیموكراتی كوردستانیشە، پێش هەڵبژاردنیشی وەك نوێنەری پارێزگای دهۆك بۆ ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، پزیشك بووە و تایبەتمەند بووە لە نەخۆشییەكانی ئافرەتان و منداڵبوون و لە بواری كەرتی تەندروستیدا چەندین پۆستی بەڕێوەبردووە، لەوانە لە ماوەی ساڵانی 2006-2011 بەڕێوەبەری یەكەمی پرۆگرامەكان بووە لە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی تەندروستیی دهۆك، لە ساڵی 2014 دا بڕوانامەی دكتۆرای لە پسپۆڕیی پزیشكیدا وەرگرتووە، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا «هەمواركردنی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» وەك سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان بەم جۆرە دید و هەڵوێستی خۆی خستە ڕوو.

 

ئەمرۆ لێرە كۆبووینەوە بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەسەر پرسێكی گرنگ بكەین، كە ئەویش پرسی «هەمواركردنی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» یەتی، من وەك سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لەسەر دەرهاویشتە نەرێنییەكانی ئەم پێشنیاری هەمواركردنە قسە دەكەم، كە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە.

 بە مەزندەی من ئەگەر ئەم پێشنیاری هەمواركردنەوەیەی یاسای باری كەسیی عێراق ئیشكالییەتی گەورەی تێدا نەبوایە، ئەوا ئەم پێشنیارەیان لە ڕێگەی سەرۆكایەتیی كۆمار یان سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقەوە دەنارد بۆ پەرلەمان، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەم یاسایە زۆر هەستیارە، ئەوا وەك چەندین پرۆژەی هەمواركردنی یاساكانی دیكە ئەنجوومەنی شوورا دەینارد بۆ پەرلەمان.

ئەم پێشنیارە لەلایەن هەندێك پەرلەمانتاری فراكسیۆنێكەوە پێشكەش كراوە، ئەمە لە كاتێكدا هەموو دەزانین كاتەكە زۆر هەستیارە، ئەم خولەی پەرلەمان تەنیا ساڵێك و چوار مانگی ماوە، لە كۆبوونەوەی سەرۆك فراكسیۆنەكان و سەرۆكی لیژنەكانی ئەنجوومەنی نوێنەراندا، سێ لە پەرلەمانتاران گوتیان ئێمە پێشنیاری ئەم هەمواركردنە پێشكەش دەكەین و بە زۆرینەی دەنگ تێی دەپەڕێنێن، پرسیار لێرەدا ئەوەیە چۆن دەكرێت یاسایەكی ئاوا هەستیار بە زۆرینەی شیعە تێپەڕنرێدرێت، ئەگەر ئەمە بچێتە سەر، مانای ئەوەیە یاساكانی دیكەش هەر بەو جۆرە تێدەپەڕێنرێت.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی هێندە پێویستە كە بەو جۆرە لایەنە سیاسییەكانی شیعە جەختی لەسەر دەكەنەوە و دەیانەوێت بە زۆرینە تێی پەڕێنن؟ ئەمە لەكاتێكدا ئێمە 55 ماددەی دەستووریمان هەیە كە پێویستیان بەوە هەیە بە یاسا ڕێك بخرێن، بۆیە باشترە بیر لە ڕێكخستنی ئەو ماددە دەستووریانە بكرێنەوە، لەمەش زیاتر هەندێك یاسا كە پەیوەندیی بە كۆی كۆمەڵگەی عێراقەوە هەیە ناكرێت بە زۆرینە و كەمینە تپەڕێندرێت، لەبەر ئەوەی ڕەنگە ئاكامەكەی كۆمەڵگەی عێراقی لە ناوخۆدا پەرت بكات، كە لە ئێستادا ئێمە پێویستمان بەوەیە هەموو پێكەوە بین نەك لەیەكتری دوور بكەینەوە و پەرتەوازە بین.

ئەم پێشنیارەی بۆ هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە پێشكەش كراوە، هەمواركردنی یاسایەك نییە، بەڵكو ڕەتكردنەوەی تەواوی یاسای باری كەسیی ژمارە 188ی ساڵی 1959 یە و داڕشتنی یاسایەكی تازەیە، عێراقییەكان لە نێوان هەڵبژاردنی مەزهەبی شیعە و سوننەدا بۆ گرێدانی گرێبەستی هاوسەرگیری سەرپشك دەكات و لە ماددەی یەكەمیدا هاتووە «هەموو عێراقییەكان، دەتوانن مەزهەبی شیعە یان سوننە بۆ گریبەستی هاوسەرگیری هەڵبژێرن، ئەحكامی ئەم مەزهەبە لەسەر هەموو كێشەكانی باری كەسی جێبەجێ دەكرێت»، هەروەها دەشێت ئەوەی پێشتر مەزهەبێكی هەڵنەبژاردبێت، كاتێك داوا بۆ ئەنجامدانی گرێبەستی هاوسەرگیری پێشكەشی دادگای باری كەسی تایبەتمەند دەكات بۆ جێبەجێكردنی ئەحكامەكانی شەریعە، گرێبەستەكە لە چوارچێوەی ئەو مەزهەبەی هەڵیدەبژێرن گرێ بدرێت.

مەزهەبی شیعە و سوننە هەر یەكەیان بە جۆرێك مامەڵە لەگەڵ مارەیی ئافرەتدا دەكەن، لە مەزهەبی سوننەی دوای مردن یان جیابوونە «اقرب الاجلین»، لە مەزهەبی شیعە لە مەیسرە و جیابوونەوە، ئەمە جیاوازییەكەیە.

ئەگەر جارێكی دیكە چاوێك بە یاسای ژمارە 188 بگێڕینەوە، دەبینین عێراقییەكان بە جیاوازیی مەزهەبەكانیانەوە لە چوارچێوەی ئەم یاسایەدا گرێبەستی هاوسەرگیرییان ئەنجام داوە و كەس كێشەی نەبووە، پاشان زۆر عێراقی هەیە لە وڵاتانی دیكە وەك سووریا و لوبنان و وڵاتانی دیكە هاوسەرگیرییان كردووە و گرێبەستیان گرێ داوە، باشە دەكرێت ئێستا بڵێن دەبێت پێش گرێدانی گرێبەستی هاوسەرگیری با مەزهەبی خۆیان دیاری بكەن، هەروەها بەپێی ئەم هەموارە پیاو مەزهەبەكە هەڵدەبژێرێت و بەسەر ژندا فەرزی دەكات، ئایا ئەمە پێچەوانەی دەستوری عێراق نیە كە دەڵێت «عێراقییەكان بە جیاوازیی ڕەگەز و ئایین و نەتەوەوە لە بەردەم یاسادا یەكسانن»؟

لایەنێكی دیكە ئەگەر پرۆسەی هاوسەرگیریەكە تێكەڵاو بێت، واتە لە نێوان ژنێكی سوننی و پیاوێكی شیعە یان بەپێچەوانەوە، ئەم ژن و پیاوە كێشەیەك كەوتە نێوانیانەوە، ئەوا ئەم هەموارە داوای ئەوە دەكات كە كەسوكاری ژنەكە و پیاوەكە تێكەڵاوی ئەم كێشە ببن، لەبەردەم هەردوو لا داواكەیان بەپێی ئەحكامی شەرعی یەكلایی دەكرێتەوە، لەمەش زیاتر داوا دەكات مدەوەنەی شەرعی ئەوەی لەلایەن وقفی سوننە و شیعەوە ئامادە دەكرێت، كە هێشتا نییە، جێبەجێ بكرێت.

لە ناو پەرلەمانی عێراقدا كاروبارەكان بە بیركردنەوە و ئەقڵانییەت مامەڵەیان لەگەڵدا نەكرێت، من بۆ خۆم بیینیم بەڕێز موحسین مەندەلاوی كە پرۆژەی پێشنیاری هەمواركراوەكەی خستە ڕوو، دوای كرد ئایا ئێمە لەگەڵ ئەم پێشنیاری هەمواركردنەوەیەین، ئێمە هەموومان گووتمان لەگەڵی نین، بەڵام كاتێك گوتی ئەم پشنیارە هەموار كراوە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە پەسەندیان كردووە و ئەگەر ئەمە تێنەپەڕێت، ئەوا یاسای لیبوردنی گشتیش تێناپەڕێت، بیینمان لە ناو ئەنجوومەن نوێنەراندا عەرەبی (سوننە و شیعە) پشتگیرییان لە پیشنیاری هەمواركردنەكە كرد، ئێمەی فراكسیۆنە كوردییەكان كەوتینە دووڕیانەوە، ئێمە لەگەڵ پێشنیاری هەمواركردنەكە نەبووین، لەبەر ئەوەی ئێمە لە هەرێمی كوردستان یاسای باری كەسیمان لە یاسای ژمارە 199ی ساڵی 1959 پێشكەوترە، بە جۆرێك لە ساڵی 2008 هەموار كراوەتەوە كە لەگەڵ واقیعی ئەمڕۆی گۆڕانكاری و پێشكەوتنەكانی جیهاندا دەگونجێت.

بە هەرحاڵ بۆچوونی من بەوجۆرەیە ئەم پێشنیارەی هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسییەی عێراق، پێش ئەوەی مدەوەنەی وەقفی سوننی و شیعنی بنووسرێت دەنگی لەسەر دەدرێت، ئەوجا كاتێك كە سەردانی دادگای باری كەسی تایبەت دەكرێت بۆ گرێدانی گرێبەستی هاوسەرگیری، یان كێشەكانی دیكەی باری كەسی، ئەوا ئەم پرسانە ڕووبەڕووی وەقفی سوننی و شیعی دەكرێت تا بزانن ئەوان چ ئەحكامێكی شەرعیی لەسەر دەدەن.

بۆیە من دڵنیام لەوەی كە مدەوەنە دەرناچێت و دەنگ لەسەر یاساكە دەدرێت، ئەم پێداگیرییەش لەسەر دەرچوونی یاساكە بەم جۆرە تەنیا بۆ یەك مەبەستە، هیچ پەیوەندیی بە فیقهی سوننە و شیعەوە نییە، تەنیا یەك مەبەستیان هەیە ئەویش ئەوەیە كە بوار بدەن گرێبەستی هاوسەرگیری لای پیاوانی ئایینی ئەنجام بدرێت پاشان ئەم گرێبەستە بهێننە دادگای باری كەسی و لەوێ پەسەند بكرێت و ببێتە گرێبەستی یاسایی.

هۆكاری پێویست كە ئەم هەموارە پشتی پێ بەستووە زۆر جێگەی شەرمەزارییە، لایەنگرانی ئەم هەموارە دەڵێن بۆ ئەوەیە ئەم یاسایە لەگەڵ ماددەی 2ی دەستوری عێراقدا یەك بگرێتەوە و یاساكە لەگەڵ ئەحكامەكانی ئیسلام هاودژی دروست نەكات.

سەرنج بدەن ئەم پاساوە چەند جێگەی شەرمەزراییە، بۆچی ئەو گرێبەستی هاوسەرگیریانەی لە ساڵی 1959 تا ئێستا گرێ دراون كە ماوەی 65 ساڵ دەكات لە دەرەوەی ئەحكامەكانی ئیسلام ئەنجام دراون؟.

ئەم یاسایە دەشێت بە ئەسەری خیلافی جێبەجێ بكرێت و ببێتە هۆكاری لەبەریەك هەڵوەشانی خێزانی عێراقی، هەروەها كاریگەریشی لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت، لەبەر ئەوەی ئێمە لە هەرێمی كوردستان تەنیا یاسای باری كەسیی ژمارە 188ی ساڵی 1959ی عێراقیمان لە ساڵی 2008 هەموار كردووەتەوە و یاسایەكی تازەمان دەرنەكردووە، بۆیە ئەگەر ئەم یاسایە تێپەڕێت داوا لە هەرێمی كوردستان دەكرێت وەك یاسایەكی فیدڕاڵی مامەڵەی لەگەڵ بكات، ئەمە لەگەڵ ئەوەی پێچەوانەی دەستوورە لە سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی فیدڕاڵیدا.

لە دوماهیدا جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، ئێستا عێراق لە قۆناخێكی پێشكەوتوویی دەوڵەتدایە، هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە عێراق دەگێڕێتەوە بۆ دواوە بۆ پشتكردنە یاسا و كاركردن بەشەریعەی ئیسلامی، كە ڕێگە دەدات ئافرەت ڕەجم بكرێت، هەروەها ڕێگە دەگرێت لەوەی كە ئافرەت بتوانێت لە دەرەوە كاری خۆی بكات و بەشداریی كۆی پرۆسەكانی حوكمڕانی بكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە بەپێی شەریعەتی ئیسلامی هیچ ئافرەتێك ناتوانێت بچێتە دەرەوە ئەگەر مێردەكەی نەزانێت بۆ كوێ دەچێت، یان موڵەت لە مێردەكەی وەرنەگرێت، بۆیە ئەم هەموارە ژینگەیەكی ئاڵۆز بۆ پێشێلكردنی مافەكانی ئافرەت و دەرگایەكی فراوان بۆ جیابوونەوە و لەبەر یەك هەڵوەشانەوەی خێزان دەكاتەوە، عێراق دەگێڕێتەوە بۆ دواوە، بۆیە ڕاشكاوانە دەڵێم، ئێمە پشتگیری لە یاسایەك ناكەین وڵاتەكەمان بگێڕێتەوە بۆ دواوە و كۆمەڵگەكەمان لەسەر بنەمای مەزهەبگەرایی دابەش بكات، یان فرەییی پێكەوەژیانی ئاشتیانەی نێوا پێكهاتە جیاوازەكان تێك بدات، ئەمە دەبێت زۆر بە توندی ڕێگریی لێ بكرێت، لەبەر ئەوەی كارەسات بۆ ئایندەی كۆمەڵگەی عێراقی دروست دەكات.