پ.د.جۆن ئەی كالابریس، ئوستادی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكایە لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن و ئەدیتۆری هەڵسەنگاندنی كتێبە بۆ «میدل ئێست جۆڕناڵ»، پێشتریش بەڕێوەبەری پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا بووە لە ئامۆژگای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، نووسەری كتێبی «پەیوەندییە ناجێگیرەكانی نێوان چین و ئەمریكا» و «ئاسۆی شۆڕشگێری: سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی ئێران»ـە و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە كێشەكانی عەرەب - ئیسرائیل و بەتایبەتیش لەسەر سیاسەتی گرووپە چەكدارە توندڕەوەكانی ناوچەكە لە سووریا و لوبنان. بۆ قسەكردن لەسەر ئەو وەرچەرخانە گەورەیەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوای 15 مانگ لە شەڕی ئیسرائیل و حەماس و هەروەها فراوانبوونی شەڕەكە بۆ تێكشكانی حزبوڵڵا و ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا، چەند پرسیارمان ئاراستە كرد و، بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گۆڤاری گوڵانی دایەوە.

 

* بارودۆخی سیاسی و جیۆپۆلیتكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد و تێكشكانی حزبوڵڵا و حەماس، گۆڕانكاریی زۆر گەورەی بە خۆیەوە بینیوە، ئێستا قەیرانێكی نوێ لە ناوچەكەدا سەری هەڵداوە، ئایا وەك پسپۆڕێك لە سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چۆن ئەم پێشهاتە تازانە دەخوێنیتەوە؟

- شەڕی 15 مانگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گۆڕانكارییەكی گەورەی لە دینامیكییەتی هاوسەنگیی هێزی ناوچەكەدا دروست كردووە، ئێران و ڕووسیا پاشەكشەی گەورەیان كردووە و زیانێكی زۆریان بەركەوتووە، لە بەرانبەردا ئیسرائیل و گەمەزانە سەرەكییەكانی دیكەی هەرێمەكە وەك «توركیا، میسر، قەتەر» كاریگەریی زیاتریان دەركەوتووە.

هێرشە بەردەوامەكانی ئیسرائیل لە دژی حەماس كە وەك كاردانەوەیەك لە دوای هێرشەكەیان لە 7ی تشرینی یەكەمی ساڵی 2023 دەستی پێكرد، سەركردایەتیی ئەو گرووپەی لە ڕیشەوە هەڵتەكاند، نزیكەی 18 هەزار چەكداری حەماس كوژران، بە جارێك ژێرخانی غەززە لەبەریەك هەڵتەكێندرا، دەسەڵاتی تەندروستیی غەزە ڕایگەیاندووە كە نزیكەی 46 هەزار هاووڵاتی بوونەتە قوربانی، بەڵام مەزندەی ئەوە دەكرێت كە خاپووركردنی ژێرخانی بزووتنەوەی حەماس ببێتە هۆكارێك بۆ سەرهەڵدانی گرووپی چەكداریی نوێ، كە ئەمەش سرووشتی یاخیگەرییانەی ناوچەكە دەگۆڕێت، نەك چاوەڕێی ئەوەی لێ بكرێت، گرووپە چەكدارەكان كۆتاییان بێت.

حزبوڵڵای لوبنانی كە پێشتر بە بەهێزترین هێزی سیاسی و سەربازیی لوبنانی ناسراو بوو، ئەویش بە هۆی ئۆپەراسیۆنە ئاسمانی و زەمینییەكانی ئیسرائیلەوە تەواو تەواو بووە و، لەگەڵ ئەوەی حزبوڵڵا جارێكی دیكە ناتوانێت بەو جۆرە خۆی ڕێك بخاتەوە كە ماوەیەكی دوور و درێژ دەسەڵاتێكی گەورەی هەبوو، ئەوا لە ئێستادا هەندێك سەركردەی تازە لە ناو حزبوڵڵای لوبنانیدا دەردەكەون كە پشتر ئەو كەسانە بە میانڕۆ پێناسە دەكران.

ئاكام و دەرهاویشتەكانی ئەم شەڕە لە سووریا زۆر قووڵتر بوون، بە هۆی داكشانی توانای هێزەكانی حزبوڵڵای لوبنانی لە سووریا، هەروەها دەستەوەستان بوونی ڕووسیا بەهۆی شەڕی ئۆكرانیاوە كە نەیتوانی پشتیوانیی ئەسەد بكات، تارانیش كە ڕووبەڕووی زۆر كێشەی ناوخۆیی و دەرەكی بووەتەوە ئەویش نەیتوانی لە سووریا بمێنێتەوە، ئەمەش كۆتاییهێنانە بەو كاریگەرییەی هەر دوو دەوڵەتی «ڕووسیا و ئێران» كە بۆ پاراستنی ڕژێمی ئەسەد هەوڵیان دەدا، بەڵام دوای هەڵاتنی ئەسەد بۆ ڕووسیا، مۆسكۆ زیانێكی گەورەی ستراتیژی بەركەوت و هاوپەیمانییەكی سەرەكی و پێگەیەكی سەربازیی گرنگی لە شام لە دەست دەرهات.

لەگەڵ نەمانی كاریگەریی ڕووسیا و ئێران لە سووریا، توركیا دەرفەتەكەی قۆستەوە و بووە دیزاینەری داهاتووی سووریا و، بە پشتگیریی ڕاستەوخۆی ئەنكەرە، چەكدارەكانی دەستەی تەحریری شام « HTS» توانییان زۆر بە خێرایی دیمەشق كۆنتڕۆڵ بكەن، بەمەش دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد، قوناغێكی تازەی حوكمڕانی لە سووریا دەستی پێكرد.

لە هەمان كاتدا میسر و قەتەریش دەستكەوتێكی گەورەی دیپلۆماتییان بەدەست هێنا، پاش ئەوەی توانییان ناوبژیوانی بكەن و ئاگربەستێكی چاوەڕواننەكراو لە نێوان حەماس و ئیسرائیل بهێننە ئاراوە، بەمەش ڕۆڵی هەر دوو دەوڵەتەكە وەك دوو ناوبژیوانی دپلۆماتیی گەورە لە ناوچەكەدا بەهێزتر بوو. بەڵام ئەو كاولكارییەی ئەم شەڕە لە ناوچەكەدا دروستی كردووە، لە غەززە و لوبنان زۆر زیاترە، ئەم دوو ناوچەیە كە پێشتر ڕووبەڕووی قەیرانی ئابووریی درێژخایەن ببوونەوە، بە هۆی ئۆپەراسیۆنەكانی ئیسرائیلەوە وەك دەبینین غەززە بە تەواوی كاول بووە، باشووری لوبنان زیانێكی زۆر زۆری بەركەوتووە، سووریا لەگەڵ ئەوەی لە ڕژێمی ئەسەد ڕزگاری بووە، بەڵام وڵاتێكی دابەشبوو و پارچە پارچە و میلیشیاییە و نیوەی دانیشتووانەكەی ئاوارەن لە دەرەوەی وڵات و هیچ ڕێگەیەكی ڕاست و ڕوون بۆ ئاوەدانكردنەوەی سووریا لە ئاسۆدا بەدی ناكرێت.

لەگەڵ ئەوەی ئیسرائیل لە ڕووی سەربازییەوە بە سەركەوتوو لە قەڵەم دەدرێت، بەڵام دەرەنجامە دوورمەوداكانی ئەم سەركەوتنە نادیارن و، بووتە هۆكاری تووڕەیی و بێزاریی جیهانی عەرەبی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لە پایتەختەكانی ڕۆژئاوا لە دژی زیانە مرۆییەكانی غەززە خۆپیشاندانی بەرفراوان ئەنجام دراون، نزیكەی 2.2 ملیۆن لە دانیشتووانی غەزە كە چەندین جاری دیكە ئاوارە بوون، هیچ پلانێكی گونجاو بۆ دووبارە گێڕانەوەیان لەئارادا نییە، لەمەش زیاتر ئیسرائیل ڕایگەیاندووە كە چیتر ڕێگە بە «ئاژانسی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ فریاگوزاری و خستنە سەركاری پەنابەرانی فەلەستین- UNRWA» نادات لە ناوچەكەدا كارەكانی بەردەوامیی هەبێت، ئەمەش هەوڵەكانی گەیاندنی هاوكاری بۆ پەنابەرانی غەززە ئاڵۆزتر دەكات.

لەگەڵ ئەوەی حەماس بە شێوەیەك لە شێوەكان هاتووەتەوە یەك و بچووك بووەتەوە، بەڵام هێشتا كاریگەریی لەسەر بارودۆخی غەززە هەیە و ئەگەری سەرهەڵدانی بزووتنە و ڕێكخراوی توندڕەوی نوێ زۆرە، بۆیە لەوانەیە ئەو دەستكەوتە سەربازی و ئەمنییەی كە ئیسرائیل زۆر بە زەحمەت بە دەستی هێناون، كاتی بێت، لەبەر ئەوە هێزەكانی ناوچەكە لە هەوڵی ئەوەدان كە دەرهاویشتە سیاسی و سەربازی و مرۆییەكانی ئەم ململانێ درێژخایەنە تێپەڕێنن و دەروازەیەكی بۆ بدۆزنەوە.

* ئاگربەستێكی شلۆق لە نێوان ئیسرائیل و حەماسدا دروست بووە و ڕۆژانە ئاڵوگۆڕی بارمتەكان دەكرێت، بەڵام لە هەمان كاتدا جارێكی دیكە ترەمپ لە كۆشكی سپی دەبینینەوە و گوێمان لە لێدوانە مەزندە نەكراوەكانیەتی، هەر بۆ نموونە داوای لە میسر و ئوردن كردووە دەرگا بكەنەوە بۆ ئەوەی لە هەردوو وڵاتەكەدا دانیشتووانی غەززە نیشتەجێ بكرێن، ئایا ئەگەر ئاراستەكە چۆڵكردنی غەززە بێت لە دانیشتووانەكەی، ئایا ئەمە چ كاریگەرییەك لەسەر پرۆسەی دووبارە ئاساییكردنەوەی پەیوەندیی وڵاتانی عەرەبی لەگەڵ ئیسرائیل دەبێت و ئایا چارەنووسی كێشەی فەلەستین بە كوێ دەگات؟

- پرۆسەی ئاگربەستی نێوان ئیسرائیل و حەماس كە قۆناغی یەكەمی شەش هەفتەیە لە 19ی كانوونی دووەمی ئەمساڵ (2025) دەستی پێكردووە، دەرفەتێكی گونجاو بۆ پرۆسەی ئاشتیی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین دەخاتە ڕوو، بەڵام بەردەوامی و دوورمەودایی ئەم پرۆسەیە بەندە بە فاكتەرە سیاسی و ستراتیژییەكانی ناوچەكەوە، واتە دۆزینەوەی چارەسەرێكی هەمیشەیی بۆ ئەم كێشەیە پەیوەستە بە هاوسەنگیی بەرژەوەندییەكانی وڵاتانی ئەم ناوچەیە، كە ئەویش بریتین لە «زەمانەتی ئاسایش، هاوبەشی و تەواوكاریی ئابووری، پێداویستییە مرۆییەكان»، لە خولی یەكەمی ئیدارەی ترەمپدا لە نێوان ساڵانی» 2017-2021» ئاشتیی هەرێمی لە ڕوانگەی ترەمپەوە لەسەر بنەمای هاوبەشی و یەكگرتنی ئابووری بونیاد نرابوو و، عەرەبستانی سعودیە ڕۆڵی سەرەكیی تێدا دەگێڕا، بەڵام ئەم جارەیان كە ترەمپ داوای كردووە دانیشتووانی غەزە بگوازرێنەوە و لە شوێنی دیكە نیشتەجێ بكرێنەوە، ڕیاز قسەیەكی دیكەی هەیە و ڕایگەیاندووە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ تەلئەبیب، بەندە بەو هەنگاوانەی كە دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ فەلەستین بەرجەستە دەكات، بێگومان ئەگەری پەسەندكردنی ئەم داوایە لەلایەن ئیسرائیلەوە زۆر زۆر كەمە، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە، ئایا فشاری دەرەكی، بەتایبەتیش فشاری ئەمریكا دەتوانێت سیاسەتی ئیسرائیل بەرەو ئەو ئاراستەیە بگۆڕێت؟

ئەم ئاگربەستەی هاتووەتە ئاراوە پرسە سەرەكییە چارەسەرنەكراوەكانی فەرامۆش كردووە، هیچ نەخشە و خشتەیەكی تێدا نییە بۆ كۆتاییهاتن بە شەڕ و نیگەرانییە مرۆییەكان، بۆ شێوازی دابینكردنی ئاسایش و بەڕێوەبردنی داهاتووی سیاسیی غەززە، بۆیە مەترسی ئەوەی لێ دەكرێت، ئەم ئاگربەستە تەنیا ئارامییەك بێت پێش دووبارە هەڵگیرسانەوەی شەڕێكی دیكە لە داهاتوودا.

خاڵی سەرەكی كە مشتومڕی گەورەی لەسەر «ئاسایشی غەززە»یە، ئەوەیە كە چ لایەك ئاسایش لە ئەستۆ دەگرێت، ئایا حەماس دەستبەرداری بەڕێوەبردنی شارەكە و دابەشكردنی یارمەتییە مرۆییەكان دەبێت؟ ئایا دەستپێكردنەوەی هەوڵەكانی بونیادنانەوە، هەڵگرتنی گەمارۆكانی ئیسرائیل لەخۆ دەگرێت؟ كە ئەمەی دووەمیان لەوانەیە ببێتە بەربەستێك بۆ هەر پێشكەوتنێك كە لە پرۆسەكەدا بێتە دی، ئەمەش لەبەر ئەوەی تێڕوانینی ئیسرائیل و فەلەستینییەكان بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنی كۆتایی زۆر لێك دوور و جیاوازن.

ئەو سیناریۆیەی كە گەشبینیی گەورەی لەسەر هەڵدەچنرێت، ئەوەیە كە هەموو قۆناغەكانی ئاگربەستەكە لەسەر هەموو ئاستەكان بچنە پێشەوە، ئەمەش واتە «ئازادكردنی تەواوی بارمتەكان، كشانەوەی هێزەكانی ئیسرائیل لە شارەكە، زیادكردنی یارمەتییە مرۆییەكان»، لە بارودۆخێكی لەم جۆرەدا (ئەگەر دروست ببێت) دەتوانرێت گفتوگۆی هاوسەنگ لەسەر شێوازی بەڕێوەبردنی داهاتووی غەززە بەرەوپێشەوەچوون بە خۆیەوە ببینێت، بەڵام دەرفەتی گەیشتن بەم ئاكامە زۆر كەمە و، ئەگەر فاكتەری دەرەكی بەتایبەتی «ئەمریكا و وڵاتانی عەرەبی» گوشاری تەواو نەخەنە سەر هەردوولایان بۆ ئەوەی كۆمپرۆمایزی جددی بۆ یەكتری بكەن، ئەوا ئەم ئاگربەستەی ئێستا لەوانەیە تەنیا متبوونێك بێت بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕێكی دیكە.

* لەدوای تێكشكان و لاوازبوونی حزبوڵڵا، لوبنان لە هەوڵی ئەوەدایە ڕێگەیەكی تازە بۆ دووبارە بونیادنانەوەی وڵاتەكەی پیادە بكات. ئایا ئەم لاوازییەی حزبوڵڵا بواری ئەوە دەرەخسێنێت كە لوبنان بەرەو دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری هەنگاو هەڵبگرێت؟

- لوبنان لە قۆناغی دووڕێیانە و لە بەردەم دەرفەتێكی دەگمەنە بۆ گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ پرۆسە سیاسییە ئیفلیجەكەی و دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخانە ئابوورییەكەی، هەڵبژاردنی جۆزێف عەون فەرماندەی هێزە چەكدارەكان بۆ سەرۆك كۆماری لوبنان كە پشتگیرییەكی فراوانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لێ دەكرێت (بە ئیسرائیل و حزبوڵڵا)شەوە، ئەمە جۆرێك لە ئومێدی بۆ ئاگربەستی نێوان حزبوڵڵا و ئیسرائیل و هەروەها هەوڵەكان بۆ دابینكردنی داهات بۆ پرۆسەی ئاوەدانكردنەوە دروست كردووە، بەڵام مەترسیی ترسناكیش هەر ماوە.

مەزندەی ئەوە دەكرا كە هێزە سەربازییەكانی لوبنان « LAF» ئەو ناوچانە كۆنتڕۆڵ بكاتەوە كە سوپای ئیسرائیل بەجێی هشتوون، بەڵام شاڵاوە سەربازییە بەردەوامەكانی ئیسرائیل و هێرشە ڕاستەوخۆكانی بۆسەر پێگەكانی سوپای لوبنان، هەروەها لاوازیی خودی سوپاش، بوونە هۆكاری ئەوەی كە حزبوڵڵا ئەوە ڕەت بكاتەوە لە باكووری ڕووباری «لیتانی» بكشێتەوە، بۆیە ئەمەش ئەو مەترسییەی دروست كرد، كە ئاگربەستەكە خۆی نەگرێت.

وێڕای هەموو ئەم ئالنگارییانەش، جۆزیف عەون لە هەوڵی ئەوەدایە پێگەی لوبنان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بگێڕێتەوە شوێنی خۆی و هاوكاریی دەرەكییش دەستەبەر بكات، پابەندبوونی عەرەبستانی سعودی بە پارەداركردنی دووبارە بونیادنانەوە، ڕۆڵێكی گەورەی گێڕا لە شكاندنی ئەو سڕبوونە سیاسییەی كە ماوەی دوو ساڵی خایاند، ئەمەش زەمینەی ئەوەی خۆش كرد كە حۆزیف عەون بۆ سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت. لەم خاڵەدا گەشبینییەك هەستی پێ دەكرێت كە سعودیە هاوشێوەی ساڵی 2006 توانی لە دوای شەڕی ناوخۆ ڕۆڵێكی كاریگەر لە نێوان حزبوڵڵا و ئیسرائیلدا بگێڕێتەوە. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هاوكارییەكە مەرجدارە، سعودیە ئاماژەی بەوە كردووە بەردەوامیی هاوكارییەكانی بەندە بە حكومەتی تازەی لوبنانەوە.