Muhsîn 'elî ekber mendelawî cêgrî yekemî serokî encumenî nwêneranî 'êraq bo gullan: serok barizanî hemîşe pşitiywan û dakokîkarî mafekanî kurdî feylî buwe

kurdanî feylî yekemîn qurbanîyi destî rjêmî be'sin ke le sallî 1978 ber şallawî komellkujî û jînosayd kewtin û, zor be drrindane lawekaniyan destgîr kran û dûr xiranewe bo başûrî 'êraq û lewê çekî bayolojî û kîmawîyan leser taqî krayewe, herweha bepêyi briyarêkî meclîsî sewreyi 'êraq çendîn xêzan ke « jineke yan piyaweke» kurdî feylî bûn leber yek hellweşênran û, herçî mall û mullkiyan le şarekanî diyale û beẍda w.. htd, destî beserda gîra û, eweşî manewe be biyanuwî «altib'ye alayraniye» rewaneyi êran kran û aware bûn. muḧsîn 'elî ekber mendelawî kurdêkî feylîye êsta cêgrî yekemî serokî encumenî nwêneranî 'êraqe û lem dîmane taybeteyi gullanda, bas lew nehametî û reftare drrindane dekat, ke rjêmî be's beranber be kurdanî feylî encamî dawe, herweha cext lewe dekatewe ke dwayi rûxanî rjêmî be's, netwanra wek pêwîst mafekan bo kurdanî feylî bigêrrdrêtewe, bellam berdewam serok ms'ud barizanî pêdagrî leser gêrraneweyi mafekanî kurdî feylî krduwe û emeş deqî dîmanekeye.

 

 

* le mêjuwî 'êraqda zor caran kemîne neteweyî û îtinî û ayîniyekan rûberruwî pêşêlkarîyi drrindane bûnetewe, yekêk lew pêkhataneyi rûberruwî tawanî drrindane bûn, kurdanî feylî bûn, aya ew tawane drrindane çî bûn ke derheq be kurdî feylî encam dran?

- bo hemû layek aşkraye, kurdî feylî rûberruwî tawan û pêşlêkarîyi gewre bûnewe û çendîn tawanî drrindaneşiyan le dijiyan encam drawe, lewane kuşitin, girtin û bêseruşwênikrdin, ragwastin, awarebûn, destibeserdagirtinî mall û mullkî gwastirawe û negwastirawe, dest beserdagirtinî bellge û dîkomênte fermîyekan û lêsendineweyi regeznameyi 'êraqî, rjêmekanî pêşitir be gşitî û rjêmî be'sî pêşû betaybetî, be biyanuwî nebûnî regeznameyi 'êraqî mafî hawullatîbûniyan le kurdanî feylî zewt krdbû, ḧkumetî 'êraq teniya be ragwastinyan destî hellinegrt, bellku be hezaran lawî kurdî feylî zîndanî krd û heta êstaş be hezaran lawman bê serşwênin, emeş wek dadgayi ballayi tawanekanî 'êraq birriyarî leser dawe, eweyi rjêmî sedam dijî kurdî feylî encamî dawe, be hemû pêwerêkî miroyî û nêwdewlletî tawanî komellkujî û jînosayde.

* le serdemî rjêmî be's û sedam, beşî here zorî xêzanekanî kurdî feylî be zoremilê ragwêziran, aya be çi biyanûyek rjêmî pêşû em tawaneyi dijî kurdanî feylî encam da?

- be ḧukmî eweyi kurdanî feylî le nawçekanî rojhellatî dîcle û hawsinûrî êran nîşitecêbûn û ser be mezihebêkî diyarîkraw bûn, boye rjêmî pêşû buxtanî tawanî «altib'ye alayraniye»î bo hellbestin, her boye leser û bendî şerrî 'êraq – êran, emeyi krde biyanûyek bo kuşitin û ragwastinî zoremilêyi kurdanî feylî. rjêmî be's her le geyşitinyan be desellat tawan û pêşêlkarîyan dijî kurdanî feylî encam dawe û dwayi eweş le sallî 1970 şallawêkî komellkujî û dûrxistineweyi be zorî dijî kurdanî feylî encam dawe, dwatir em rjême şovênî û drrindeye le drêjeyi ḧukmirranîyekeyda be şêweyekî zor rûn û aşkra, tawanekanî dijî kurdî feylî encam da, ke emeş pêşêlkarîyekî aşkrayi hemû yasa û pêwerekanî mafî mirov bû, ke le çwarçêweyi rêkkewtinekan û peymaninawe nêwdewlletîyekan û destûre nîşitmanîyekan amajeyan pê krawe.

* aya le dwayi sallî 2003 û rûxanî rjêmî be's, nehametîye siyasî û abûrî û komellayetîyekanî kurdanî feylî çareser krawn?

- wek pêşitirîş amajem pê krd, tawanî zor gewre û drrindane dijî kurdanî feylî encam drawn, derhawîşiteyi xirapî em tawanane gewren, yekêk lewane perragendebûne le tarawge û dewlletan, bêbeşbûne le helî xwêndin, karîgerî abûrîyi zor gewreş heye, leber eweyi mullk û malliyan ledest dawe û destî beserda gîrawe, nasinameyi nîşitmanîyan lê zewt krawe, eme le katêkda pêşitir kurdanî feylî be birrbreyi pşitî jiyanî abûrî le 'êraq dadenran, eme bêcge le rollî karîgeryan le hemû bwarekanî komellayetî û keltûrî le 'êraqda, her boye em tawanî komellkujîyeyi dijî kurdanî feylî encam drawe, le êsta û ayindeşda derhawîşiteyi zor nerênîyi siyasî û keltûrî leser jiyanî kurdî feylî debêt. bellam le dwayi sallî 2003 legell eweyi zor birriyar derçûn ke dekrêt, billêyin taradeyek wêjdanî têda bû beranber ew ẍedraneyi le kurdî feylî krabûn, bellam em hewllane be hoyi ew barudoxeyi 'êraq têyi kewt û bo maweyi çend sallêk rûberruwî şallawêkî drrindaneyi tîrorîstan buwewe, emeş hemû twanayi wllatî îflîc krd û bo çendîn sall barudoxêkî naseqamgîrî le sertaserî 'êraq drust krd, boye hewllekanîş bo gêrraneweyi mafekanî kurdî feylî berhemêkî ewtoyi nebû, eme bêcge leweyi ke çendîn kesî şovênî be'sî ke bîruboçûnî nexoşiyan heye û dûbare gerranewe naw damezirawekanî dewllet, emane bûnete asteng bo gêrraneweyi mafî kurdanî feylî, layenêkî dîke desttêwerdanî gewreyi layene siyasîyekane be biyanûnî bergrîkrdin le mezllûmîyetî kurdî, emeş buwe beşêk le berbesteke, ewca be mebest, yan bê mebest, bûne hokarî nebûnî yekrrîzîyi kurdî feylî û qûllkrdineweyi nakokîyekan lenêwan kurdanî feylîda, emeş hewllekanî kurdî feylî le astî dawakarîyekan lawaz krd û neyantwanî merce'îyetêkî behêz bo em mebeste pêkbihênin, em hokarane bûne rêgr ke netwanîn berewpêşeweçûnêkî cdidîman hebêt û ew karîgerîye nerênîyane labibeyin ke kurdî feylî be destiyanewe denallênêt.

* rengdaneweyi prosekanî komellkujî dijî kurdî feylî leser astî 'êraq û kurdistan çî buwe? aya ew erkane çîn ke pêwîste desellatî fîdrrallî beranber kurdî feylî biyangrêteber?

- pêmwaye be şêweyekî ziminî le qsekanî pêşûmda wellamî em prsiyarem dabêtewe, bellam eweyi debît amajeyi pê bikem, eweye ke kurdî feylî wek netewe kurdin, wek meziheb şî'en, eme serbarî eweyi zorbeyan medenî û şarinşînin û yekêkin le danîşituwane here dêrînekanî beẍda û şarekanî dîke, her boye leser întîmayi neteweyî û mezihebî çewsêndrawnetewe, eme bêcge le freyî fîkr û kraneweyan beser hemuwanda, be corêk kurdî feylî bûnete rayelleyekî komellayetî û hemû pêkhate serekîyekanî gelî 'êraq pêkewe grê dedenewe û, debine binemayekî serekî bo pêkhênan û yekgrtuwîyi nasinameyi nîşitmanî 'êraqî, her boye debû, em taybetmendîye leser hemû layene 'êraqîyekanî feriz bikrdaye, ke karibiken bo pşitgîrî le kêşeyi kurdî feylî, em pşitgîrîye debuwe pşitgîrî bo 'êraq û 'êraqîyekan be hemû întmakaniyewe û be bê eweyi seyrî întîmayi tesk bikrêt, lem bwareda kurdanî feylî le twanayanda heye, rollêkî giring û serekî bigêrrin bo kokrdineweyi hemû layene ciyawaz û pêkinakokekanî 'êraq, bellam bedaxewe em arasteyeman lelayi hemû layenekan be bê ciyawazî nedî.

* aya ewlewîyetî kurdî feylî întîmayi neteweyiye, yan întîmayi mezihebî?

- le nêwan întmayî neteweyî û mezihebî, yekêkiyan hellinabijêrdrêt, leber eweyi em întîmayane legell mirov û jînge û komellge ke tiyayda ledayk debêt, drust debin, her boye neteweyek, yan grdbûneweyekî miroyî leser em zemîne bûnî nîye, be bê întîmayekî ayînî û mezihebî, yan fîkrî, hemû emane be dîdî min debêt rêziyan lê bigîrêt, bo eweyi pêkewejiyanî aşitîyane drust bikeyin, boye hîç bwarêk nîye bo eweyi yekêkiyan bixeyte pêş ewî dîkeyan, wek aşkraşe ew komellgeyaneyi freyî fîkrî û neteweyî û ayînî têda berqerare, komellgeyekî dewllemendin be fîkr û twanayi eweyan heye pêş bikewn û geşe biken, ziyatir le komellge daxirawekan.

* aya rollî kurdanî feylî le rûdawe siyasîyekanî kurdistan çon buwe, betaybetî le serdemî barizanîyi nemirda? mstefa barizanî dwayi gerraneweyi le yekêtîyi soviyetî pêşû, peywendîyi zor başî legell kurdanî feylî hebû, lem bareyewe çi zaniyarîyektan heye?

- kurdî feylî rollêkî gewreyan le jiyanî siyasî û ferhengî û komellayetîyi 'êraqda hebuwe, zorbeyi parte siyasîyekan û cûllanewe siyasîye medenîyekan û tenanet ayînîyekanîş lelayen kurdî feylîyewe pşitgîrî krawn, kurdî feylî beşêk buwe le damezirêneran û serkrdayetîyi em ḧzbane, eweş gumanî têda nîye ke kurdanî feylî pşitiywanî bzûtineweyi kurdî bûn be serkrdayetîyi raber mstefa barizanî, dwayi eweyi le soviyetî pêşû gerrayewe, lemeş ziyatir partî dîmukratî kurdistan lemallî yekêk le kesayetîyekanî kurdî feylî le gerrekî «e'zemîye» le beẍda damezirawe û kurdanî feylî le damezirêneranî em parten legell raber mela mstefa barizanî.

* rasparde û dîdt bo hawkarîyi kurdanî feylî çîye?

- hiyudarm kurdanî feylî rîzekanî xoyan yek bixen, ewlewîyet biden be çareserkrdinî nehametîyekaniyan û rollî mêjuwîyi xoyaniyan le 'êraqda bo bigerrêtewe û pşitgîrî le kêşeyi xoyan biken, bo eweyi bitwanin rollêkî rasteqîne û karîger le bunyadinanî 'êraqêkî nwê bo berjewendîyi hemwan bigêrrin.

* serok ms'ud barizanî bayexî zorî be çareserî baruduxî kurdanî feylî dawe, aya hellwêstî kurdî feylî le dûbare zîndûkrdineweyi keysî jînosaydî kurdî feylî le layen serok barizanî çone, betaybetî dwayi grêdanî kongreyi jînosaydî kurdî feylî le hewlêr?

- raber ms'ud barizanî pşitiywan û dakoykarî mafekanî kurdî feylî buwe û le kongreyi em dwayiyeyi «jînosaydî kurdî feylî» ke le hewlêr berrêwe çû be amadebûnî şexisî serok barizanî, amajeyekî bexşndaneyi berrêziyan bû beranber kurdî feylî, umêdewarm hewll û karekan berdewam bin, bo eweyi ew raspardane cêbecê bikrên, ke lew kongreyeda derçûn.

* bew sîfeteyi cêgrî yekemî serokî encumenî nwêneranî 'êraqît, boçî kêşekanî nêwan herêm û ḧkumetî fîdrrallî çareser nabin, betaybetîş kêşeyi budce û yasayi newt û gaz? aya karîgerîyi hêzêkî derekîye ke ew rêkkewtineyi nawêt?

- pêş eweyi bas le her desttêwerdanêkî derekî bikem le kêşekanî nêwan ḧkumetî herêm û ḧkumetî fîdrrallî, dellêm kêşeke nawxoyiye û mebestîşm leweyi ke dellêm nawxoyiye be manayi wşe nawxoyiye. kêşe û nakokî le naw herêm û le naw layenekanî 'êraqî le ḧkumetî fîdrrallîda heye, serencamîş kêşekan wêrrayi frecorîyan, kêşeyi naw yek mallin, her boye eger nîyetî rastgoyane hebêt, bo eweyi binaẍeyi em malle behêz bikrêt û nakokîyekan têperrêndrên, ewa gumanî têda nîye, ew helane drust nabin, xellkî dîke dest bixate naw karubarekanmanewe.

* giringîyi hawpeymanîyi kurd û şî'e le pêkhênanî ḧkumetî 'êraqîda çîye?

- zor giringe peywendîyi nêwan pêkhatekanî gelanî 'êraq ptew bikrên, betaybetî ewaneyi rûberruwî zordarîyi rjêmî pêşû bûnetewe, aşkraşe ke rjêmî pêşû zullmî le hemuwan krduwe û maf û azadîyi hemuwanî pêşêl krduwe, boye zor giringe peywendîyekî tokme le nêwan pêkhatekanî gelanî 'êraq drust bikrêt, bo bunyadinanî 'êraq û yekxistinî bîruboçûnekan, bo eweyi jîngeyek bête arawe, twanayi bunyadinanewe û berewpêşeweçûn û pêkhênanî ḧkumetêkî behêzî hebêt, ke bitwanêt le berdem ew teḧedidîyane rabwestêt ke rûberruwî debêtewe.

* aya derçûnî yasayi newt û gaz, kêşeyi nêwan herêm û beẍda çareser dekat?

- derkrdinî yasa û pesendkrdinî û cêbecêkrdinî doxêkî erênîye, gumanîşî têda nîye ke rollî her yasayek rêkxistinî karubarekane bew arasteyeyi ke gerentî mafekan dekat û ajawe dûr dexatewe, ewca le her kwêyek bêt. herweha bûnî ziyatir le yek yasa debête hokarî kêşeyi ziyatir û qullbûneweyi ziyatirî kêşekan, be corêk her layek xoyi leser heqe bepêyi yasake û, hendêk carîş bo eme pşit be destûr debestirêt, boye min pêmwaye rêkkewtin leser yek yasa ke hemû 'êraqîyekan leserî rêk bikewn, başitirîn çaresere.

* aya hellwêstî serokayetîyi perleman leser rûdawekanî em dwayiyeyi kerkûk çon bû?

- rûdawekanî em dwayiye le kerkûk derhawîşiteyi komellêk nakokî berdewame û beser yekda kelleke bûn, bedaxewe bebê çareserîş mawetewe, perlemanî 'êraqî şandî lêjine perlemanîyekanî narde kerkûk bo eweyi be şêweyekî meydanî le rastîyekan bikollinewe û çareser bo kêşekanî em dwayiye dabinên, pşitiywan bexwa em hewllane degorrîn bo xêr û rezamendîyi hemû pêkhatekanî kerkûk.