بیڵ مۆنینگ ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی ویلایەتی كالیفۆرنیایە. لەو رۆژەی سوێندی دەست بەكاربوونی خواردووە، چەندین پۆستی گرنگی گرتۆتەدەست. لە دیسەمبەری ساڵی 2008 سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەم ویلایەتە-كاران باس- بیڵی راسپارد بۆ ئەوەی لە لیژنەی بودجەدا كاربكات كە ئەو كاتە قەیرانێكی دارایی سەری هەڵدابوو. بەماوەیەكی كورت دوای ئەوە بووە سەرۆكی لیژنەی كار و دامەزراندن. بە هەمان شێوە لە چەندین لیژنەی جۆراجۆری دیكەدا ئەندام بووە.پێش ئەوەی ببێتە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران، بیڵ لە كۆلێژی مۆنتێری بۆ یاسا پرۆفیسۆر بوو، هەروەها پرۆفیسۆری چارەسەری ناكۆكی و گفتوگۆی نێودەوڵەتی بوو لە پەیمانگای مۆنتێری بۆ لێكۆڵینەوە نێودەوڵەتییەكان. ئەو سەرۆكی پێشووی یەكێك لە دامەزرێنەرانی رێكخراوی «گڵوباڵ مەجۆریتی»یە كە رێكخراوێكە لە بواری پەروەردە، راهێنان و پشتگیری كردن لە چارەسەركردنی ناكۆكییەكان بەشێوەیەكی ناتوندوتیژانە دەكات. بۆ قسەكردن لەسەر سیستمی حكومڕانی و پەرەپێدانی توانای مرۆیی و سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان، پەرلەمانتار بیل مۆنینگ بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن.

• بانقی نێودەوڵەتی بەو شێوەیە پێناسەی حكومڕانێتی باش دەكات كە بریتییە لەو حكومەتەی كە بەپێی مەنهەجێكی سیستماتیكی كاروبارەكانی خۆی بەڕێوەدەبات. دەمانەوێت ئەو پرسیارە بكەین كە چۆن حكومڕانی باش بنیاد دەنرێت؟
- دەبێت حكومڕانی باش لە سەر سیستمێكی كراوە، دیموكراتی و شەفاف بنیاد بنرێت. حكومڕانی باش فۆرمێكی میسالی حكومڕانێتییە كە حكومەتە جیاوازەكان هەوڵی بنیادنانی دەدەن. ئەو بەڵگەنامەیەی كە حكومڕانێتی كارایی پێدادەمەزرێت، دەبێت دەستوور لەخۆبگرێت یاخود بنەما و مافە گشتییەكانی هاووڵاتیان لە خۆبگرێت كە ئەمە دەبێتە رێبەرێكی باش بۆ دیدگا و تێڕوانینی سەركردە هەڵبژێدراوەكان بۆ ئەوەی هەڵبستن بە سەركردایەتیكردن لە كاتێكدا ئەوان نوێنەرایەتی بەرژەوەندی و بیروبۆچوونی زیاتر لە كەسێك دەكەن. بەرەوپێشچوونی دەستوور یاخود ئەو رێسایانەی كە پێناسەی ماف و ئەركەكانی حكومەت و بەرپرسە هەڵبژێردراوەكان دەكەن، توخمێكی گرنگە بۆ بەدەستهێنان و پەرەپێدانی سیستمی حكومڕانێتی باش. مافەكانیان، ئەركەكانیان و ئیمتیازاتەكانیان دەبێتە رێنوێنی و رێبەرێك كە دەكرێت بكرێتە پێوانەیەك بۆ هەڵسەنگاندنی هەڵسوڕانی رۆژانەی حكومەت و سیستمی حكومەت.
• هەندێ لە شارەزایان باوەڕیان وایە كە بە دامەزراوەییكردنی دەوڵەت دەبێتەهۆی چالاككردنی توانا شارادراوەكان و هاووڵاتیان بۆ داهێنان هان دەدات. كەواتە چۆن حكومەتی باش دەتوانێت ئەم رۆڵە ئەدا بكات؟
- تاكە رێگە بۆ بەرفراوانكردنی توانای تاكەكەسەكان ئەوەیە كە هەموو بەرپرسە هەڵبژێردراوەكان و هەموو نوێنەرەكان بەپێی رێسا ستانداردەكان رەفتار بكەن كە ئەو رێسایانەش لەو سیستمەوە سەرچاوە دەگرن كە بەرهەمی نووسینەوە و داڕشتن و چەسپاندنی هەموو لایەنێكە.
• سەركەوتن لە بنیادنانی دامەزراوەكاندا لە كۆمەڵگەدا هۆكارێكە بۆ چەسپاندنی سەروەریی یاسا، هەروەها بۆ پاراستنی مافی موڵكدارێتی و مافی پاراستنی ئایدیای تایبەتی لەنێو ئەندامانی كۆمەڵگەدا. كەواتە پرسیارەكەی ئێمە ئەوەیە چۆن دەكرێت دامەزراوەكان ببنە هۆكارێك بۆ جێبەجێكردنی سەروەریی یاسا؟
- سەروەریی یاسا بە مانای تەفسیركردنی ئەو یاسایانە دێت كە بوونەتە بنەما دامەزرێنەرەكانی حكومەت. دەكرێت سەروەریی یاسا بەو شێوەیە تەفسیر بكرێت كە بریتییە لە جێبەجێكردنی یاخود پیادەكردنی یاسا بەو شێوەیە لە بەڵگەنامەكاندا هاتوون، (بۆ نموونە دەستوور و پاكتی مافەكان)، كە لەلایەن دەسەڵاتەكانەوە دەسەپێنرێن و لەلایەن دادگاكانەوە چاودێری دەكرێن. دەبێت دامەزراوەكان لەنێو سیاقی مافەكان، ئەركەكان، بنیاد بنرێن و هەر لەو سیاقەشدا لێیان تێبگەین.
• لایەنێكی دیكەی بە دامەزراوەییكردن بۆ ئەوەیە كۆمەڵگەیەكی چالاك و چینی ناوەند بێتەئاراوە، كەواتە چۆن بە دامەزراوەییكردن ئەم ئامانجانە ئەهێنێتەدی؟
- یەكێك لە پێوەرەكانی كۆمەڵگەی چالاك ئەوەیە چۆن خەڵكی دەتوانن بەشداری لە «كۆمەڵگەی مەدەنی»دا بكەن. ئایا خەڵكی رۆڵیان هەیە لە دیاریكردنی رەفتارەكانی حكومەتدا؟ ئەگەر وایە، چۆن مومارەسەی ئەم رۆڵە دەكەن؟ ئایا بە دەنگدان بۆ پاڵێوراوەكان لەسەر ئاستی محەلی، ویلایەتەكان، یاخود لەسەر ئاستی نیشتمانی، ئەوكاتە دەبێت ئەم پرسیارە بكەین، «ئایا میسداقیەتی سیستمی دەنگدانەكە چییە؟» ئایا خەڵكی متمانەیان بە نەزاهەتی ئەو سیستمە هەیە؟ بەدەستهێنانی «چینی ناوەند» لە زۆرێك لە كۆمەڵگەكاندا بە مانای بەدەستهێنانی ئامانجێكی ئابووری دێت لە رووی داهات، جۆری كار و جۆری ژیانەوە. ئەوكاتە بەباشترین شێوە دەكرێت پێوانەی كۆمەڵگە بكەین كە لەئاستی ژیانی چینی كرێكارانیش بڕوانین، نەك هەر تەنیا چینی ناوەند و چینی باڵا. ئایا ئەم چینە ئەوەندە كرێ وەردەگرن كە بتوانن ژیانی خۆیانی پێ دابین بكەن. ئایا چاودێری تەندروستی و پەروەردەییان بۆ دابینكراوە، ئایا لەكاتی بێكاریدا یاخود پیربوون و خانەنشینیدا یارمەتی دەدرێن.
• زۆرێك لە شارەزایان پێیانوایە بە دامەزراوەییكردنی دەوڵەت هۆكارێكە بۆ حكومڕانی باش، نەك حكومەتی دیموكراسی، كەواتە جیاوازی چییە لەنێوان حكومڕانی باش و حكومڕانی دیموكراسی؟
- رەنگە بتوانین بڵێین كە هیچ جیاوازییەك لەنێوان حكومڕانی باش و حكومڕانی دیموكراسیدا نییە، بۆ نموونە ناتوانین بێ بوونی حكومڕانی باش، دیموكراسی بنیاد بنێین و بە پێچەوانەوە. لێرەدا دەبێت ئەوە روون بكەینەوە كە مەبەستمان لە «حكومڕانی دیموكراسی» چییە، رەنگە بەو مانایە بێت كە خەڵك مافی ئەوەیان هەیە نوێنەرەكانی خۆیان هەڵبژێرن یاخود دەنگ لەسەر مەسەلەگەلێكی دیاریكراو بدەن. هەروەها دەكرێت بەو شێوەیە تەفسیر بكرێت كە حكومەتێكە تێكڕای بەشەكانی كۆمەڵگەی خاوەنی دەنگ و بۆچوونی خۆیانن لە پرۆسەكەدا، یاخود مافی ئەوەیان هەیە دەنگیان هەبێت لە پرۆسەكەدا. لەلایەكی دیكەوە دەكرێت حكومڕانێتی باش ئەم توخمانە لەخۆبگرێت:
1_ سروشتی پرۆسەكە بە چەشنێكە كە رەنگدانەوەی بەرژەوەندی گرووپ و بەشە جیاوازەكانی كۆمەڵگەیە.
2_پرۆسەكە سرووشتێكی شەفافانەی هەیە- رای گشتی و دەزگاكانی راگەیاندن دەتوانن زانیاری بەدەست بهێنن لە بارەی كۆبوونەوەكان، بڕیارەكان و ئەو سیاسەتەی لەلایەن حكومەتەوە پیادە دەكرێت.
3_ سرووشتی یاسایی پرۆسەكە و توانای بۆ خستنەگەڕی میكانیزمی یاسایی بۆ پێداچوونە یاخود رووبەڕووبوونەوەی پرۆسەكە ئەگەر هاتوو ئەو گومانە دروست بوو كە حكومەت ئەو بنەمایانەی پێشێل كردووە كە لەخاڵی 1 و 2 دا ئاماژەیان پێكرا.
• چۆن بە دامەزراوەییكردنی سیستمەكە دەبێتە رێگەیەك بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی؟ هەروەها بۆچی لەگەڵ چارەسەركردنی كێشەی گەندەڵیدا پرۆسەی بەرەوپێشچوون سەركەوتوو دەبێت لە كۆمەڵگەدا؟
- بە دامەزراوەییكردن بەو مانایە دێت كە چەند رێسایەك، پرۆتۆكۆلێك بە «بە دامەزراوەیی» دەكرێن، ئەمەش شێوازێكە بەهۆیەوە هەموو هاووڵاتیان ئاگاداری چۆنیەتی داڕشتنی بڕیارەكان دەبن، هەروەها ئاگاداری چۆنیەتی بەرەوپێشچوونی رێسا و رێنماییەكان دەبن، بە هەمان شێوە بەرچاوڕوون دەبن لەوەی كە سەروەریی یاسا لە ئارادایە، ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوە حكومەت بەرپرسیارێتی بڕیارەكانی بگرێتەئەستۆ. ئەگەری ئەوە هەیە گەندەڵی لە هەر سیستمێكدا رووبدات. مەسەلە راستەقینەكە ئەوەیە چۆن كۆمەڵگە بەو شێوەیە وێنەی گەندەڵی لە پرۆسەی حكومڕانێتێدا بخاتەڕوو كە رەفتارێكی نەخوازراو و شەرمهێنەرە و تاوانێكی راستەقینەیە لە دژی خەڵك. دامەزراندنی سیستمێكی قەزائی كارا كە بتوانێت لێكۆڵێنەوە لە حاڵەتەكانی گەندەڵی بكات و دادگاییان بكات لە كاتێكدا هەڵبستێت بە پاراستنی مافی تۆمەتباركراوەكان بۆ ئەوەی بەرگری لە خۆیان بكەن و بۆ ئەوەی بەڵگە بۆ پشتڕاستكردنەوەی هەڵوێستەكانی خۆیان بهێنن، یەكێكە لە فاكتەرە گرنگەكان لەم رووەوە.
• هەندێ لە شارەزایان باوەڕیان وایە كە بە دامەزراوەییكردنی كۆمەڵگە و سەركەوتن لە پرۆسەی بەرەوپێشچووندا ناوەستێتەسەر ئەوەی كۆمەڵگەكە كۆمەڵگەیەكی بەرەوپێشچووە یا دواكەوتووە، دەوڵەمەندە یاخود هەژار، كەواتە دەمانەوێت بپرسین چۆن بە دامەزراوەییكردن پێوەندی بە دۆخی كۆمەڵگەوە نییە، بۆچی دامەزراوەكانی كۆمەڵگە گەشەكردووەكان بەهێزترن لە دامەزراوەكانی كۆمەڵگە تازەگەشەكردووەكان؟
- بەلای منەوە بەدامەزراوەییكردنی كۆمەڵگە بریتییە لە پرۆسەی بنیادنانی سیستمێك كە ئەو سیستمەش لەسەر بنەمای رێساكان، یاخود لەسەر بنەمای دەستوور، یاخود لەسەر بنەمای ماف، ئەرك، ئیمتیاز و سزاكان بنیادنرابێت. دەكرێت بەهۆی چەند فاكتەرێكەوە بەرەوپێشچوونی ئابووری بپێوین، لە نێویاندا بوونی سەرچاوە سروشتییەكان، ماددە خاوەكان، سەرچاوە مرۆییەكان، سەرچاوە پەروەردەییەكان و پاكڕاگرتنی ژینگە و توانای خوڵقاندنی دەرفەتی كار و كاركردن بە چەمكی هاووڵاتی بوون. هۆكاری ئەوەی كۆمەڵگە گەشەكردووەكان بەهێزترن بە بەراورد بە هەندێ لە كۆمەڵگە تازەگەشەكردووەكان لە بەشێكیدا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەم كۆمەڵگەیانە هەڵساون بە كەڵەكردنی سەروەت و سامان و كۆنتڕۆڵی هۆكارەكانی بازرگانیان كردووە، لەنێویاندا هێزی سەربازی. لەگەڵ ئەوەشدا باوەڕێكی پتەوم هەیە خەڵكانێك هەن لە وڵات و ناوچە تازەگەشەكردووەكاندا كە رۆڵێكی یەكجار بەهێزیان هەیە لە بەرەوپێشبردنی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەیاندا. هێزی ئابووری تەنیا یەكێكە لە پێوەرەكان، چونكە دەبێت لەم رووەوە «هێزی ئەخلاقی»یش لەبەرچاو بگرین وەك پێكهاتەیەكی بەهێز لە بەدەستهێنانی پشتگیری بۆ پڕۆژە تاكەكەسییەكان، رێكخراوەییەكان یاخود پڕۆژەكانی دەوڵەت.