لەوانەیە ئاماژەكردن بۆ دروست بوونی ئیشكالیەت لە تێگەیشتنی چەمكی ئۆپۆزسیۆن و ئەرك و مافەكانی لە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی، یەكێك بێت لەو پرسانەی كە تۆژەرانی هاوچەرخ و سیاسەتسازانی ئەم سەردەمەی سەرقاڵ كردبێت و هەوڵەكان بەو ئاراستەیە بن كە بتوانرێت چارەسەرێكی گونجاو بۆ دۆزینەوەی هاوسەنگی لەنێوان لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن و لایەنەكانی حكومڕان بدۆزرێتەوە، ئەگەر ئەم دیاردەیە بۆ ئەو دەوڵەتانە وەك ئەوەی هنتگتن ناوی لێناوە شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی (واتە دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیە تازەكان لەدوای رووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشانەوە)، ئیشكالیەت بێت كە بوونە بەشێك لە پرۆسەی دیموكراتی، ئەوا پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا لە ناوچەیەكی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوڵەتانی عەرەبیدا كە وەك تەنیا ناوچە لەجیهاندا مانەوە و شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی نەیگرتنەوە، ئەگەر لەو ناوچەیە ئەزموونێكی دیموكراتی هاتبێتە ئاراوە، ئیشكالیەتی تێگەیشتن لە چەمكی ئۆپۆزسیۆن چۆن دەبێت؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە ئاسان نییە، زۆر لەو پسپۆر و ئەكادیمیانەی بەردەوام پرسیاریان لێدەكەین، لەهەمبەر پرسیاری لەم جۆرە دەڵێن ئەمە ئەو پرسیارەیە كە وەڵامەكەی خەڵاتی یەك ملیۆن دۆلاری دەوێت، یان بەسادەیی پێمان دەڵێن ئەگەر وەڵامی ئەم پرسیارەم بزانیبایە خەڵاتی نۆبڵی ئاشتیم وەردەگرت، تێگەیشتن لەوەڵامی ئەم پسپۆر و ئەكادیمیانە بۆ ئیشكالیەتی تێگەیشتن لە رۆڵی حزب و ئەرك و مافەكانی ئۆپۆزسیۆن لەكۆمەڵگەی هاوشێوەی وەك ئێمەدا، ئەوەمان پێدەڵێت كێشەكە هەروا ئاسان نییە، بەتایبەتی بۆ ئەزموونێكی وەك ئەزموونی دیموكراتی هەرێمی كوردستان كە لەهەموو روویەكەوە تایبەتمەندی و جیاوازی خۆی، نەك لەگەڵ بونیادی هەموو پرۆسە دیموكراتیەكانی جیهان هەیە، بەڵكو لەناو شەپۆلی سێیەمی دیموكراتیشدا، لە بارودۆخێكی ئەوتۆدا دروست بووە كە بەهیچ كام لە پرۆسەكانی بونیادی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی لە ئەمریكای لاتینییەوە تا ژاپۆن و لە رووسیای فیدرالیەوە تا باشووری ئەفریقیا بەراورد ناكرێت، كەواتە بۆ ئەوەی دەروازەیەك بكەینەوە و قسە لەسەر ئیشكالیەتی تێگەیشتن لە رۆڵی حزب (بە ئۆپۆزسیۆن و حكومڕانەوە) لە هەرێمی كوردستاندا بكەینەوە، كەواتە ئیشكالیەت لە تێگەیشتنی واقیعی ئێستای كوردستان لەو خاڵەوە دەست پێدەكات كە تایبەتمەندی و جیاوازییەكان فەرامۆش دەكەین و لەدەرەوەی واقیعی كوردستان موناقەشە دەكەین و لە دەرەوەی واقیعی كوردستان بۆ چارەسەری كێشەكان دەگەڕێین و بەدیل و ئەلتەرناتیف لەدەرەوەی واقیعی كوردستانەوە بۆ كێشەكان دەدۆزینەوە، بۆ ئەوەی لەم خاڵەوە بگەڕێینەوە بۆ ناو واقیعی كوردستان، ئەوا دەبێت بگەڕێینەوە بۆ سەر ئەو تایبەتمەندیانەی لە خودی كۆمەڵگەكە بوونی هەیە، لێرەدا بۆ بەرچاو روونی خوێنەر، بەخاڵ دەستنیشانی دەكەین:

1. گرنگە دان بەوەدا بنرێت كە لەدوای رووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشانەوە، تەنیا ناوچەیەك لەهەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامیدا، هەنگاوی بۆ بونیادی دیموكراسیی هەڵگرتبێت، تەنیا و تەنیا هەرێمی كوردستان بووە. ئەمە بەو مانایە نییە كە پرۆسەی دیموكراتی لە هەرێمی كوردستان كامڵبووە و بێ كەموكورتیە، بەڵكو بەو مانایەی هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە عێراق و بەشێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەشێك لە دەوڵەتانی ئیسلامی تەنیا ناوچەیە بڕیاریداوە سیستمی حكومڕانی وەك باشترین سیستەم لە نێو سیستمەكانی حكومڕانی بۆ داهاتووی خۆی دەستنیشان بكات، ئەوجا ئەم پرۆسە دیموكراتیەی دەستی پێكراوە چەند سەركەتوو بووە و چەند كەموكورتی هەیە، ئەوە مەسەلەیەكی دیكەیە، لەبەر ئەوەی قسەی ئێمە لەسەر ئیرادەی هەڵبژاردنی دیموكراتیە وەك سیستمی حكومڕانی، نەك هەڵسەنگاندنی سیستمە دیموكراتیەكە، جیاوازییەكە ئەوەیە هەتا ئێستا لە دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی مەترسی سەرەكی ئەوەیە كە ناتوانن بڕیار بدەن و سیستمی دیموكراتی وەك بەدیل بۆ سیستمی ئێستای حكومڕانی دەست نیشان بكەن.
2. لەوانەیە هەندێك، توركیا وەك دەوڵەتێكی ئیسلامی یان لوبنان وەك دەوڵەتێكی عەرەبی، یان ئیسرائیل وەك دەوڵەتێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، وەك بەرپەرچدانەوەیەك بۆ ئەو خاڵەی ئاماژەمان پێكرد بە نموونە بهێننەوە، هەر بۆیە لەوەڵامی ئەو بەڕێزانە دەڵێین ئێمە باسی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی دەكەین، وێڕای چەندین سەرنج و تێبینی لەسەر كەموكورتی پرۆسەی دیموكراتی لەو سێ وڵاتەش هەیە، بەڵام توركیا و لوبنان و ئیسرائیل، خۆیان قبوڵ ناكەن بە دەوڵەتانی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی لە قەڵەم بدرێن، ئەم سێ دەوڵەتە زۆر پێش ساڵی 1989 -1992 جۆرێك لە شێوازی هەڵبژاردن و پەرلەمانیان پیادەكردووە، كە ئێستاشی لەگەڵدا بێت ئەو وڵاتانە بەحەزەرەوە سەیری هەڵبژاردن و ژیانی پەرلەمانیان دەكرێت.
3. هەرێمی كوردستان كە لە ساڵی 1991 بڕیاریدا بەرێگەی هەڵبژاردن و سندوقی دەنگدان لە سفرەوە دامەزراوە شەرعیەكانی خۆی بونیاد بنێتەوە، نەك هەر نەیتوانی سوود لە ئەزموونی ناوچەیی و هەرێمی خۆی وەربگرێت، لەبەر ئەوەی لە ناوچەیەكدا بڕیاریدا ئەم ئەزموونە دەست پێبكات، نامۆ بوو بە دیموكراتی، لە هەمانكاتدا گەلەكەشی وەك گەلی كورد و گەلی كوردستان لەناوەندە ئەكادیمیەكان و سەنتەرەكانی توێژینەوە ناسراو نەبوو، مەبەست لە ناسراو نەبوون ئەوەیە مەسەلەی بونیادی دیموكراتی هەرێمی كوردستان، وەك مەسەلەی تایوان نەبوو كە ئەمریكا وەك كەمپێك لەبەرامبەر كۆماری چینی كۆمۆنیستی سەیری بكات، مەنگۆلیا نەبوو لە نێوان دوو ئیمپراتۆریەتی كۆمونیستی سۆڤیەت و چیندا بێت و هەوڵبدرێت بە هەر رێگەیەك بێت بگۆڕدرێت بۆ پێگەیەكی دیموكراتی، ئەمە ببووە هۆكاری ئەوەی تا ئەو ناوەندە ئەكادیمی و سینتاكسەكانی رۆژئاوا(ئەوروپا و ئەمریكا) نامۆ بوون بەوەی دیراسەتی بارودۆخی هەرێمی كوردستان بكەن و رێگەمان پیشانبدەن چۆن بونیادی دیموكراتی بنێن، بۆیە ئەگەر وەك (لی كوان یو) سەرۆكی سەنگافورا لە كتێبەكەی خۆیدا (لە جیهانی سێیەمەوە بۆ جیهانی یەكەم) ئاماژەی پێكردووە و سەرلەنوێ سەنگافورا پێناسە دەكاتەوەو دەڵێت: دوای سەربەخۆیی سەنگافورا، سەیرم كرد سەنگافورا لە هیچ شوێنێكی دنیا ناچێت، هەتا بۆ بونیادنانەوە لاسایی بكەمەوە، كتێبێك نەبوو باسێكی هاوشێوەی بونیادنانەوەی دەوڵەتێكی وەك سەنگافورای تێدابێت هەتا سوودی لێوەربگرم، بۆیە ناچار بووم خۆم كتێبێك بۆ بونیادنانەوەی سەنگافورا دابنێم و لەسەر ئەو كتێبە سەنگافورا بونیاد بنێمەوە)) ئەو كتێبەی (لی كوان یو) بۆ ئێمە وەك كورد سوودێكی هێجگار گەورەی دەبێت ئەگەر بە وردی بیخوێنینەوە، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئێمەش بە هەمان شێوەی لی كوان یو، بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتی خۆمان، ئەوا دەبینین نەك كتێب، بەڵكو یەك وەرەقەش لەهەموو ناوەند و كتێبخانەكانی جیهاندا نادۆزینەوە بە تەنیا وشەیەك باسی بونیادی دیموكراتی لەكوردستاندا تێدا كرابێت، باسكردن مەبەست ئەوەیە كە وەك توێژینەوەیەك باسكرابێت چۆن بونیادی پرۆسەی دیموكراتی لەم هەرێمە دەستی پێدەكرێت، هەروەها نموونەیەكی هاوشێوەی هەرێمی كوردستان لەرووی سیاسەتی نێودەوڵەتیەوە بوونی نییە كە بەهێڵی پانی 36 نەوای ئارامی بۆ دروست كرابێت، راستە هەردوو كۆریای باكوور و باشوور بەهێڵی پانی 38 جیاكراونەتەوە، بەڵام ئەو هێڵە بووە سنووری نێوان دوو دەوڵەت، بەڵام هێڵی 36 بۆ جیاكردنەوەی هەرێمی كوردستان لە رژێمی ئەوكاتی بەغدا، نەك هەر كوردستانی نەكردە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەڵكو لەمافی هاووڵاتیبوونی عێراقیش بێبەشی كرد و راشكاوانەتر سەروو هێڵی 36 بووە كەمپێكی گەورەی پەنابەران بۆ ئەوەی لەدەستدرێژی رژێمی عێراق بپارێزرێت، ئەمە لەدوای كۆتایی هاتنی شەڕی دووەمی جیهانییەوە تا كۆتایی هاتنی شەری سارد ئەزموونی یەكەم بوو كە نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیاری 688 دروستی كردبوو.
4. لەسەر ئاستی رۆشنبیرانی كوردستانیش لەبەر ئەوەی زیاتر رۆشنبیری ماركسی وەك رۆشنبیری سەردەم لەناو رۆشنبیراندا زاڵ بوو، لەناو سیاسەتمەدارانی كوردیشدا بەزرۆی ئایدۆلۆژیەتی ماركسی و كەمێكیش ئایدۆلۆژیەتی ئیسلامی سیاسی باڵادەست بوو، هەر بۆیە لەوانەیە لەسەر ئاستی رۆشنبیران و سیاسەتمەدارانی كوردستانیش ئەگەر باسی بایەخی دیموكراتی بەچەند وتارێك وەك ئەنجامدانی پرۆسەی هەڵبژاردن كرابێت، كە ژمارەی ئەو وتارانە لە ژمارەی پەنجەكانی دوو دەست تێپەڕی نەكات، بەڵام باسی میكانیزمی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی وەك پرۆسەیەكی هاوچەرخ لە چوارچێوەی بونیادی لیبرال دیموكراتیدا بوونی نەبووە.
5. لایەنێكی دیكە كە زیان بوو بۆ پرۆسەی دیموكراتی ئێمە لە هەرێمی كوردستاندا، ئەوە بوو ئێمە خۆمان بەم پێگە جوگرافیەی ئەم ئەزموونە دیموكراتیەمان لەسەر دروست كردبوو، پێمان دەوت هەرێمی كوردستان، بەڵام لەسەر ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتی پێی دەوترا ناوچەی دژە فڕین (NO FLY ZONE)، لەسەر ئاستی نەتەوە یەكگرتووەكان وەك سێ پارێزگا لە بارودۆخێكی ئیستیسنائی سەیر دەكراین، تەنانەت كە بڕیاری 986 بۆ فرۆشتی نەوت بەرامبەر خۆراك دەرچوو، بەشە داهاتی هەرسێ پارێزگای (هەولێر، سلێمانی، دهۆك) وەك سێ پارێزگاكەی ناوچەی دژە فڕین حسابیان بۆ كرا و پارەكەی لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە گلدرایەوە، ئەمە یەكەمجارە لە مێژووی دیموكراتیدا، دەوڵەتانی دیموكراتی و نەتەوەیەكگرتووەكان دەسەڵاتێك نەناسن و ئیعترافی پێنەكەن، كە لە دەسپێكی بونیادی دیموكراتیدا بێت، گرنگە هەڵوەستە لەسەر ئەو خاڵە بكەین و رابووەستین، كاتێك باس لە ئەزموونی دیموكراتی هەرێمی كوردستان دەكەین، ئەم ئەزموونە هەتا ساڵی 2003 هیچ ئیعترافێكی رەسمی پێنەكراوە، ئەوەی پێشی كراوە لە چوارەچێوەی دەستووری عێراقدایە، وەك هەرێمێك لە چوارچێوەی عێراقدا، نەك ئەزموونێكی دیموكراتی سەربەخۆ.
6. لەمەش گرنگتر دوای ئەوەی یاسای كاتی بۆ قۆناغی ئینتیقالی و دواتر دەستووری عێراق ئیعترافیان بە هەرێمی كوردستان كرد وەك هەرێمێكی فیدرالی لەچوارچێوەی عێراقدا، نزیكترین دەوڵەتی دیموكراتی لێمانەوە كە توركیای دراوسێمان بوو، لەهەمووان زیاتر زۆر بەتوندی دژی ئەو ئیعترافەی دەستووری عێراق راوەستایەوە و تەنانەت هەتا ساڵی 2009 ئامادە نەبوو هیچ مامەڵەیەك بەناوی هەرێمی كوردستانەوە لەگەڵ ئەم هەرێمە بكات و رای گشتی توركیا قبوڵی نەدەكرد نەك ناوی هەرێمی كوردستان، بەڵكو كوردستانی عێراقیش لە رۆژنامەكانی توركیا بەكار بهێنرێت، ئەمەش بەو مانایە دەڵێین كە وێڕای ئەوەی پرۆسەیەكی دیموكراتیمان لە ناوچەیەكی نامۆ بەدیموكراتی دەست پێكرد، لەهەمانكاتدا هەلومەرجی نێودەوڵەتی و ئیقلیمیی و تەنانەت عێراقیش دژی ئەو هەوڵانەبوون و نەیاندەویست لەم هەرێمە ئەزموونێكی دیموكراتی بوونی هەبێت.
7. لایەنێكی دیكە كە ئەویش هۆكارێكی سلبی بوو بۆ ئەزموونی دیموكراتی هەرێمی كوردستان، لاوازی ئاستی كەڵچەری دیموكراتی بوو لە هەرێمی كوردستاندا، بێگومان هۆكاری لاوازییەكە ئەوە نەبوو هاووڵاتیانی ئێمە حەزیان لە دیموكراتی نییە، یان بێجگە لەدیموكراتی بەدیلێكی دیكەیان بۆ حكومڕانی هەیە، نەخێر هۆكارەكەی ئەوەبوو كە پاشخانی مەعریفی زۆربەی هەرە زۆری رۆشنبیران و سیاسەتمەدارانی ئێمە، لەسەر ئاستی مەعریفە و كتێبخانەی عەرەبی و فارسی بونیاد نرابوو، بەداخەوە لەسەر هەردوو ئاستی مەعریفی و كتێبخانەی فارسی و عەرەبی، رۆشنبیری دیموكراتی خۆی لاواز بوو، لەمەش زۆر خراپتر لەبەر ئەوەی ئۆپۆزسیۆن لە وڵاتانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، تەیارێكی دیموكراتی نەبوون هەتا بەدیلی دیموكراتی بۆ حكومڕانی رژێمە تۆتالیتار و دیكتاتۆرەكان ئامادە بكەن، ئەوا سەرچاوەی مەعریفی رۆشنبیران و سیاسەتمەداران بریتی بووە لە دژایەتیكردنی دیكتاتۆر و خۆ بینینەوە لە چوارچێوەی ئایدۆلۆژیەتی ماركسی یان ئایدۆلۆژیەتی ئیسلامی سیاسیی، ئەمەش زۆر راشكاوانە واتە گۆڕینەوەی دیكتاتۆر بووە بە دیكتاتۆرێكی دیكە، هەربۆیە رۆشنبیرانیش پێگەی راستەقینەی خۆیان لەم واقیعە ونكردووە، راستە لایەنگیری ئۆپۆزسیۆن و دژایەتی دیكتاتۆریان كردووە، بەڵام راشكاوانە مێژووی 50 ساڵی رابردووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی پێمان دەڵێت، كاریگەریان نەبووە لەسەر ئەوەی بەدیلی دیموكراتی بۆ رژێمە دیكتاتۆر و تۆتالیتارەكان لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی دروست بكەن، هەر بۆیە ئەم پاشخانە مەعریفیە فارسی و عەرەبیەی رۆشنبیران و سیاسەتمەدارانی كوردستان پشتیان پێدەبەست، فێری كردن چۆن دژایەتی رژێمە دیكتاتۆر و تۆتالیتارییەكان بكەین، بەڵام فێری نەكردین چۆن بونیادی دیموكراتی دەنرێت.
8. هەڵایسانی شەڕی ناوخۆی لوبنان لە ساڵی 1975 هاوكات بوو لەگەڵ دەسپێكی شەپۆلی دووەمی دیموكراتی، واتە دەسپێكی بونیادی دیموكراتی لە یۆنان و ئیسپانیا و پورتوگال، ئەم شەڕە بووە هۆكاری ئەوەی كە دەزگاكانی پەخش و وەشاندنی لوبنان لە بواری وەرگێڕان ئاستەنگیان بۆ دروست بێت و وێستگەی رۆشنبیری بگوازرێتەوە بۆ دیمەشق و قاهیرە، ئەم گواستنەوەیە بووە هۆكاری ئەوەی نەتوانرێت لە سووریا و میسر ئەو كتێبانە وەربگێرێن كە باسی كۆتایی هێنان بەدیكتاتۆری و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی وەربگێڕنە سەر زمانی عەرەبی، لەسەر ئاستی هێزە سیاسییەكانیش لەبەر ئەوەی ئایدۆلۆژیای باڵادەست تەیارە ئیسلامیەكان بوون، بۆیە ئەزموونی وەرچەرخان لە دیكتاتۆریەوە بۆ دیموكراتی، هەروەها هەوڵەكان بۆ بونیادی حزبی سیاسیی دیموكراتی پشت گوێ خران و كتێبخانەی عەرەبی لەو ئەزموونانە بێ بەشكرا، تەنانەت محەمەد حەسەنێن هەیكەل كە دوای رێككەوتنی میسر لەگەڵ ئیسرائیل وەك كەسایەتییەكی دیموكراتی سەیر دەكرا و مەزندەی ئەوەی لێدەكرا حزبێكی دیموكراتی لە میسر دروست بكات، پێش ئەوەی بخرێتە بەندیخانەوە كتێبێكی وەك نامەیەك بە ناونیشانی(ئاشتی مەحاڵە و دیموكراتی بوونی نییە) بۆ ئەنوەر سادات نارد، راستە لەو كتێبە باسی ئەزموونی دیموكراتیزەكردنی یۆنان و ئیسپانیا و پرتوگال دەكات، بەڵام دامەزراندنی حزبێكی سیاسیی بۆ بونیادی دیموكراتی لەمیسر رەتدەكاتەوە، راستە نەبوونی حزبی سیاسیی دیموكراتی نەبووە هۆكارێك بۆ ئەوەی خەڵكی میسر بێزاری خۆیان لە سادات دەرنەبڕن و بووە هۆكاری ئەوەی سادات تیرۆر بكرێت، راستە هەیكەل ئەو توڕەبوونەی شەقامی میسری ناو لێنا(پایزی توڕە)، بەڵام پایزی توڕە تەنیا ساداتی بەموبارەك گۆڕی، هەروەك چۆن (هەینی توڕە) موبارەكی بە عومەر سلێمان گۆڕی، ئەمانە پێمان دەڵێن دەشێت هۆشیاری بەرەنگاربوونەوەی دیكتاتۆری لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بوونی هەبێت، بەڵام هۆشیاری و رۆشنبیری بونیادی دیموكراتی هەتا ئێستاش بوونی نییە.

نەبوونی حزبی دیموكراتی
كارەسات بۆ دیموكراتی دروست دەكات
پێگەی جوگرافی هەرێمی كوردستان كەوتۆتە ناوچەیەكەوە، كە پرۆسەی سیاسی لەو ناوچەیەدا (دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی) بەشێوەیەكی گشتی دوو جۆر حزب لە خۆیان دەگرن كە بریتین لە حزبی قەومی و حزبی ئایینی، ئەوجا حزبە قەومیەكان بەشێوەیەك تەفسیر بۆ قەومیەت دەكەن، كە وڵاتەكە هەمووی یەك قەومە و قەومەكەش نەتەوەی باڵادەستە، بۆیە هەموو حزبە قەومیەكانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی هەموو حزبێكی قەومی نازناوی نیشتمانی بۆ خۆی زیادكردووە، لەبری ئەوەی بڵێت حزبی قەومی عەرەبی یان حزبی قەومی توركی یان فارسی، خۆیان وەك حزبێكی نیشتمانی ناساندووە، وەك حزبەكەی حوسنی موبارەك كە ناوی حزبی وەتەنی بوونی بوو، لە بەرامبەردا حزب و تەیارە ئیسلامیەكان، بەتایبەتی ئیخوان موسلمین، لەبری ئیسلامیان كردۆتە مورادیفی قەومیەت، واتە موسڵمانان برای یەكترین بە جیاوازی زمان و رەنگەوە و ئەوەی كۆیان دەكاتەوە ئایینە، بۆیە مرۆڤ كە موسڵمان بوو گرنگ نییە كورد بێت یان عەرەب یان فارس یان تورك، ئەوەی برای تۆیە ئەو كەسەیە كە هاو ئایینی تۆیە، نەك هاوزمان و هاونیشتمانی تۆیە، بەڵام ئەم تەیارە ئیسلامیەش تایبەتمەندی خۆی كردووە بە نیشتمان و بە قەومیەت، هەر بۆنموونە موسڵمانە پاكستانییەكان لەبەر ئەوەی خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆن، ئەوا برا موسڵمانەكان واتە پاكستانییەكان، توركیا لەبەر ئەوەی دەوڵەتە، ئەوا برا موسڵمانەكان واتە ئەوەی لەو نیشتمانە بژی دەبێت تورك بێت، بەڵام بۆ كەمینە یاخود ئەو نەتەوانەی خاوەنی دەوڵەتی خۆیان نین، ئەوا دەبێت كەمینە خاوەنی هەمان ناسنامەی برای زۆرینە بێت، ئەگەر عەرەب بێت، دەبێت ئەویش عەرەب بێت و ئەگەر تورك بوو دەبێت ئەویش تورك بێت، بەهەمان شێوەی دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكانی لە حكومڕانیدان پێیان وایە هاونیشتمانی دەبێت ناسنامەی قەومیەتی باڵادەست بێت، ئێستا لەسووریا بۆیە ناسنامەی هاووڵاتیبوون نادەنە كورد لەبەر ئەوەی هێشتا دەسەڵاتی ئەو وڵاتە رازی نییە كە بەهاووڵاتی قەومی سەردەستیش تۆماریان بكات، ئەم حاڵەتە كە ئێستا لەوڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بە ئاشكرا بوونی هەیە، مەغزای مافی هاووڵاتیبوونی بە ئاستێك گۆڕیووە كە هاووڵاتی هەست بەبوونی خۆی ناكات، هەر بۆنموونە، بە مەفهومی رژێمە دەسەڵاتدار و دیكتاتۆرەكان، مافی هاووڵاتیبوون واتە تواندنەوەی هەموو نەتەوەكان لە چوارچێوەی نەتەوەی سەردەستدا، پاشان چەوسانەوەی هەموو نەتەوە پێكەوە وەك یەك، لەبەرامبەریشدا، لایەنی ئۆپۆزسیۆن یان موعاریز لە دەسەڵاتی دیكتاتۆری و تۆتالیتارییەكان، لەبەر ئەوەی وەك بەدیلێكی دیموكراتی بوونی نییە، لەبری ئەوەی هەوڵبدات مافی هاووڵاتیبوون بگێڕێتەوە بۆ رێچكە راستەكەی خۆی، هەوڵدەدات بیگۆڕێت بۆ تێگەیشتنێكی دیكە كە ئەویش هەر پێچەوانەی مافی هاووڵاتیبوون و رێزگرتنی مافەكانی مرۆڤ لە جیهانی سەردەمدا بێت، ئەوجا بوونی ئەم دوو لایەنە دەسەڵاتی دیكتاتۆری و موعارەزەی نادیموكراتی وایكردووە كە هەست بە رۆشنبیری دیموكراتی و تێگەیشتن لە چەمكی دیموكراتی نەكرێت و نەزانرێت چۆن هەنگاو بۆ دیموكراتی هەڵبگیرێت، لەمەش خراپتر لەبەر ئەوەی لەبەرچاوی دەستەبژێری رۆشنبیر هەردوو شێوازی حزبەكانی دەسەڵات و حزبەكانی موعارەزە وەك دوو توخمی نادیموكراتی سەیر دەكرێت، دەبینین لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی رۆشنبیران دژی بوونی حزب رادەوەستن و ئەوەشی خۆی بە حزبی بزانێت، ئەوجا چ حزبی دەسەڵاتدار بێت یان حزبی موعارەزە وەك دوولایەنی دژ بە دیموكراتی سەیر دەكرێت و بەشێوەیەكی رەها بوونی حزب رەتدەكرێتەوە و زیاتر پشتگیری لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەكەنەوە، دەوڵەتانی رۆژئاواش لەبەر ئەوەی گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی حزبی دیموكراتی لە ژینگەی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی دروست نابێت، بۆیە هەمووكات پشتگیری سەنتەر و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەكەنەوەو كەمتر بایەخ بە حزبە سیاسییەكان دەدەنەوە، لە هەمانكاتیشدا پشتگیری هەموو ئەو دەسەڵاتانەی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی دەكەن كە وەك رێگرێك لەبەردەم زیاتر سەرهەڵدانی تەیاری ئیسلامی، بواریان بەدەسەڵاتە دیكتاتۆرەكان داوە رێگە نەدەن حزبی سیاسیی ئیسلامی دروست بێت یان مۆڵەتی پێبدرێت، تەنانەت ئەگەر سەركردەی حزبە سیاسییەكانیش مەیلێكی ئیسلامیان هەبێت، ئەوا نابێت حزبە سیاسییەكان پاشگری ئیسلامی پێوە بێت، لەهەمانكاتدا دەبێت پابەندی ئەو دەستوورە بن كە ئەو دەوڵەتانە دایانڕشتووە، باشترین نموونە لەمبارەوە حزبی داد و گەشەپێدانی توركیایە، كە وەك حزبێكی ئیسلامی ناسراوە، بەڵام ناوەكەی ئیسلامی پێوە نییە.
لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەیری هەرێمی كوردستان بكەین و سەیری پڕۆژەی ئەو دەستوورە بكەین كە ئامادەكراوە بۆ دەنگدان، ئەم جیاوازیانە دەبینین:
1. بەپێی یاساكانی ئێستا و دەستووری كوردستان مۆڵەت دان بە حزبی سیاسیی ئیسلامی قەدەغە نەكراوە، ئێستا لەكوردستان چەندین حزبی ئیسلامی نەك هەر مۆڵەتیان هەیە، بەڵكو بەشدارن لە پرۆسە سیاسییەكە وەك (یەكگرتووی ئیسلامی، كۆمەڵی ئیسلامی، بزووتنەوەی ئیسلامی).
2. بەپێی یاساكانی ئێستا و دەستووری كوردستان هەموو نەتەوەیەك مافی خۆیەتی بەناوی نەتەوەی خۆیەوە حزب و رێكخراو و بزووتنەوەی خۆی هەبێت، ئەمەش وەك ئەوەی دەبینن چەندین حزب و رێكخراو و بزووتنەوە بەناوی نەتەوە جیاوازەكانی كوردستانەوە (توركمان، كلد و ئاشور) مۆڵەتیان پێدراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە مافی هاووڵاتیبوون لە هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی مافی هاووڵاتیبوون لەسەر بنەمای رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ پێناسەكراوە، لە توركیا كە وەك دەوڵەتێكی دیموكراتی پێناسە دەكرێت هەتا ئێستا مۆڵەت بەو حزبانە نادرێت كە ناوی نەتەوەیەكی غەیرە تورك پاشگری بێت، بۆ نموونە لەكوردستان ئاساییە حزبی برایەتی توركمان هەبێت، بەڵام لە توركیا ئاسایی نییە پارتی برایەتی كورد، یان ئەرمەن یان هەر نەتەوەیەكی دیكە هەبێت.
كەواتە جیاوازی نێوان بارودۆخی سیاسیی كوردستان و یاساكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بارودۆخی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی ئەو راستیەمان پیشاندەدەن كە حزبە سیاسییەكانی كوردستان بە حزبی حكومڕان و ئۆپۆزسیۆن و بەو حزبانەشی كە قەوارەیان بچووكە و نەیانتوانیوە بەشداری پەرلەمان و حكومەت بكەن، بڕوایان بەدیموكراتی هەیە و سیستمی حكومڕانی دیموكراتی لە هەموو سیستمەكانی دیكەی حكومڕانی بە باشتر دەزانن، ئەمەش بۆتە ئەو چوارچێوەیەی كە هەموو حزبە سیاسییەكانی كوردستانی بەجیاوازی ئایدلۆژی و نەتەوەو ئایینەوەی لەناو پرۆسەیەكدا كۆكردۆتەوە كە بەپرۆسەی دیموكراتی هەرێمی كوردستان ناو دەبرێت، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا لەبەر ئەوەی ئەم پرۆسە دیموكراتیە جیاوازە و ئەم هەموو دەسكەوتەی هەیە، ئیدی دەبێت پێیدا هەڵبوترێت و رەخنەی لێنەگیرێت؟ بێگومان میتۆدی ئەم نووسینە تەواو تەواو پێچەوانەی ئەو بیروبۆچوونانەیە كە بەو ئاراستەیە بیر دەكەنەوە، یان پێیان وایە لەبەر ئەوەی بە دیموكراتی ناوزەد دەكرێن ئیتر نابێت هیچ رەخنەیەكیان لێبگیرێت، لەبەر ئەوەی ئێمە كاتێك سیستمی سیاسیی كوردستان وەك دیموكراتی پێناسە دەكەین، راشكاوانە حزبە سیاسییەكان و حكومەت و پەرلەمانیش رووبەڕووی كۆمەڵێك بەرپرسیاریەتی گەورە دەكەینەوە، كە لێرەدا ئاماژەین پێدەكەین:
- كاتێك ئەم سیستمە وەك سیستمێكی دیموكراتی پێناسە دەكەین، تەنیا ئەوەندە بەس نییە كە حزبە سیاسییەكان دروشم و بەرنامەكانیان دیموكراتی بن، بەڵكو پێویستە خودی حزبەكان دیموكراتی بن و ئەو دروشم و بەرنامانە لە ژینگەیەكی تەندروستی دیموكراسیانە و لە چوارچێوەی بڕیاری هاوبەشی ئەو حزبە كرابنە دروشم یان بەرنامە بۆ بەشداریكردن لە پرۆسەی سیاسیدا.
- كاتێك ئەم سیستمە وەك سیستمێكی دیموكراتی پێناسە دەكەین و دەنگ بە حزبێك یان ئیئتیلافێكی سیاسی دەدەین بۆ ئەوەی بۆماوەیەكی دیاریكراو حكومڕانی بكات، چۆن ماف بە حزبە حكومڕانەكان نادەین خراپ سوود لەدەنگ و ئیرادەی دەنگدەر وەربگرن، بەهەمان شێوە رێگە بە ئۆپۆزسیۆنیش نادرێت دەستدرێژی بكاتە سەر ئەو متمانەیەی دراوە بەو حزبانە هەتا ماوەی نێوان دوو خولی هەڵبژاردن تەواو دەبێت، كاتێك ئاستی خراپ سوود وەرگرتن لە دەنگی هاووڵاتیان گەیشتە ئەو ئاستەی متمانە لە حكومەت وەربگیرێتەوە، ئەوا نوێنەرانی خەڵك لەپەرلەماندا بوونی هەیە و دەتوانێت متمانە لەحكومەت وەربگرێتەوە، یان ئەگەر نوێنەرانی پەرلەمانیش نەیتوانی ئەو كارە بكەن و بارودۆخ وای پێویست كرد پەرلەمان و حكومەت هەڵبوەشێنرێتەوە، ئەوا تەنیا سەرۆكی وڵات(لەكوردستاندا سەرۆكی هەرێم)ئەو مافەی هەیە پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە و بانگێشە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە بكات، بێگومان ئەم هەنگاوەی سەرۆكیش نابێت هەنگاوێكی مەزاجیانە بێت، بەڵكو دەبێت رێوشوێنە دەستوورییەكان پاڵپشتی لێبكەن.
- كاتێك ئەم سیستمە بە سیستمێكی دیموكراتی ناو دەبەین، واتە بەپێی رێساكانی دیموكراتی پرۆسە دیموكراسیەكە بەڕێوە دەچێت و ئامانجی هەموو حزبەكان بە حزبەكانی حكومڕان و حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنەوە دەبێتە پاراستنی سیستمە دیموكراتیەكە، ئەمەش واتە دەرچوون لە بنەماكانی دیموكراتی تەنیا بۆ ئەو حزبانە نییە كە ئێستا حكومڕانی دەكەن، بەڵكو بۆ هەموو ئەو حزبانەیە كە بەشداری لەپرۆسەی سیاسیدا دەكەن، لەم حاڵەتەدا ئەگەر لایەنێكی ئۆپۆزسیۆن بیەوێت ئینتقائیانە سەیری سیستمی دیموكراتی بكات و ئەو لایەنانەی بۆ بەرژەوەندی خۆی باشە پێوەی پابەند بێت و ئەو لایەنانەی بۆخۆی باش نییە پێشێلی بكات، ئەمە لەناو پرۆسەكە ناتوانێت تاسەر بەردەوام بێت، هەر بۆ نموونە بزووتنەوەی گۆڕان ئێستا بەم شێوازە ئینتقائیە سەیری پرۆسەی دیموكراسی لە كوردستان دەكات، ئەو لایەنەی كە بواردانە بەرەخنە و دەرخستنی كەموكورتیەكان سوودی لێوەردەگرێت و بەكاری دەهێنێتەوە بۆ لێدانی شەرعیەتی یاسایی و دەستووری دامەزراوەكانی وڵات، وەك پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەم ئیزدواجیەتە لە مامەڵەكردن لەگەڵ دیموكراتی و یاری كردن بۆ مەبەستی سیاسیی بە رێساكانی دیموكراتی زیانێكی هێجگار گەورە و مەترسیدار لە پرۆسە دیموكراتیەكە دەسرەوێنێت؟
- كاتێك سیستمی حكومڕانی كوردستان بە دیموكراتی پێناسە دەكەین، حزبە ئیسلامیەكان مافی خۆیانە نیگەران بن ئەگەر بە حزب و تەیارە سیاسییە توندڕۆكانی وڵاتانی دیكەی عەەربی و ئیسلامی بەراوردیان بكەین، ئەو حزبانەی هەڵگری ئایدلۆژیەتی چەپن و بەشداری پرۆسە دیموكراتیەكە دەكەن، نابێت بە حزبی ستالینی و ناو و ناتۆرەی تر لەكەدار بكرێن، لەبەرامبەریشدا ناكرێت حزبە سیاسییەكان لەبەر ئەوەی لە حكومەت بەشدارنین، حكومەت و پەرلەمان بە دەسەڵاتی دیكتاتۆر بەراورد بكەن، ئەسڵەن پەنابردن بۆ بەراوردكردنی سیستمی حكومڕانی كوردستان بە سیستمی حكومڕانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، پێش هەموو شت ناشرینكردنی رووی ئەو حزبانەیە كە پەنا بۆ ئەو بەراوردكارییە دەبەن.


رۆڵی حزبی سیاسیی لە پرۆسەی دیموكراسیدا
ئەوانەی پێیان وایە بەبێ بوونی حزبی سیاسی بەهێزی دیموكراتی، دیموكراتی بونیاد دەنرێت، لە ئەلف و بێی دیموكراتی تێنەگەیشتوون و سەربەستن چۆن پێیان خۆشە ئەم بۆچوونە پێچەوانە بكەنەوە و سەربەستن بە بەڵگە و بەنموونە خەڵكی كوردستان و هەوادار و لایەنگرانی خۆیان قەناعەت پێبكەن، تەنانەت ئەگەر دیموكراسی بەبێ حزبی سیاسیش بونیاد بنرێت (وەك دیموكراتیەتی ئەمریكا)، ئەوا پێداویستیەكانی كۆمەڵگە و دۆزینەوەی بەدیل بۆ كێشەكان و رێكخستنی نوێنەرایەتی هاووڵاتیان خۆی دەبێتە پێویستیەك بۆ دروست بوونی حزبی سیاسیی، بەڵام لێرەوە ئەو پرسیارە سەر هەڵدەدات، ئایا دەتوانین لە رەفتاری حزبە سیاسییە جیاوازەكانەوە، شێوازی دیموكراتیە جیاوازەكان دیاری بكەین؟ بێگومان پسپۆران و بیرمەندانی سیاسیی ئەمە بە كارێكی قورس و نیمچە مەحاڵ دەزانن و پێیان وایە ئەدای حزبی سیاسیی نەك دروشم و بەرنامەكان شێوازی دیموكراتیە جیاوازەكان دیاری دەكات، هەر بۆنموونە لە هەموو دیموكراتیەكانی جیهاندا(مەبەست دیموكراتیەتی نوێنەرایەتی-یە)، نوێنەرایەتی لە رێگەی حزبە سیاسییەكانەوە رێكدەخرێت، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا كە نوێنەرایەتی دەدرێتە حزبی سیاسیی ئایا حزبە سیاسییەكە وەك ئەوەی دەنگدەر چاوەڕێی لێدەكات هەمان رۆڵی نوێنەرایەتی لە پەرلەماندا دەگێڕێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە مێژووی دیموكراتیەتی نوێنەرایەتی پێمان دەڵێت، هەرگیز حزبە سیاسییەكان لەهیچ كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیدا بەتەواوەتی نەیانتوانیوە بەو ئاستە ئەدای نوێنەرایەتی دەنگدەران بكەن كە دەنگدەران چاوەڕێیان لێدەكەن، هەر ئەمەشە پرۆسەی دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵاتی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی رێكخستووە، كاتێكیش باسی پرۆسەی دەستاودەستكردنی دەسەڵات دەكەین، ئەوا باسی ئەو سیستمە حزبیە دەكەین كە سیستمێكی فرەیی حزبی لەخۆی دەگرێت، كەواتە كە باسی بوونی حزب دەكەین بۆ بونیادی دیموكراتی، مەبەست تەنیا ئەو حزبانە نین كە لە پرۆسەی دەنگداندا حكومەت دروست دەكەن، بەڵكو مەبەست هەموو حزبەكانە بە حزبەكانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنیشەوە، تەنانەت هەندێك پێیان وایە بەبێ ئۆپۆزسیۆن حكومڕانی بوونی دەبێت، بەڵام بەبێ ئۆپۆزسیۆن دیموكراتی بوونی نابێت، سەبارەت بە بایەخی ئۆپۆزسیۆن لە سیستمی دیموكراتیدا پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جیری لاچ ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی (Olomouc) لە كۆماری چیك كرد و لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە ئاماژەی بەگرنگی ئۆپۆزسیۆن كردو وتی: (ئەركی سەرەكی ئۆپۆزسۆن بریتییە لە تەرحكردنی چارەسەر بۆ پرسە سیاسییەكان، بۆ كێشە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكان، واتە دەبێت موعارەزە بە گیانێكی بەرپرسیارانەوە مامەڵە بكات. ئەگەر ئیشكالیەتێك لەنێوان حزبی حكومڕان و ئۆپۆزسیۆن دروست بوو، دەبێت سوود لەلایەنە ئیجابیەكانی وڵاتانی دیكە وەربگرن، واتە سوودوەرگرتن لە لایەنە ئیجابیەكان، لە هەڵەكانی ئەزموونی ڕابردووی تێكڕای وڵاتان بە تایبەتی ئەزموونی ئەو وڵاتانەی بە قۆناغی ئینتیقالیدا ڕۆیشتوون، بۆ نموونە ئەزموونی وڵاتانی ناوەڕاست و باشووری ئەوروپا و وڵاتانی ئەمریكای لاتین، بەڵام پێم وایە ئەزموون و دەرسەكان گشتین، واتە دەبێت لەگەڵ هەل و مەرج و تایبەتمەندی كۆمەڵگەدا بگونجێنرێت، واتە نابێت لە پێناو خزمەتكردن بە بەرژەوەندی تایبەتی نوخبەیەك یان گروپێكی سیاسی دیاری كراودا بێت، ڕەنگە موعارەزە لە قۆناغی ئینتیقالیدا تەنیا توانای ڕەخنەگرتنی هەبێت، بێ ئەوەی بتوانێت چارەسەر بۆ كێشەكان تەرح بكات. لەلایەكی دیكەوە ئەگەر ئێمە باس لە حاڵەتی میسالی بكەین، ئەوا موعارەزە، یان ئەو لایەنانەی ڕۆڵی موعارەزە دەبینن دەبێت پابەند و پەیوەست بن بە چەند بنەمایەكی سیاسی دیاری كراوەوە. هەربۆیە مەسەلەی سەرەكی لە هەر هەلومەرج و قۆناغێكی ئینتقیالیدا بریتییە لە بوونی لێبوردەیی دوولایەنە لەنێوان پارتی حكومڕان و لایەنەكانی موعارەزەدا، واتە دەبێت هەردوولا فێری ئەوە ببن، خۆیان لەگەڵ ئەوەدا ڕابهێنن كە تا ڕاددە و مەودایەكی دیاری كراو بۆچوونەكانی یەكتر قبوڵ بكەن. كارێكی تەواو هەڵەیە ئەگەر حكومەت تەواوی بۆچوون و تەرحەكانی موعارەزە ڕەت بكاتەوە، لە هەمان كاتدا هەڵەیە موعارەزە هەموو كارەكانی حكومەت بە هەڵە و سلبی بخاتەڕوو. ئەمە شێوازێكی سەركەوتوو نییە. ئەمەش بەو مانایە دەڵێم دەبێت موعارەزە ئیعتیراف بە شەرعیەتی حكومەتەكە بكات ئەگەر هاتوو ئەو حكومەتە لە پرۆسەیەكی دیموكراتیدا هەڵبژێدرابوو. هەرچەندە ئەو كاتەش موعارەزە دەتوانێت ڕەخنەبگرێت، بەڵام نابێت پەنا بۆ شێواز و ئامرازە نادیموكراتیەكان ببات بۆ ڕووخاندنی ڕژێمەكە)).

پرۆفیسۆر لاچ كە خۆی ئەزموونی دەوڵەتانی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی هەیە و وڵاتەكەی خۆشی (كۆماری چیك) لەم پرۆسەیەدا تاڕاددەیەكی باش لە بونیادی دیموكراتی سەركەتوو بووە، تەواو تەواو جەخت لەسەر بەرپرسیاریەتی ئۆپۆزسیۆن و پابەندبوون بە رێساكانی دیموكراتی دەكاتەوە، هەربۆیە لە گۆشەنیگایەكی دیكە و سەبارەت بەچۆنییەتی پیادەكردنی ئەو بەرپرسیاریەتیە و میكانیزمی هەڵسوڕاندنی كاری ئۆپۆزسیۆن، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دۆناڵد گرین ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی یەڵ (Yale) كرد و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر میكانیزمی كاری ئۆپۆزسیۆن هاتە ئاخاوتن: (مەسەلەكە پەیوەستە بە ژێرخانی دامەزراوەیی وڵاتەكان. لە هەندێك لە كەیسەكاندا پێی دەوترێت «ئۆپۆزسیۆنی دڵسۆز»، بۆ نموونە وەكو ئۆپۆزسیۆنی بەریتانیا، كە بەردەوام رەخنە لە حكومەت دەگرێت و چاودێریی رەفتار و چالاكییەكانی حكومەت دەكات بۆ مەبەستی دڵنیابوون لەوەی كە حكومەت بەشێوەیەكی باش كارەكانی بەڕێوە دەبات. كەیسی تر هەیە كە تیایدا حكومەتی ئیئتیلافی هەیە و ئۆپۆزسیۆن كەمینەیەكە لەنێو حكومەت، بەڵام لە زۆر لەحاڵەتەكاندا كەیسی یەكەم زیاتر باوە كە تیایدا ئۆپۆزسیۆن پڕكەرەوەی بۆشاییەكانە و هەمیشە چاودێری چالاكییەكانی حكومەتە و بەردەوام لە هەوڵدانە بۆ ئاشكراكردنی راستیەكان بۆ دەنگدەرەكان بەشێوەیەك كە فشار دەخاتە سەر حكومەت بۆئەوەی رەفتار و سیاسەتەكانی بگۆڕێت، بەڵام سەبارەت بەو وڵاتانەی لەدەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدان یان هێشتا لە قۆناغی ئینتقالیدان، هەر یەك لە ئۆپۆزسیۆن و حكومەت ئامادەنین وەك دوو ركابەری شیاو سەیری یەكتری بكەن، ئەم كێشەیە تەنانەت لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیشدا بوونی هەیە، بەڵام بەتایبەتی لە دیموكراسیەتە تازە پێگەیشتووەكاندا دەبینرێت، لەوانەیە زۆرجار پارتی دەسەڵاتدار رێگە بە ئۆپۆزسیۆن نەدات بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان، ئەویش زیاتر لەو حاڵەتانەدایە كە تیایدا پارتی دەسەڵاتدار هەست بە هەڕەشە دەكات بەرامبەر بە ئۆپۆزسیۆن پاش گەیشتنی ئۆپۆزسیۆن بۆ دەسەڵات، هەربۆیەش بۆ هەڵبژاردنەكانی دواتر ئۆپۆزسیۆن چەند هەڵوێستێك وەردەگرێت، بۆ نموونە وەكو بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكان و بانگەشەكردن بۆ حكومەت كە حكومەتێكی نادەستووری و یان ناشەرعیە ...وتاد. ئەم هەموو شتانەش حكومەت تووشی ناسەقامگیری دەكات، هەربۆیە من وای دەبینم كە پێویستە حكومەت قەناعەت بە ئۆپۆزسیۆن بێنێت كە دەرفەتی لەبەردەم هەیە و بۆ هەڵبژاردنەكانی دواتر ئەو دەرفەتەی هەیە دەنگ وەدەست بێنێت و بگات بە دەسەڵات. لەبەرئەوەی ئەگەرهاتوو ئۆپۆزسیۆن گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە بردنەوەی لە هەڵبژاردنەكان مەحاڵە، ئەوكات هیچ هەست و سۆزێكی بۆ دامەزراوەكان نامێنێت، پێموایە هاوبەشكردنی دەسەڵاتەكان لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن باشترین رێگەیە، لەبەرئەوەی بەدرێژایی مێژوودا سەلمێندراوە كە پاش گەیشتنی ئۆپۆزسیۆن بۆ دەسەڵات دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی وێرانكردووە، بۆ نموونە پارتی «نازی»ی ئەڵمانی لەساڵانی 1932 و 1933، پاش ئەوەی كە «هیتلەر» وەك راوێژكار گەیشتە دەسەڵات هەڵستا بە هەڵوەشاندنەوەی هەموو دامەزراوەكان. لەڕاستیدا ئەمە كێشەی هەموو وڵاتێكە كە تیایدا پارتی ئۆپۆزسیۆن سۆزی بۆ دامەزراوەكانی كۆمەڵگە نەبێت، هەربۆیە دەبینین لە زۆربەی وڵاتەكاندا پێوەندییەكی نەرم و نیان لەنێوان حكومەتەكان و پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن هەیە، خۆی لەخۆیدا هەموو حكومەتێك ئامانجی ئەوەیە رێگە نەدات بە ئۆپۆزسیۆن كە بگاتە دەسەڵات، بەڵام لەهەمان كاتیشدا ناكرێت حكومەت فشار بخاتە سەر پارتی ئۆپۆزسیۆن و بیچەوسێنێتەوە لەبەرئەوەی لەئاكامدا دەبێتە مایەی دروستبوونی نامتمانەیی و نەمانی سۆز لەلایەن پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن بەرامبەر بە دامەزراوەكان. بۆ نموونە لەبارەی پێكدادان و ناكۆكییەكانی جیهانی ئیسلامی، ئەگەر تۆ حكومەتێكی عەلمانیت هەبێت، ئایا دەتوانی هاوبەشبوونی دەسەڵات لەگەڵ گرووپە ئیسلامییەكان بكەیت؟ پێویستە بەشێوەیەكی نەرم و نیان مامەڵە لەگەڵ ركابەر و ئۆپۆزسیۆنەكان بكەیت بەشێوەیەك كە نەبێتە مایەی شكستهێنان و شێواندنی شێوازی بەڕێوەچوونی دامەزراوەكان)).

ئەو حاڵەتەی پرۆفیسۆر گرین ئاماژەی پێكرد كاتێك ئۆپۆزسیۆن بەو ئاستە نائومێد بوو كە مەحاڵە بەرێگەی سندوقی دەنگدان بگاتە دەسەڵات و ئەمەش بەرەو ئەوەی بەرێت دوژمنایەتی دامەزراوە شەرعیەكان بكات، بۆیە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ئەلیزابێس هارت گەورە تۆژەی سەنتەری (CMI) بۆ دیراسەتی حكومڕانی و دیموكراسی لە ئۆسلۆ كرد و بەوەی ئایا چۆن رێگە لەم حاڵەتە مەترسیدارە دەگیرێت؟ خاتوو ئەلیزابێس بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوەو وتی: (پێش هەموو شت دەبێت هەموو پارتێكی سیاسیی بەرنامەی و پرۆگرامی خۆی هەبێت بۆ ئەوەی خەڵك متمانەی پێبكات و دەنگی خۆی پێبدات، ئەوجا سەبارەت بەو مەترسییەی ئاماژەتان پێكردووە، پێموایە پێویستی بەوە هەیە هەردوولا، هەم پارتی حكومڕان و هەم پارتی موعارەزە بە نییەتپاكیەوە لە یەك بڕوانن. هەروەها خەڵكی چاوەڕێی ئەوە دەكات هەردوولا بە ڕۆحی بەرپرسیارێتییەوە مامەڵە بكەن، لەبەر ئەوەی هەندێ جار لەناو ڕیزەكانی موعارەزەشدا كەسانی سەرسەخت و توندڕەوەیان تێدایە، بەو پێیە دەبێت دەنگدەران لە هەڵوێست و تێڕوانینی هەردوولا ئاگاداربن و ئەمەش سەختترین بەشی پرۆسەی دیموكراتیە. ئەمە تەنیا بەسەر ئەو وڵاتانەدا جێبەجێ نابێت كە لە سەرەتای پرۆسەی بە دیموكراتیكردندان، بەڵكو بە هەمان شێوە بەسەر ئەو وڵاتانەشدا جێبەجێ دەبێت كە مێژووییەكی دێرینیان هەیە لەگەڵ دیموكراسیدا. هەربۆیە ئەگەر ئێمە لە ئەزموونی وڵاتانی جیهان بڕوانین، ئەوا دەتوانین بڵێین تەنانەت لەو وڵاتانەشدا كە دیموكراسی تەمەنێكی دوورودرێژی هەیە تێیاندا، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە ڕووداوگەلێك ڕووبدەن ببنەهۆی پێچەوانەكردنەوەی ڕەوتی ئەو دیموكراسیەی لە ئارادایە. واتە دەبێت هەمیشە چاوەكراوەبین و چاودێری ئەوە بكەین كە ئایا حكومەت لە ئاستی بەرپرسیارێتیەكانی خۆیدایە، هەروەها هەوڵبدەین ئاگاداربین كە چ لە ناو حكومەتدا دەگوزەرێت و كاروبارەكان چۆن بەڕێوە دەچێت، لە هەمان كاتتدا دەبێت زانیاری تەوا و تێروتەسەلیان هەبێت لە بارەی ئەو بەدیلانەی دەخرێنەڕوو، واتە ئەمە پرۆسەیەكی بەردەوامە. مەبەستم ئەوەیە دیموكراسی پرۆسەیەكە كە دەبێت ڕۆژانە سەرقاڵی بنیادنانی بین، واتە ناگەینە دۆخ و حاڵەتێك بتوانین بڵێین دیموكراسی بە كۆتا گەیشتووە و چیتر پێویستی بەوە نییە كاری بۆ بكەین)).

ئەو لایەنەی دەبێتە هۆكاری گەڕانەوە لە دیموكراتی دیاردەیەكە زۆر وڵات دووچاری هاتووە و تەنانەت ئەم مەسەلەیە لەوە دەرچووە وەك مەترسییەكی ترسناك سەیر نەكرێت، پرۆفیسۆر لاری دایمۆند بیرمەندی سیاسیی جیهان و تایبەتمەند لەبواری پرۆسەی دیموكراتی لە جیهاندا ناوی لێناوە(گەڕانەوە بۆ دواوەی دیموكراتی The Democratic Rollback) بۆیە لەم چوارچێوەیەشدا بۆ رێگرتن لە پاشەكشەی دیموكراتی پرسیارمان لە پرۆفیسۆر كارین هندرسۆن ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی لەندەن كرد و سەبارەت بەم پرسە لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان وتی: (پێش هەموو شت كاری حزبە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی دوو مەسەلەی سەرەكییە، یەكەمیان كاندیدكردن و دووەمیان داڕشتنی سیاسەتی بەدیـلە، بۆیە لەم روانگەیەوە حزبەكان دەبنە تەواوكاری یەكتری، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر رۆڵی ئۆپۆزسیۆن دیاری بكەین، بێگومان شێوازی كاركردنی ئۆپۆزسیۆن پەیوەستە بە بارودۆخی وڵاتەكە. لە كۆمەڵگەی دیموكراسیدا ئۆپۆزسیۆن دەتوانێت بەشێوەیەكی زیاتر بە ئازادی و بونیادنەر بەشداری لە پرۆسەی سیاسی بكات، لەكاتێكدا لە دەوڵەتە دیكتاتۆرەكان دەرفەتیان كەمتر لەبەردەمە و بەستنەوە و ئاستەنگی زۆریان لەسەر دادەنرێت لەبارەی پێوەندییەكانیان لەگەڵ هاووڵاتیان و لەبارەی رەفتارە سیاسییەكانیان. لێرەشدا گۆڕانكاری لە وڵاتانی قۆناغی ئینتقالی هەنگاو بەهەنگاو بەشێوەیەكی پلە بە پلە تەدریجی دەچێتە پێشەوە، بەڵام كاتێك ئەم پرسە بەشێوەیەكی دیكە جەختی لەسەر كرایەوە، ئەوكات زۆر زەحمەتە بۆ ئۆپۆزسیۆن كە بتوانێت بەشێوەیەكی ئاكتیڤ كاربكات. پێویستە گواستنەوە بەشێوەیەكی نەرم و نیان بێت و هەردووك لایەن ئامادەبن بۆ دانوستان و وتووێژ، مەبەستم، پێویستە هەردووك لایەن ئەو باوەڕەیان لا دروست بێت كە خۆلادان لە رووبەڕووبوونەوە و پێكدادان لەبەرژەوەندیی هەموو لایەنێكدایە)).