بیركردنەوە بەزمانی دایك یان زمانی نەتەوە، بیركردنەوەیە لەڕەسەنایەتی و تەئەمولكردنە لەسەر لایەنە ئیجابی و سلبییەكانی كۆمەڵگە، هەڵوەستەكردنە لەسەر ئەو رایەڵانەی دیاردەكانی كۆمەڵگە لەگەڵ فیكری كۆمەڵگە پێكەوە دەبەستێتەوە، دیاردەكان بەرهەمی بونیادی فیكری كۆمەڵگان بەهەردوو لایەنی سلبی و ئیجابییەوە، هەربۆیە كاتێك لەم روانگەیەوە هەڵسەنگاندێك بۆ ئەقڵی سیاسی نەتەوەكەمان دەكەین و لەو هۆكار و فاكتەرانە وردەبینەوە كە بوونەتە هۆكاری ئەوەی ئەم ئەقڵە سیاسییە ئیرادەی نەتەوە هەڵبسوڕێنێت بۆ هەڵایسانی بزووتنەوە و شۆڕشەكان بەدرێژایی 100-150 ساڵی رابردوو، هەست دەكەین بەدرێژایی ئەم مێژووەو هەتا ناوەڕاستی هەشتاكانی سەدەی رابردوو و دوای راپەڕینە مەزنەكەی بەهاری ساڵی 1991، تێكڕای بزووتنەوە سیاسییەكانی كوردستان و حزبە سیاسییە كوردستانییەكان، ئەو حزبانە بوون كەلەپێناوی نەهێشتنی زوڵم و ستەمی نەتەوەیی و پیادەكردنی دیموكراتی و پێكەوەژیان لە كۆمەڵگە خەباتیان كردووە، ئەوەی جێگەی هەڵوەستە و تێڕامانی زیاترە ئەوەیە كە زۆربەی زۆری ئەوسەركردە سیاسییانەی كە بوونە ڕێبەری بزووتنەوە و شۆڕشەكانی كوردستان هەموویان پاشخانێكی ئایینیان هەبووەو لەمەش زیاتر لە پیاوانی ئایینی نەتەوەكەمان بوون، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە بۆچی ئەو پیاوە ئایینیانەی كوردستان لەسەر بنەمای ئایینی ئیسلام حزب و بزووتنەوە سیاسییەكانی خۆیان دانەمەزراند، یان لەمەش زیاتر بۆچی ئایینیان نەكردە ئایدیۆلۆژیەتی حزبە سیاسییەكان و داوای دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامیان نەكردووە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستی بەگەڕانەوەیە بۆ ئەوەی وەك پرۆفیسۆر موسا وەهبە دەڵێت:(بیركردنەوەی جددی ئەو بیركردنەوەیە كە بەزمانی نەتەوە بیر بكەیتەوە و سەرچاوەكانی ئەو بیركردنەوەیەش هەر بەزمانی نەتەوە نووسرابنەوە، ئەگەر سەرچاوەكان بە زمانی نەتەوەش نەبوون، دەبێت بكرێنە سەر زمانی نەتەوە، ئینجا لەسەرچاوە بیانییەكانیشەوە بەزمانی نەتەوە بیر بكەینەوە)). وەهبە مەبەستی لە وەرگێڕانی سەرچاوەكان بۆ زمانی نەتەوە، وەرگێڕانێكی مانای وشەكان نییە، بەڵكو نووسینەوەی جارێكی دیكەی دەقەكەیە بەهەموو ڕەهەندە فیلۆلۆژییەكانییەوە، هەر ئەمەش وایلێكرد كە كتێبی (نقد العقل المجرد)ی ئەمانوئێل كانت كە لەساڵی 1965 ئەحمەد شەیبانی وەرگێڕابووە سەر زمانی عەرەبی، جارێكی دیكە بە ناونیشانی (نقد العقل المحض) دووبارە وەربگێڕێتەوە، وەهبە هەوڵەكانی شەیبانی بە كەم هەڵناسەنگێنێت، بەڵكو لەپێشەكی ئەم كتێبەدا دەڵێت:(بەمجۆرە وەرگێڕانی رەخنەی ئەقڵی مەحز، خوێندنەوەیەكی دیكەیە بۆ رەخنەكەی كانت و مەشقێكە سەرەنجام بۆ وتنی فەلسەفی بەزمانی عەرەبی) كەواتە بەبۆچوونی وەهبە وەرگێڕانەكەی شەیبانی بۆ زمانی عەرەبی، خوێندنەوەیەك نەبووە بۆ نووسینەوەی رەخنەكەی كانت بە زمانی عەرەبی، بەڵكو تەنیا وەرگێڕانی وشەكان بووە بۆ زمانی عەرەبی و دەقەكە راستە بەپیتی عەرەبی نووسراوە، بەڵام تەنیا وەرگێڕانی وشە ئەڵمانییەكان بووە، ئەمە گرنگ بوو ئاماژەی پێبكەین لەبەرئەوەی كاتێك دەمانەوێت وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە بۆچی بەدرێژایی مێژووی بزووتنەوەو شۆڕشەكانی كوردستان تەیارێكی ئیسلامی دەرنەكەوت، هەتا ناوەڕاستی هەشتاكان یان دوای راپەڕین، هۆكارەكەی ئەوەیە كە خوێندنەوەی نەتەوەكەمان بۆ ئیسلام وەك خوێندنەوەكەی موسا وەهبە وابووە بۆ رەخنەكەی كانت نەك خوێندنەوەكەی ئەحمەد شیبانی بۆ هەمان دەق یان هەمان كتێب، ئەمە فێری ئەوەمان دەكات، كە پابەندبوونی كورد وەك گەلێكی موسڵمان بەئیسلام و ئەحكامەكانی قورئانی پیرۆزەوە، خوێندنەوەی نەتەوە بوو بۆ ئیمان و باوەڕی نەتەوە بەئیسلام و ئەحكامەكانی ئیسلام، وەك دەقێكی ئاسمانی كە پەروەردگار راستەوخۆ بۆ هەموو مرۆڤایەتی ناردۆتە خوارەوە و گەلی كوردستان یان نەتەوەی كوردیش بەپێی تایبەتمەندی و سروشتی خۆی لە ئەحكامەكان تێگەیشتووە و لەسەر بنەمای دەقە پیرۆزەكانی قورئان تاكەكانی بەئایینی پیرۆزی ئیسلام ئاشناكردووە و بەپێی پێداویستی كۆمەڵگە تەفسیر و تەئویلی بۆ كردووە و داهاتووی خۆی پێ رۆشنكردۆتەوە، لێرەوە قورئانی پیرۆز كە دەقێكی ئاسمانییە و بە زمانی عەرەبی بۆ حەزرەتی محەمەد(د.خ) هاتۆتە خوارەوە، چیدیكە دەقێكی عەرەبی نەبووە و نەتەوەی كورد بە زمانی كورد لێی تێگەیشتووە و بەزمانی كوردی بیری لێكردۆتەوە، هەربۆیە ئەم بیركردنەوەو پابەندبوونە بە ئیسلام بۆتە هۆكاری كە چەندین زاناو عەلامەی گەورە لەناو كورد هەڵبكەون و لە جیهانی ئیسلامیدا جێ پەنجەی خۆیان دیاری بكەن، بەڵام هیچ كام لەو زاناو عەلامانەی كوردیش رۆژێك لە رۆژان نەهاتوون ئەم ئایینە پیرۆزە بگۆڕن بۆ ئایدلۆژیەتێكی سیاسیی و داوای دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامی بكەن، بەپێچەوانەوە هەموو هەوڵێك بۆ ئەوە بووە كە نەتەوەی كورد وەك نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت و بێ ناسنامە و بێ ماف، ببێتە خاوەنی دەوڵەت و ناسنامەو مافەكانی بۆ دەستبەر بكرێت، بۆیە لەهەموو فیكری كوردستانیدا كەزیاتر لەسەردەمی مەلا مستەفا بارزانی جۆرێك لە كامڵبوون و كوردستانی بوونی سەرتاسەری بەخۆیەوە دەبینێت و ئەقڵی سیاسیی كورد پێدەنێتە قۆناغێكی پێشكەوتووتر و هەوڵدەدات مەسەلەی ئایین وەك باوەڕی هەر تاكێكی ناو كۆمەڵگە مەسەلەیەكی جیاواز بێت لە سیاسەت، ئەوا لەنێوان دوو ژینگەی دژ بەیەك ئایین بە پاك و بێگەردی دەهێڵێتەوە، ئەو دوو ژینگەیەش بریتین لە:

1- ئەو ژینگە سیاسییەی كە هەوڵیدەدا ئایین وەك تلیاكی گەلان پێناسە بكات، مەلا مستەفا بارزانی ئەو بۆچوونەی رەتكردەوە و ئایینی ئیسلامی وەك كۆڵەگەیەكی سەرەكی كۆمەڵگەی كوردستان پێناسە كردەوەو رۆڵێكی دیار و بەرچاوی بۆ زانایانی ئایینی ئیسلامی لەكوردستان دروستكردەوە و هەوڵیدا وەك سەرچاوەیەكی رەسەنی تێگەیشتنی نەتەوە بۆ ئایینی پیرۆزی ئیسلام پارێزگاری پێوە بكات و ببێتە سەرچاوەی گۆڕینی ئەخلاقی میللی كۆمەڵگە بۆ یاسای ئەخلاقی و تێگەیشتنی موجەردی ئایینی بگۆڕێت بۆ تێگەیشتنی ئەقڵانی.
2- رێگرتن لە تێكەڵاو نەكردنی ئایین لەگەڵ سیاسەت، ئەمەش واتە، ئەقڵی سیاسیی نەتەوە رێگەی نەدا ئایین بە سیاسەت ناشرین بكرێت و خۆڵ لەچاوی میللەتەكەی خۆی بكات و بانگێشە بۆ ئەوە بكات كە تەنیا خۆی لە ئایین تێگەیشتووە و ئەو سیاسەتەی دەیكات، تەنیا ئەو میتۆدە سیراتول موستەقیمە و بەرامبەر كافرەو هەموو دیالۆگ و دانوستاندێك رەتبكاتەوە، یان لەبەرامبەر ئیرهابی دەوڵەتی و دامەزراوەیی دەوڵەتە داگیركارەكان بەهەمان شێوە فەتوای كوشتنی هاووڵاتیانی بێ تاوان بدات، خۆ دوورخستنەوە لەم تێكەڵاوكردنە بووە هۆكاری ئەوەی سیاسەتی كورد و شۆڕشەكان بوونە جێگە سەرنجی هەموو جیهان بە سیاسەتمەدار و پیاوانی ئایینی دەوڵەتە داگیركارەكانیشمانەوە، هەر بۆ نموونە لەدەسپێكی شۆڕشی بارزانی دووەم و دامەزراندنی لیژنەی ئازادی كە پاشان ئەم لیژنەیە بووە بەشێك لە كۆماری كوردستان لەمهاباد و پارێزەری كۆمارەكە، مستەفا بارزانی چەمكی شەڕی گەلانی لەدژی یەكتری گۆڕی بۆ شەڕی شۆڕشی كوردستان لەگەڵ رژێمە سەركوتكارەكان، ئەمەش لەو نامەیەی بۆ عەبدولڕەحمان عەزام پاشا(كە دواتر و دوای دامەزراندنی كۆمكاری عەرەبی بووە سەرۆكی كۆمكاری عەرەبی) زۆر بەجوانی رەنگیداوەتەوەو، وەڵامەكەی عەبدولڕەحمان عەزام پاشاش بۆ مستەفا بارزانی دیسان دانپێدانێكی ئاشكرایە بە رەوایەتی مافی شۆڕشی كوردستان لە خەباتكردن بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی، بەپێچەوانەوە لە شەستەكانی سەدەی رابردوو حكومەتی عێراق هەوڵیدا بۆ سەركوتكردنی شۆڕشی كوردستان، ئایین تێكەڵاوی سیاسەت بكات و داوای لە زانایانی ئایینی عێراق كرد فەتوای ئەوەی بۆ بدەن، شۆڕشی كوردستان كفرە و دەبێت جیهاد لەدژیان بەرپا بكرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی مەرجەعێكی گەورەی وەك سەید موحسین حەكیم تێگەیشت كە ئەمە بەكارهێنانی ئایینە بۆ مەبەستی سیاسیی و گەلی كوردستان بێجگە لەداواكردن بۆ لابردنی ئەو زوڵمەی لەسەریانە داوای هیچی دیكە ناكەن و كەسیشیان كافر نەكردووە، بۆیە دژی داوایەكەی حكومەتی عێراق راوەستایەوە و رەتیكردەوە فەتوای جیهاد بۆ رژێمی ئەو كاتی عێراق بدات، بێگومان ئەم بۆچوونەی سەماحەتی موحسین حەكیم تەنیا بۆچوونی كەسێك نییە، بەڵكو ئەمە رەنگدانەوەی تێگەیشتنە لە لۆژیكی مستەفا بارزانی لە سیاسەتكردن و رێبەرایەتیكردنی گەلێكی مەزڵوم، وەك بەڕێز مسعود بارزانیش لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو لە میهرەجانی مەلای جزیری ئاماژەی پێكرد، هەموو كات مستەفا بارزانی قورئانێكی پیرۆزی لابووە و لەنێو شاعیرە كوردەكانیشدا بەردەوام دیوانی مەلای جەزیری لابووە، ئەم تێگەیشتنەی مستەفا بارزانی بۆ جیاكردنەوەی سیاسەت لە ئایین و رێگرتن لەوەی سیاسەت ئایین ناشرین بكات، ئێستاش لای مەرجەعیەتی باڵای شیعە لە عێراقدا بە چاوی رێزەوە سەیر دەكرێت، بەڵام سەیركردن بەچاوی رێزەوە نەك لەسەر بنەمای بەرژەوەندی سیاسی، بەڵكو لەسەر بنەمای تێگەیشتن و رێزگرتن لە بنەماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام و، تەنانەت سەماحەتی عەمار حەكیم لە دیمانەیەكی تایبەتی لەگەڵ گوڵان و لەوەڵامی پرسیارێكماندا سەبارەت بەو بەرژەوەندییانەی كورد و شیعە پێكەوە كۆدەكەنەوە، پێی راگەیاندین پێوەندی ئێمە لەگەڵ كورد و داكۆكیكردنمان لەمافەكانی كورد، پێوەندی بەبەرژەوەندی نێوان كورد و شیعەوە نییە، بەڵكو پێوەندی بەو پرانسیپانەوە هەیە كە بڕوامان پێیەتی، هەروەك چۆن سەماحەتی سەید موحسین حەكیم ژیانی خۆی خستە مەترسیەوە لەپێناوی ئەوەی لەو پرانسیپانە لانەدات و هەرئەمەش بۆتە هۆكاری دروست بوونی دۆستایەتی لەنێوان سەماحەتی سەید موحسین حەكیم و جەنابی مستەفا بارزانی و تا ئێستاش درێژەی هەیە.
چۆن سیاسەت ئایین ناشرین دەكات
لەساڵی 1993 لە یانەی ئەندازیارانی ئەسكەندەریە، مونازەرەیەك بۆ دوو بیرمەندی ئیسلامی ئیخوان موسلیمین كە بریتی بوون لە پرۆفیسۆر محەمەد عەمارە و پرۆفیسۆر محەمەد سەعید عەوا، لەگەڵ دوو بیرمەندی میسری كە بریتی بوون لە پرۆیسۆر فوئاد زەكەریا و پرۆفیسۆر فەرەج فۆدە لەژێر ناونیشانی میسر لەنێوان (دەوڵەتی ئایینی و دەوڵەتی مەدەنی) رێكخرا، لەدەسپێكی ئەم مونازەرەیەدا پرۆفیسۆر محەمەد عەمارە وتی: (هەموو ئەوانەی لەم هۆڵە دانیشتوون بەوانەشی لەم مونازەرەیە بەشدارن بڕوایان بەوە هەیە كە قورئان وەحێكی خوایە و سوننەتی پێغەمبەریش_د.خ) پراكتیزەكردنی بەلاغی قورئانی-یە، بۆیە دەبێت لەسەر هەرشتێك ناكۆك بین بگەڕێینەوە بۆ خواو نێردراوەكەی و مەرجەعیەتی ئەوەل و ئەخیریش بۆ دەوڵەت مەرجەعیەتی خوایە)بێگومان ئەوەی پرۆفیسۆر محەمەد عەمارە ئاماژەی پێكرد لەڕووی تیۆرییەوە هیچ غەیبی نییە، بۆیە پرۆفیسۆر فوئاد زەكەریا بەمجۆرە وەڵامی دایەوەو وتی: (رێگەم پێبدەن كە مەسەلەكە لەچوارچێوەیەكی جیاوازتر لەو چوارچێوەی كە لەسەری راهاتووین گوێی لێبگرین و سەیری بكەین، رای تایبەتی من ئەوەیە كە پیادەكردنی سیاسەت كاری بەشەرە، لەبەر ئەوەی سیاسەت بە سروشت و ناوەڕۆكی خۆی پرۆسەیەكی بەشەرییە، بۆیە هەر بارودۆخ و هەرچوارچێوەیەكی بۆدروست بكەین و دەوڵەت لەناوی دابنێین، ئەوە سیاسەت و فەرمانڕەوایی لە گەوهەردا دوو دیاردەی بەشەرین)، بۆ زیاتر خستنەڕووی ئەم واقیعە پرۆفیسۆر زەكەریا ئاماژەی بەوەكرد بۆ ئەوەی زیاتر بیسەلمێنم كە سیاسەتكردن كاری مرۆڤە و بیروبۆچوونی مرۆڤی تێكەڵ دەبێت و تەفسیری جیاواز بۆ دەقە قورئانیەكان دروست دەكرێت، ئاماژەی بەوەكرد، خەلیفەكانی راشدەین كە دوای پێغەمبەر(د.خ) حكومڕانیان كردووە، سیانیان كوژراون، هەروەها لەزەمانی دەوڵەتی ئومەویشەوە تائێستا هیچ حكومەتێكی ئیسلامی بەشەریعەتەوە پابەند نەبووە، بەڵام نەتەوە پێوەی پابەند بووە، لەمەش زیاتر بۆ زیاتر سەلماندنی ئەوەی كە سیاسەت كاری بەشەرە و پێوەندی بە حكومی ئیلاهیەوە نییە، پرسیارم لە پرۆفیسۆر عەمارە كرد، ئایا لەسەر ئەم زەمینە شوێنێك هەیە ئەحكامی ئیلاهی لێ جێبەجێ كرابێت؟ بۆچی جیاوازی لەنێوان گرووپ و تەیارە ئیسلامیەكانی میسر و سودان و جەزائیر هەیە؟ ئایا هەر یەكەیان بۆ سەلماندنی دروستی خۆی پەنا بۆ هێنانەوەی ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز نابات؟ لایەنێكی دیكە كە پرۆفیسۆر زەكەریا ئاماژەی پێكرد هەڵوێستی زانا و تەیارە ئیسلامیەكانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بووە لەبەرامبەر داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراقەوە، لەمبارەوە راشكاوانە ئاماژەی بەوەكردووە كەزۆربەی زۆری گرووپ و تەیارە ئیسلامیەكان لایەنگیری سەدام حوسێن بوون و بەشێكی كەمیان لایەنگیری كوەێت بوو، پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئەگەر هەموو گرووپ و تەیارە ئیسلامیەكان بۆ كاروبارەكانیان بگەڕێنەوە سەر دەقە پیرۆزەكانی قورئان و سوننەتی پێغەمبەر (د.خ) و بەئایەت و فەرموودەكانی پێغەمبەر(د.خ) هەڵوێستی خۆیان دیاری بكەن، ئایا ئەم جیاوازیانە بۆچی لەهەڵوێستەكاندا دروست دەبن، هەر بۆیە ئەگەر وەك پرۆفیسۆر عەمارە داوای دەكات سیاسەت و فەرمانڕەوایی حكومی ئیلاهی بێت، ئەوا نابێت حكومی ئیلاهی جیاوازی تێدا بێت و دەبێت هەموو لا كە دەگەڕێنەوە بۆ حكومی ئیلاهی یەك هەڵوێستیان هەبێت؟ ئەمە پێمان دەڵێت كە حكومی ئیلاهی یەك حكومە و گۆڕانكاری بەسەردا نایەت و ئەوەی جیاوازی دروست دەكات تەفسیر و تەئویلی گرووپ و لایەنە سیاسییەكانە بۆ دەقە پیرۆزەكان و سوننەتی پێغەمبەر (د.خ)، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە هەر گرووپ و لایەنێكی سیاسیی تەفسیر و تەئویلی جۆراوجۆر دروست دەكات، ئەوا لەم حاڵەتەیەدا حكومەكە لە حكومی ئیلاهیەوە دەگۆڕێت بۆ حكومی بەشەر و سیاسەت لە ئایین جیادەبێتەوە، هەر بۆنموونە نوێژكردن یەكێكە لە فەرمانەكانی پەروەردگار بۆ بەندەكانی خۆی، لەبەر ئەوەی ئەم حاڵەتە، حاڵەتێكی بێگەردە و تێكەڵاوی سیاسەت و بەرژەوەندییە سیاسییەكان نەكراوە، ئەوە وەك فەرمانی پەروەردگار هەموو وەك یەك جێبەجێی دەكەن، بەڵام ئەگەر ئەمەش گۆڕدرا بۆ سیاسەت، دەبینین شێوازی نوێژكردنەكە شتی لابەلای بۆ زیاد دەكرێت، بەجۆرێك كە شێوازی نوێژی هەر گرووپ و تاقمێكی سیاسیی ئایینی بەجۆرێك بناسرێتەوە، بەڵام ئەگەر لەم خاڵەوە بگەڕێینەوە بۆ چۆنییەتی تێگەیشتنی نەتەوەی كورد لە جێبەجێكردنی فەرزەكانی نوێژ، لە جلوبەرگی پیاوانی ئایینی و شێوازی مێزەرەكانیان، دەبینن هەموو ئەوانەی خۆیان پاراستووە ئایین تێكەڵاوی سیاسەت بكەن، هەموویان بەشێوازێكی كورد و كوردستانیانە فەرزەكان و شێوازی جل لەبەر كردنی خۆیان پاراستووە و تەنانەت زانایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام لەكوردستان، لەسەر جلە كوردییەكانەوە جبەی مەلایەتی وەك سوننەتی پێغەمبەر (د.خ) لەسەریەوە لەبەر دەكات و مێزەرە سپیەكەی بەهاوشێوەی جامەدانی كوردانە لەسەر دەكات، ئەم شێوازە كاتێك تێی ڕادەمێنین و لەزانا ئایینەكانی كوردستان و كەلتووری تێگەیشتنی كورد بۆ ئایینی پیرۆزی ئیسلام، هەڵوەستە لەسەر ئایین دەكەین، دەبینین ئایین و پیاوانی ئایینی ئیسلام، لەلای هەموو كەسێك بەجێگەی رێز و تەقدیر و وەك رێبەی موسڵمانان سەیر دەكرێن و لە كێشە كۆمەڵایەتیەكاندا زۆربەی خەڵكی كوردستان دەگەڕێنەوە بۆ لای زانایانی ئایینی یان ئەو مەلا و پێش نوێژنانەی كە لە ناوچە جیاجیاكاندا بوونیان هەیە.
رێكخستنی نێوان
ئایین و سیاسەت، ئایین و كۆمەڵگە
رێكخستنی نێوان ئایین و سیاسەت، واتە ئایین وەك كۆڵەگەی كۆمەڵگە و پابەندبوون بە فەرمانەكانی خواو جێبەجێكردنی ئەو فەرزانەی پەروەردگار لەسەر بەندەی خۆی دایناون، جیاوازە لەگەڵ بەكارهێنانی ئایین وەك ئایدلۆژیەتێكی سیاسیی و تەفسیر و تەئویلی حكومە ئیلاهییەكان بەپێی بەرژەوەندی لایەنە ئیسلامیەكان وەك بەجێهێنانی حكومی ئیلاهی، ئەم حاڵەتە كە لە یەكەمیاندا واتە لە تێكەڵاوكردنی ئایین و سیاسەت، ئایین و حكومی ئیلاهی دەبێتە ئەو تێگەیشتنەی كە گرووپێكی بچكۆلە لە روویەكەوە لە دەقەكە یان فەرموودەكانی پێغەمبەر(د.خ) تێدەگەن، سیفەتی (حمال اوجە) لە قورئان وەردەگرنەوە، بەواتایەكی دیكە كاتێك هەربۆنموونە كاتێك یەكێك لە رێكخستنەكانی (كۆمەڵ یان یەكگرتوو) لەبەر دەركی سەرای سلێمانی نوێژی هەینی ناو دەنێت جیهاد، ئەمە ئەو رووەی جیهادە كە لەبەرژەوەندی ئەو لایەنە سیاسییەیە كە دەقە پیرۆزەكان و فەرمودەكانی پێغەمبەری كردووە بە ئایدیۆلۆژیەتی سیاسی حزبەكەی و بەو جۆرە بەكاری دەهێنێت كە بەرگێگی شەرعی ئایینی بۆ بڕیارە حزبیەكانی خۆی دروست بكات، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا وشەی جیهاد وەك عورف و تێگەیشتنی خەڵكی كوردستان لەم وشەیە كام مانایەی هەیە، بۆیە لێرەدا بانگێشەی ئەندامی ئەو گرووپە ئیسلامیە سیاسییانەی لە بۆنەیەكدا ئاماژە بەوشەیەكی وەك جیهاد دەكەن، ئەمە دوور و نزیك پێوەندی بەو جیهادەوە نییە كە پەروەردگار ئاماژەی پێكردووە، بەڵكو ئەمە بەرنامەی حزبێكی سیاسییەو ئیرادەیەكی بەشەرییە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامە و ئایدلۆژیەتی حزبەكەی پەنای بۆ بردووە، لەوانەیە هەندێك پێیانوابێت كە دەڵێن ئەمە بۆچوونی كادری حزبێكی ئیسلامیە نەك مامۆستایەكی ئایینی، بەوجۆرە تێبگەن، ئایا ئەم بۆچوونە لە قورئاندا بوونی نییە؟ لەوەڵامدا دەڵێین، وشەی جیهاد-یش وەك وشەكانی دیكە (حمال اوجە)، بۆیە پرسیار ئەوەیە ئایا كێ ئەو كادرەی حزبە ئیسلامیەكانی تەخویل كردووە جێگەی موفتیەكانی وڵات بگرنەوەو بەشێوەیەكی ناشەرعی فەتوا بدات، یان بەجۆرێكی دیكە هەندێك دەقی ئایینی بەكاردەهێنن وەك ئەوەی كە پەروەردگار دەفەموێت (انما المؤمنون اخوة)، ئەمەش واتە باوەڕداران برای یەكترین، لێرەدا حزبە ئیسلامیەكانی كوردستان بەبێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ ئەوەی ئایا وشەی (برا) لای پەروەردگار چ مانایەكی هەیە؟ ئایا پەروەردگار داوا لە باوەڕداران دەكات چۆن وشەی برا بەكاربهێنن و دەبێت وشەی برا لای باوەڕدار چ بەهاو مانایەكی هەبێت؟ دێن داوا لە ئەندام و هەوادار و تێكڕای خەڵكی كوردستان دەكەن، كە ئەو داوایەی گرووپێكی سیاسیی وەك (ئیخوان موسلمین) لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بەرزی كردۆتەوە، بەسەر موسڵمانی كورد فەرز بكەن، ئەمەش واتە بیركردنەوەیەك لە دەرەوەی بیركردنەوەی نەتەوە و تێگەیشتنی نەتەوە بۆ وشەی برا لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام بەسەر ئەندامانی نەتەوەكەمان فەرز دەكەن و دەكەونە شوێن بۆچوونی كابرایەكی شۆڤێنی عەرەبی و خۆیان لەماناو بەهای برا (ئیخوان) لە حكومی ئیلاهی دەشارنەوە و لەمەش خراپتر، زۆر بەخراپی ئایەتەكانی قورئان بەكاردەهێنن، وشە مەبەستدارە سیاسییەكە وەك حكومی ئیلاهی تەفسیری بۆ دەكەن، بەبێ ئەوەی ئەو وشەیە دوور و نزیك پێوەندی بە خواو پێغەمبەر(د.خ) و دەقی قورئان و فەرموودەكانەوە هەبێت، لەمەشدا لەوانەیە هەندێك لەوانەی ئایدلۆژیەتی حزبە سیاسییەكانیان هاوتای دەقی پیرۆزی قورئان و فەرموودەكان دەكەن، بڵێن ئەی ئەوە نییە پەروەردگار لە قورئاندا دەفەرمووێت (انما المؤمنون اخوة)، بۆچی بەنەزانی باسی ئایەتەكان دەكەن؟ لەوەڵامی ئەو بەڕێزانە دەڵێین ئەوە ئێمە نین جەهلمان بەرامبەر قورئان و دەقە پیرۆزەكان نییە، بەڵكو ئەوە ئێوەن بە جاهیلی وشەی نێو دەقە پیرۆزەكان بۆ خەڵكی كوردستان تەفسیر و تەئویل دەكەن، بۆیە لەم راستە ئەو پرسیارە دەكەین، ئایا مانا و بەهای برا لای بڕوادار چییە؟ ئایا تەنیا مانای ئەوەیە یەكتری بناسین یان دەبێت پێش یەكتری ناسین، بۆیە فەرزكردنە تەعاروف و لەبیر خۆبردنەوەی ئیعتراف، كە لایەنە سیاسییە ئیسلامیەكانی كوردستان لێكی جیادەكەنەوە، بێ ماناكردنی ئەو وشەیەی (برا و باوەڕدارەیە) كە پەروەردگار ئاماژەی پێكردووە و داوامان لێدەكات باوەڕداران بە برای خۆمان بزانین، بەڵام كاتێك ئەندامێكی رێكخراوێكی ئیخوان موسلیمین ئامادەنەبێت بەفەرمی دانبەبوونی كورد وەك نەتەوە بنێت و ئامادە نەبێت دان بەمافی كورد لە بونیادی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان بنێت، ئەوە پەروەردگار پێمان دەڵێت ئەوە مەرجەكانی برای باوەڕداری تێدانییەو سەیركردنی وەك برا موخالیفی ئەو داوایەیە كە پەروەردگار داوامان لێدەكات، ئەمەیە كاتێك دەڵێین سیاسەت، ئایین ناشرین دەكات. مەبەستمان ئەوەیە كە مانا و بەهای ئەو وشانە بێ مانا دەكەن كە پەروەردگار لە دەقە پیرۆزەكانی قورئاندا بۆ پێغەمبەری(د.خ) ناردووە، بۆ ئەوە پێوەندی نێوان نەتەوە جیاوازەكان رێكبخات، بەڵام ئەم رێكخستنە لەسەر بنەمای ئیعتراف كردن بە یەكتری ئینجا تەعاروف كردن لەگەڵ یەكتری، (یا أیها الناس إنا خلقناكم من ژكر و أنپی و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا إن أكرمكم عند الله أتقاكم )، كەواتە پەروەردگا كە دەڵێت هەمووتانمان لە نێر و مێ دروستكردوو و كردوومانن بە گەل و هۆز، مانای ئەوەیە بنەمای دروستبوونی مرۆڤ و بوونی بە گەل و هۆز بنەمایەكی دادپەروەرانەیە، هیچ گەل و هۆزێك فەزڵی بەسەر ئەوی دیكە نییەو، پەروەردگا ئیعترافی بەهەمووان كردووە و دەبێت باوەڕدارانیش ئەم فەرمانەی خوا جێبەجێ بكەن، بەڵام كاتێك باوەڕدارێكی نەتەوەی سەردەست فەرمانی خوا دەشكێنێت و ئیعتراف بەگەلێكی دیكە ناكات و تەنیا داوای ئەوەی لێدەكات تەعاروف بكەن، ئەمە هەرگیز تەعاروف كردن نییە، ئەوەشی بەو جۆرە ئەو ئایەتە تەفسیر بكات بێ ئەمری خوا دەكات، ئەو تەفسیرە هیچ پێوەندیيەكی بەو دەقە پیرۆزەوە نییە، كە ئەندامانی حزبە ئیسلامیە سیاسییەكان داوامان لێدەكەن، وەك حكومی ئیلاهی سەیری بكەین، لەكاتێكدا حكومی ئیلاهی لەو ئایەتەدا سیفەتی باوەڕدار لەو خەڵكانە وەردەگرێتەوە كەئیعتراف بەگەلێكی چەوساوەی وەك گەلی موسڵمانی كورد رەتدەكەنەوە.
كەواتە لێرەدا كە دەڵێن ئایین نەكرێت بەسیاسەت، جیاوازە لەوەی ئایین بكرێتە بنەمایەك بۆ رێكخستنی كۆمەڵگە و بنەمایەك بۆ دروستكردنی سۆز و خۆشەویستی لەنێو كۆمەڵگەدا، هەروەها رێزگرتن لە بنەما شەرعیەكان وەك پابەندبوون بەسەروەریی یاساوە، بۆیە لێرەدا دیسان دووپاتی دەكەینەوە كە مەبەست لە جیاكردنەوەی ئایین و سیاسەت، مەبەست جیاكردنەوەی كۆمەڵگە نییە لە ئایین، بەڵكو مەبەست ئەوەیە ئایین نەكرێتە هۆكارێك بۆ مەرام و مەبەستی سیاسیی و باوەڕدان لە بەندەی پەروەردگارەوە نەبنە بەندەی حزبێكی سیاسی بەناوی ئیسلامەوە و لەبری ئەوەی فەرمانەكانی خوا جێبەجێ بكات فەرمانی سەرۆكی حزبەكەی یان ئەمیرەكەی جێبەجێ بكات.
سەبارەت بەم لایەنە و گرنگی جیاكردنەوەی ئایین لەدەوڵەت و رێكخستنی پێوەندی نێوان سیاسەت و ئایین، پرۆفیسۆر عەبدوڵڵاهی ئەحمەد ئوستادی یاسا لەزانكۆی ئەمۆڕی (Emory) و پسپۆر و تایبەتمەند لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام و مافەكانی مرۆڤ لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە سەبارەت بەم پرسە راو سەرنجەكانی خۆی دەربڕی و وتی: (شتێكی باشە جیاوازی لە نێوان دەوڵەت و ئاییندا بكەین، دەوڵەت دامەزراوەیەكی خاوەن سەروەرییە، لەكاتێكدا سیاسەت پەیوەستە بەمشتومڕی ڕۆژانەوە لەبارەی ئەوەی چی باشە و چ شتێك خراپە، لەم ڕوانگەیەوە باشترە لەبری ئەوەی تەركیز لەسەر جیاكردنەوەی ئایین و سیاسەت بكەین، جەخت لەسەر ڕێكخستنی پێوەندی نێوان ئایین و سیاسەت بكەینەوە، مەبەستم لە ڕێكخستن ئەوەیە نابێت لە خیتابی گشتیدا خەڵكی ئایینی بۆ پشتیوانیكردنی بیروبۆچونە سیاسییەكانی خۆیان بەكاربهێنن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە نابێت ئەو گرووپە ئایینی تایبەت بەخۆیان هەبێت. بە تێڕوانینی من دەبێت لە خیتابی گشتیدا خەڵكی بۆ پشتیوانیكردن لە بۆچوونەكانی خۆیان ئەوە بەكار بهێنین كە من پێی دەڵێم خیتابی مەدەنی، واتە خیتابێك بێت ڕیشەی لە هاووڵاتی بوونی هاوبەشدا هەبێت نەك لە بەهایەكی ئایینی دیاریكراودا، تاوەكو زیاتر بەم شێوەیە ڕەفتار بكەین، ئەوا سیاسەت بەشێوەیەك پیادە دەكرێت كە دەوڵەت بە عەلمانی بمێنێتەوە. من كتێبێكم بڵاوكردۆتەوە بە ناوی «ئیسلام و دەوڵەتی عەلمانی» باسم لەوەكردووە پێویستە ئیسلام و دەوڵەت لێكجیابكرێنەوە و لە ڕاستیدا هەمیشە لێكدابڕاوبوونە، ئەوە پڕوپاگەندەی سیاسییە كە دەڵێت دەكرێت دەوڵەت ئیسلامی بێت، بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت كە موسڵمانەكان پاڵنەری ئایینیان نەبێت لە كارەكانیاندا، كەواتە من داوای لێكجیاكردنەوەی ئایین و دەوڵەت و ڕێكخستنی پێوەندی نێوان ئایین و سیاسەت دەكەم ئەویش لە پێناو پەرەپێدانی خیتابی مەدەنیدا. من لە كتێبەكەمدا باسم لەوە كرد من وەك موسڵمانێك بۆ ئەوەی بە ئیرادەی خۆم و بەئیخیتاری خۆم و لەسەر ئەساسی قەناعەت ئەركی ئایینی خۆم ئەدا بكەم، پێویستە لەدەوڵەتێكی عەلمانیدا بژیم. لەبەر ئەوەی ئەگەر لە دەوڵەتێكدا بژیم كە بانگەشەی ئایینداری دەكات، وەك تاڵیبان و سعودیە و ئێران، ئەوا دەوڵەت ناچارم دەكات بیروباوەڕێكی ئایینی دیاریكراو پەیڕەو بكەم تەنانەت ئەگەر هاوڕاش نەبم لەگەڵیدا. كەواتە دەبێت كار لەسەر ئەو تێزە بكەین كە دەوڵەتی عەلمانی پاساوی ئایینی هەیە و دەوڵەتی ئایینی هەروەك چۆن بۆ سیاسەت خراپە بەهەمان شێوە بۆ خودی ئایینیش خراپە)).
لەبەشێكی دیكەی لێدوانەكەیدا و لەوەڵامی پرسیارێكی دیكەی گوڵاندا سەبارەت بەوەی ئایا بۆچی هەموو ئایینەكان وەك ئایین بانگێشە بۆ لێبوردەیی دەكەن، بەڵام كاتێك ئایینەكان دەكرێنە سیاسەت توندوتیژی بەرهەم دەهێنن؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە پرۆفیسۆر ئەحمەد وتی: (مەسەلەكە ئیسلام نییە، یان مەسیحیەت نییە، لەبەر ئەوەی ئایین خۆی لەخۆیدا هیچ كارێك ناكات و بەسەربەخۆیی ڕەفتار ناكات و هەڵناسوڕێت، بەڵكو مەسەلەكە پێوەندی بەباوەڕدارانی ئایینەكەوە هەیە، واتە پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی ئەو باوەڕدارانە ئەم كارە دەكەن یان بەو شێوەیە ڕەفتار دەكەن.
لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین ئەمە پەیوەستە بەو سیاقە مێژووییەی باوەڕدارانی تێدان و بەو دەسەڵاتەی هەیانە، لێرەوە دەتوانین بڵێین كاتێك ئایین ڕۆڵێكی خراپ دەبینێت، ئەوا ئەمە بەو مانایە دێت كەباوەڕدارەكانی ئایینەكە بۆمەبەستی تایبەتی خۆیان و بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات بەكار دەهێنن. ئەو كاتە ئایینیش دەبێتە هێزێكی وێرانكار، چونكە بۆپەرەپێدانی بەرژەوەندیەكانی خۆیان بەكاری دەهێنن. ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ مێژووی ئەوروپا، دەبینین ڕاستە كاتێك ئایین تێكەڵی دەوڵەت كرا ئەوا بووە هێزێكی وێرانكار، بەڵام نابێت ئەوەشمان لەبیر بچێت كە فاشیزم، نازیم و ماركسیزم هێزێكی وێرانكاربوون لە سەدەی بیستدا، كەواتە كێشەكە لە ئاییندا نییە، كێشەكە لە كەلتووری سیاسی و لەوەدایە ئایا ئیرادەی پێكەوەژیان هەیە، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەم ئیرادەیە نەبێت، ئەوا هۆكار زۆرن بكرێنە بیانوو، ئێوە لەوە بڕوانن لە بۆسنیا چی ڕوویدا، لە یوگسلافیای پێشوو چی ڕوویدا، كە توندوتیژی ئیتنی و نەتەوەیی و جینۆسایدی لێكەوتەوە. كەواتە مەسەلەكە پەیوەستە بەوەی كار بۆ پەرەپێدانی كەلتووری لێبوردەیی و كەلتووری پێكەوەژیان بكرێت، هەروەها دەبێت وریا بین كە دەوڵەت ئایین داگیر نەكات، لەبەر ئەوە ئەمە مایەی مەترسیە بۆ هەموو لایەك. لەم ڕوانگەیەوە نابێت ئێمە ئەزموونی ئەوروپا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لەئاسیا بەكاربهێنین، لەبەر ئەوەی سەركەوتن بەدەست ناهێنێت و خەڵكیش ڕەتی دەكەنەوە، لەبەر ئەوەی ئەوروپا وەك هێزێكی ئیمپریالی سەیر دەكەن.
لەم سۆنگەیەوە دەبێت كار بۆ ئەوەی بكەین پاساوێك بۆ دروستكردنی دەوڵەتی عەلمانی بهێنینەوە كە هەڵقوڵاوی ناوخۆ بێت، بۆ ئەوەی تەواوی خەڵكی وڵاتەكە قەناعەتەی پێبكەن، ئەمە لەبری ئەوەی ئەزموونی ئەوروپا یان هەر ئەزموونێكی دیكەیان بۆ بهێنرێتەوە)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەنەگونجانی حكومڕانی ئیسلامی سیاسیی و دیموكراتی، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر رۆبەرت شایدنەر ئوستادی ئایینی ئیسلام لەزانكۆی لۆسەر و تایبەتمەند لەسەر تەحدییەكانی بەردەم ئازادییە ئایینەكان كرد، لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر ئەم پرسە هەڵوەستەی كرد و وتی: (من بۆچوون و تێڕوانینێكی جیاوازم هەیە، پێموایە ئایین و سیاسەت دوو پێكهاتەی جیاوازن. واتە لەو سیاقەی ئێمە باس لە چەمكەكانی وەك ئایین و سیاسەت دەكەین كە دوو چەمكی لێكجیاوازن، ئەوا من هاوڕام لەگەڵ ئەوەی كارێكی مەترسیدارە هەوڵی بنیادنانی دیموكراسی بدەیت لە ڕێی ئایینەوە، لەگەڵ ئەوەی لەباری واقیعیشدا ئەم دوو بوارە بە تەواوەتی لێكجیاناكرێنەوە، بەڵكو بەردەوام كاریگەریان لەسەر یەكتر هەیە. واتە ئەگەر ئیعیتراف پێبكەین یان نا، ئەوا بەشێوەیەك لەشێوەكان كاریگەریان هەیە بەسەر یەكەوە. هەر بۆیە ئەگەر كەسان و پیاوانی ئایینی كاروباری وڵات بەڕێوەببەن، ئەوا دیموكراسیەت بوونی نییە، لەبەر ئەوەی تۆ پێویستت بەدیموكراسی نوێنەرایەتی هەیە بۆ ئەوەی نوێنەرایەتی تێكڕای گرووپەكانی كۆمەڵگەكە بكات، ئەوانەی پشتگیری ئایین دەكەن و تەنانەت ئەوانەی پشتگیریشی ناكەن، ڕاستە دیموكراسی هاوشانە بەپشێوی، بەڵام من پێموایە پێویست و زەروریە. لەبەر ئەوەی كێشەكە ئەوەیە ئەگەر كەسانی ئایینی دەسەڵاتدار بن، ئەوا ڕەنگە بیروباوەڕە عەلمانییەكان بە هەند هەڵنەگرن و ئەمە لە كاتێكدا پێویستە ئیعتیراف بە هەموو گرووپەكانی بكرێت و نوێنەرایەتیان بكرێت)).
ئەوەی پرۆفیسۆر رۆبەرت ئاماژەی پێكرد مەترسی خراپ بەكارهێنانی ئایینە، یاخود بەواتایەكی دیكە بەكارهێنانی ئایینە بۆ مەبەست و مەرامی سیاسی، بۆ ئەوەی زیاتر لەسەر ئەم مەسەلەیە هەڵوەستە بكەین پرسیارمان لە پرۆفیسۆر مایكڵ دریسن كرد و لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە ئەم پرسەی شرۆڤە كردو وتی: (چەندین نموونەی دیموكراسی هەیە و هاوكات چەندین رێگەچارە هەیە بۆ بە دامەزراوەكردنی دەسەڵاتی ئایینی لەچوارچێوەی پرۆسەی دیموكراسی. رێگەچارەی كلاسیكی داوادەكات بۆ جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت و جیاكردنەوەی ئایین لە دامەزراوە دیموكراسییەكان، ئەم شتە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و فەڕەنسا روویدا و سەركەوتووبوو، بەڵام بەڕای من گرنگترین شت لە تێكەڵبوونی ئایین و دەوڵەت لەچوارچێوەی دیموكراسییەتدا ئەوەیە كە ئایین دەسەڵاتی نەبێت بەسەر دامەزراوە دیموكراسییەكان، بۆ نموونە دەسەڵاتی یاسادانان دەسەڵاتی نەبێت لەسەر دەسەڵاتی جێبەجێكردن. لەلایەنێكی ترەوە، ئەگەر هات و ئایین تێكەڵ بە دامەزراوەكانی دەوڵەت بوو، ئەوكات پێویستە وەك هێزێكی بێلایەن «محاید» رەفتار بكات. هەربۆیە، لێرەدا 2 شتی زۆر گرنگ هەیە، یەكەمیان: پێویستە دەسەڵاتەكان لێك جیابكرێنەوە. دووەمیان: پێویستە ئایین بەسیاسەت نەكرێت. هەربۆیە باشترین رێگە ئەوەیە كە قەناعەت بە پیاوانی ئایینی بهێندرێت لە بەرژەوەندیی خۆیاندایە دەسەڵاتێكیان پێ ببەخشرێت كە جیا بێت لە دەسەڵاتی سیاسی. ئەگەر بێت و پیاوانی ئایینی بگەنە دەسەڵات، بەڕای من دەبنە هۆی گەندەڵكردنی ئایین و دەسەڵاتی ئایینی و چەمك و پرەنسیپە ئایینییەكان. بەڕای من پێویستە حكومەت هەڵستێت بە داڕشتنی جۆرە بەرنامەیەك بۆ بەخشینی جۆرە دەسەڵاتێكی جیا لە حكومی و سیاسی بۆ پیاوانی ئایینی و لەڕووی داراییەوە پشتگیرییان بكات بۆ نموونە لەڕووی پەرەوەردەی ئایینی و حوجرەی ئیمامەكان، بەڵام لەهەمان كاتیشدا تێبگەیەندرێن كە هیچ دەسەڵاتێكیان نییە لەسەر دەسەڵات و دامەزراوە سیاسی و حكومییەكان، بۆ نموونە دەسەڵاتی یاسادانان یان جێبەجێكردن یان دادوەری. هەربۆیە، ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بە سازشكردن بەتایبەتی لەچوارچێوەی سیستەمی دیموكراسی، كە تیایدا دەسەڵات بدرێت بە پیاوانی ئایینی لەسەر دامەزراوە ئیسلامییەكان و حوجرەی ئیمامەكان و قوتابخانە ئیسلامییەكان، بەڵام هیچ دەسەڵاتێكیان نەبێت لە یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری. سەركەوتنی ئەم پڕۆسەیە ئەگەری هەیە و مەسەلەكە پەیوەستە بە كات و بەشێوەیەكی پلە بە پلە «تدریجی» روودەدات، بۆ نموونە ئەمە بارودۆخی زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بوو كە كڵێسە حوكمڕانیی دەكرد، بەڵام بەتێپەڕبوونی كات و بەشێوەیەكی تەدریجی توانرا كڵێسە ناسیاسی بكرێت و زیاتر ببێت بە دامەزراوەیەكی رووحی دوور لە سیاسەت یان دەسەڵاتی سیاسی، بەڵام ئەگەر بێت و دەسەڵاتی ئایینی و دەسەڵاتی سیاسی لەتەنیشت یەك دابنرێن ئەوە شتێكی زۆر مەترسیدار و ترسناكە. لەلایەنێكی ترەوە، چەندین سەدەیە پیاوانی ئایینی، لە ئیسلام و كرستیان-یش، خاوەن دەسەڵاتن. هەربۆیە، ئەم مەسەلەیە پێویستیی بە گواستنەوە هەیە، لەم بارەیەشەوە چەندین جۆر گواستنەوە هەیە، بۆنموونە ئەزموونی فەڕەنسی كە جیاكردنەوەیەكی شۆڕشگێڕانە بوو لەنێوان كڵێسە و دەوڵەت، لەگەڵ چەندین نموونەی تر، بۆنموونە ئەزموونی بەڕیتانی، ئەزموونی وڵاتانی ئەوروپای باكوور، لەگەڵ ئەزموونی ئیتاڵی، كە بەتێپەڕبوونی كات توانییان كڵێسەی «كاتۆلیكی» و كڵێسەی «پرۆتستانت»، لەهەر وڵاتێك و بەپێی گەڕانەوەی بۆ هەر یەك لەم «كڵێسانە»، توانییان كڵێسە بەدامەزراوە بكەن و جیای بكەنەوە لە دەوڵەت. ئەمڕۆ ئەم دامەزراوانە خاوەن هیچ دەسەڵاتێكی سیاسی نین و هیچ دەسەڵاتێكیان نییە لەسەر یاسا و دەسەڵاتی سیاسی)).
لەبەشێكی دیكەی لێدوانەكەیدا و سەبارەت بە دامەزراوەییكردنی ئایین و دروورخستنەوەی لەدامەزراوەكانی دەوڵەت، پرۆفیسۆر مایكل بە گوڵانی راگەیاند: (ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بەدەسەڵات، لەبەرئەوەی دەسەڵات دەرفەت بەئایین دەبەخشێت بۆ سەپاندنی چەمكەكانی ئایین لەسەر هاووڵاتیان. بۆ نموونە ئەگەر هات و سەركردەیەكی ئایینی لەو بڕوایەدا بوو كە ئایینەكەی هەڵگری پەیامی راستەقینەیە و ئەگەر پێیوابوو كە ئایینەكەی تاكە شتی راستەقینەیە لە كۆمەڵگە، ئەوكات هەموو هەوڵێك دەخاتەگەڕ لەپێناو بڵاوكردنەوەی باوەڕەكانی، بۆ نموونە لەڕێگەی پۆلیس و هێزەكانی سوپای نیشتمانی، ئەمەش شتێكی خراپە و شتێكی تراژیدیە، بەڵام كاتێك كە پیاوانی ئایینی لە دەسەڵات نین و خاوەن دەسەڵاتی حوكمڕانی نین، ئەوكات هەڵدەستن بە بەكارهێنانی رێگەچارەی قەناعەتپێكردن و راكێشانی سەرنجی هاووڵاتیان لەبارەی باوەڕەكانیان و چەمكە ئایینییەكانیان و لەبری بەكارهێنانی هێز و چەك و پۆلیس و سوپا هەوڵدەدەن خەڵك بێننە سەر باوەڕی خۆیان و قەناعەتیان پێ بێنن لەبارەی راستییەكان یان ئەو پرەنسیپانەی كە باوەڕیان پێ هەیە. هەربۆیە، پێویستە لەڕێگەی قەناعەت پێهێنان و باوەڕ هێنانی خەڵك بدرێت بۆ ئایین و چەمكەكانی نەك لەڕێگەی بەكارهێنانی هێز و بەفشاری پۆلیس و سوپا. بەڕای من ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بەپێوەندیی سایكۆلۆژی و دەسەڵاتی رووحی خۆی هەیە نەك تەنیا بە ئیرادەی سیاسی)).