چاڤلێكرن دناڤ گەنجێ كوردستانێ دا (ڕاستی و داهاتوویا وێ د خواندنەكا سۆسیۆسایكۆلۆژیكانە دا )
د.نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
دیتن و چاڤلێكرن یا بوویە ڕێكەك بۆ فێربوونێ و گۆهۆڕینێ . بەلێ جهێ داخێ یە هندەك جارا ئەڤ ڕێكە بەرۆڤاژی كلتوورەكێ و رەوش و تیتالێن جڤاكەكێ كار دكەن. و ئەڤرۆ جڤاكا كوردستانێ یا د ڤی جۆرێ دۆخی دا. كلتوورێ زەنگین و پڕبهایێ كوردەواری پڕە ژ سالۆخەتێن جوان و هیما و نیشان و سیمبولێن هەژی و بەركەفتی و نموونەیێن بلندێن مرۆڤایەتی و جڤاكی بۆ چاڤلێكرنێ. لێ مخابن ئەڤرۆ گەنج و لاوێن كوردستانێ هندەك نموونە و سیمبۆلێن بۆ خۆ كرینە نموونێن بلند بۆ چاڤلێكرنێ كۆ سەروبەر و هزرا خۆ یا كری پێتڕانكێ خۆ و هزرا خۆ و كەسێن دیتر. هەكەر مە ئەڤ گازندەیە ژ تاكێ گەنجێ كورردستانێ هەیە،خەلكا دیتر ژی ڤێ گازندێ دكەن بو نموونە گۆهۆڕینا جل و بەرگا لنك تاكێ گەنجێ ئەمریكاێێ د ماوێ سەد سالێن بۆری(Coon،1996،141) یان د توند و تیژیێ دا ( هەمان ژێدەر،494)، و هەكەر وەسا بیتن كۆ هندەك سایكۆلۆژیستێن ئەمریكی وەكی یێن ڕێبازا مرۆڤایەتیێ و ژ وان ژی ( ئێریك فرۆم) ئاماژەی پێ ددەتن تا ڕادەكی گەلەك بۆ ئازادی یا مرۆڤی دزڤڕیتن كۆ ئاست و ڕادێ بلندێ ڤێ ئازادێی یا ب خرابی بسەر تاكێ ئەمریكی دا شكەستی و بوویە فاكتەرێ گەلەك لایەنێن نەرینی ( فرۆم،1379)،و ئەڤ چەندە ژی یا خۆ د چەندەها لادانێن سایكۆلۆژی و ئەخلاقی دا نیشان دای د ڤان جڤاكا دا و جڤاك و كلتورێ رۆژئاڤایێ دا بگشتی،وەكی لادانێن سكسی و ئازادیا هەری گەلەك و تا ئاستێ بەرهەلایی یا سكسی، پەنا برنە بەر جۆرەها ڤەخارنێن گازدار و سەرخۆشكەر و دەرمانێن هۆشبەر و جۆرەها پەریشانیێن سایكۆلۆژی لنك وان.
سەربارێ ڤێ ڕاستیێ و دیتنا ڤان تشتا و دیاردە و بوویەرا لسەر لاپەرێن گۆڤار و ڕۆژناما و لسەر تۆڕێن ئەنترنێتێ ب رۆژانە و بەردەوام، ئەڤرۆكە گەنج و سنێل ل كوردستانێ هێشتا ل گەلەك تشتا و كارێن نەرینی یێن رۆژانەدا، فەرهەنگ و كلتوورێ ژ ڤی جۆری یێ كرییە نموونەیێ بلندێن ژیانا خۆ. ئەڤرۆكە مۆدێلێن پرچێ، جل و بەرگێن سەیر و سەمەرێن روژئاڤایی (5)، كەسایەتیا سترانبێژ و ئەكتەرێن وان، وەرزشوانێن یاری یێن تەپاپێ كۆ د ماوەیەكێ كۆرتدا و لسەر هیچ بنەمایەكێ گرنگ، بەلكۆ تنێ ژبەر چەند بزاڤ و گۆتنەك و كریارێن خۆ دبیتە خۆدانێ مەلیۆن و مەلیاردها پارەی و....هتد. بێی هندێ كە ئەم بزانین كە بسپورێن سایكۆلۆژی د وێ باوەرێدانە مۆدێلێن رۆژانە و یێن سەردەمیانە و د ژیانا سەردەمدا ئێكە ژ وان فاكتەرێن سترێس و فشارێن دەروونی و ئاریشە و نەساخی یێن دەرونی دروست دكەت( تاسیگ و دیگران، 1387،131 ).
بەلێ، ئەڤرۆ ئەڤ كەسە نموونێن بلندێن چاڤلێكرنا گەنجێن مەنە. دیرۆكا مرۆڤایەتێی ب درێژاهیا خۆ سەدان و هزاران مرۆڤێن هەژی ژ پێغەمبەر و ئیمام و زانا و سەركردە و پێشەوا و خەباتكار و نیشتیمانپەروەر و مرۆڤدۆستا بگرە هەتا كۆ گەلێ كورد ژی پڕی نموونێن ژ ڤان جۆرا یێن هەین كۆ د شێن ببنە سیمبۆلێ ژیان و بەختەوەری یا مرۆڤی هەكەر ببیتە نموونەك بۆ چاڤلێكرنا رەفتار و گۆتار و كەسایەتیا وان. بەلێ گەنج وسنێلێ كوردستانێ یا خۆ ژبیركری و ل شوینا هندێ ب چاڤەكێ واقیعی و راستەقینە و ڤەكری بەرێ خۆ بدەتە ژیانێ و جیهانێ، ئەڤرۆكە هزر و بیرا خۆ یا ب ڤان نموونێن مەلسەری ئاماژە بێ دای ( یێن نەرینی و خافلینەر و تێكدەر) ڤە مژویل كری. هزرا وی لسەر داهاتوویا خۆ و خێزانا وی و وەلات و نەتەوێ خۆ نینە، بەلكۆ هەمی هۆش و بیرێن وی و ئاخافتنێن وی لسەر هندێ نە فلان سترانبێژی هۆسا گۆت و ئەڤ چەندە كر! یان فلان یاریكەری ل ئەورۆپایێ (!!) هۆسا گۆل كر و هۆسا شووت لێدا !....هتد. ( فكر ) و ( زكرا ) لاوێ كورد ئەڤرۆكە ئەڤ تشتەنە. بۆ چی ؟ ئایا وی هزرا خۆ كرییە باب و باپیرێن وی یا گۆتی:شولێ خەلكێ مالا خەلكێ پێ ئاڤایە! فلان یاریكەر ل ریالێ یان بەرشەلۆنایێ یان...هتد، چی كربیتن یان بكەتن یان نەكەتن، چ مفایی دگەهینیت تە و نەتەوێ تە و خێزانا تە یان كوردستانێ. بۆچی ئەم، ئەڤ لاو و گەنج و سنێل و مرۆڤە ل كوردستانێ سەرێ خۆ ب ڤان نموونێن هۆسا ب ئێشینین ؟ بۆچی ئەم هزرا خۆ د پاشەروژا خۆ و نەتەوە و كوردستانا خۆ دا ناكەین ؟ فلان وەرزشوانی فلان تیما بیانی یان فلان كەسی چ بۆ تە پێ یە یان دڤێتن؟ مە ڕێزێن هەین بۆ وان و كەسایەتیا وان، هەم وەكی مرۆڤەك و هەم وەكی وەرزشوانەك. بەلێ وەسا نینە وەكی هندەك وان بلند دكەنە بەرپەڕێن عەسمانی و وەكی تشتەكێ ( موقەدەس ) تەماشەی وانا دكەن. چەند ماوەیەكی پێش نۆكە ل مانشێتێ تەلەفزیۆنەكا ناڤخۆیی یا كۆ ل هەمی مالا ب سەدان گەنج و لاو و پیر و شیر و زارۆك و مامۆستا و رەوشەنبیر و قوتابی و پێشمەرگەه ونۆژدار و ئەكادیمی و .....هتد، ڕۆژانە دویڤداچۆنا وێ دكەن و بەرێ خۆ ددەنێ، لبنێ تەلەفزیۆنێ ڕیكلامەك یا هەی یا ( SMS ) ێن هندەك كەسێن كۆ هیچ نرخەك و بهایەكێ بۆ كلتوور و فەرهەنگێ پاقژ و بێگەر و جوانێ كوردەواری و تاكێ كوردستانێ نادەینن و هەر تشتەكێ نەهەژی بهێتە سەر لێڤێن وان دكەتە ( SMS ) و ڕەوانەی ڤان كەنالا دكەتن و هزاران كەس و مرۆڤ ژ تەخ و چینێن ڤی كوردستانێ وان دخوینن. هەكەر هندەك ژ ڤان ( SMS ) هند كرێت و نەشرین و قیزەوەنن، كە مرۆڤ شەرم دكەتن وان بخوینیتن، بەلێ هندەك هند دلتەزینن كۆ مرۆڤی دگەهینن ئاستەكێ وەسا كۆ جەرگێ وی بۆ گەنج و سنێل و تاكێ كوردستانێ و دسۆژیتن و دكۆزریتن، ئەڤ جۆرێ ( SMS ) نیشان ددەتن كە چەند ئەڤ لاو و گەنجە ب هندەك كەسێن وەسا داخبارە كە كارتێكرنێ د كەساتیا وی دا بكەتن كە ( SMS ) ێن ژ ڤی جۆری بۆ ڤان دەزگەهێن گشتی ڕەوانە بكەتن كە تێدا یا هاتیە نڤێسین : " سارا ! ئەز هندی ڕۆنالدۆی و كریستیانۆی حەز ژ تە دكەم " !! ڤیانا مرۆڤی بۆ خۆدایێ خۆ، هنارتێ یێن وی، خۆدێ خۆ، دەیباب، وەڵات و نیشتمانێ خۆ، سەركردە یان پێشەوا و ئیمامێن خۆ .. هتد، هندەك جارا لنك مرۆڤی هند گەلەكە كە مرۆڤ مەرگێ خۆ گۆری وان بكەتن و دكەتن، بەلێ ئەڤ جوامێرێن ناڤێن وان د ڤێ ( SMS ) دا هاتی، دگەل ڕێزا مە دا بۆ وان، بۆ چی ؟؟ پا ڤێجا تە چەند ڤیان بۆ سارایێ هیلا ئەی گەنج ؟ پا ڤێجا دێ سارا یێ، ئەڤ خاتوینا تە چاڤێ خۆ بری یە وێ و تە دلێ خۆ ئێخستیە دەریایا ڤیان و خۆشەویستیا وێ و دڤێتن بكەیە گۆلەكا زێڕین د ژیانا خۆ یا ئاییندەی دا، چ هیڤی ب تە هەبیتن ؟ پا هەكەر ئەڤ یایكەرە نموونێن هندەك گەنج و كەسێن كوردستانا مە بیتن و لنك وان هند یێ نازدار و گرنگ بیتن، پا دێ خێزانا كوردەواری د چ ڕەوش و كاودانەكا كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژی و دروستیا دەروونی دا بیتن ؟ دێ چەوا كچەك و ئافرەتەك دلێ خۆ بڤی زەلامی و مێری و ڤیانا وی ڤە خۆش كەتن ؟ هەكەر وی گەنجی و سنێلی هند گەلەك حەز ژ وی یاریكەرێ ( جوامێر ) بكەتن یێ كۆ ل هزاران كیلۆمیترا دویری كوردستانێ دژیتن و وی چ جارا نە ژ دویر و نە ژ نێزیكڤە ئەو نەدیتی و بەلكۆ ژی چ جارا د ژیانا خۆ دا وی نەبینیتن و نەهێتە سەر ئاخا پیرۆزا كوردستانێ، و یێ چ جارا و چ ڕۆژەكێ دلۆپەكا رۆهندكا بۆ ئەنفالكری یێن گەرمیان و بەهدینان، كیمیا بارانا هەلەبچەیا شەهید، گۆڕێن بكۆمەڵ، زارۆك و دەیك و بابێن شەهێد و بریندار و بێ سەرو شوینێن كوردستانێ و ل هەمی پارچێن كوردستانێ و .. هتد، نەڕشتی و ڕۆژەكێ ل میدیا و دەزگەهەكا ڕاگەهاندنا جیهانی و ئەنترنێتێ ناڤێ كوردا و نەتەوەیێ كاوێ ئاسنگەر و خۆدان دیرۆك و كلتوورەكێ زەنگین، نە ب باشی و نە ب خرابی نەئینایە، پا دێ چەند ژ ئەڤین و خۆشەویستیا خۆ پێشكەشی خێزان و هەڤژین، دەیباب، زارۆك، كوردستانێ كەتن؟ ئایا ئەڤ چاڤلێكرنا كۆركۆرانەیا مۆدێلا و ژیانا دویر ژ فەرهەنگ و كلتوورێ مە یێ كوردەواری نیشانەیەكا بۆشاهی و ڤالەهیەكا سایكۆلۆژی و جڤاكی و كلتووری نینە لنك تاكێ گەنجی پەیدا بووی؟؟
یا باش ئەوە كە تاكێ گەنج و سنێلێ كوردستانا پێداچۆنەكا خۆ و نموونەیێن بلندێن چاڤلێكەریا خۆ بكەتن و ل شوینا هزر و مێشكێ خۆ بڤان نموونەیێن دویر ژ ژیانا راستەقینەیی و كەتواریا ژیانا خۆ مژویل بكەتن، بلا هزرێ د كەساتیا خۆ، نەتەوە و ئاخ و كلتوور و فەرهەنگ و كوردستانا خۆ و ئاییندێ وان دا بكەتن و خۆشەویستی و ڤیانا خۆ بۆ دەیباب و نەتەوە و گەل سەركردە و پێشەوا و سەركاروانێن كلتوور و جڤاكا خۆ بكەتن و بەرزە نەبیتن د ناڤ پێلێن دەریایەكا كویر و لبن نەهاتویێ فەرهەنگ و كلتوورەكێ دیترێ بیانی دا نەخەندقینیتن، یێ كۆ تەنانەت ئەو ب خۆ ژی گازندەی ژێ دكەن و ژێ رازی نینە. پێدڤی یە نموونێن جل و بەرگ، پرچ، و سەر و بەر و رەفتار و ڕەوشت و كریارێن وی بلا بگۆنجن دگەل بنەما و ڕەوش و تیتالێن جڤاكا وی و كوردستانێ . بلا ڤێ هزرێ ژ مێشكێ خۆ بكەنە دەر كۆ ئەڤ نموونە نەك ل كوردستانێ، بەلكۆ ل هیچ جهەكێ جیهانا مەزن سیمبۆلێ پێشكەفتن و پێشڤەچۆنا جڤاكی نینە. هەكەر وەڵاتێن ڕۆژئاڤایێ ل گەلەك لایەنێن زانستی و تەكنەلۆژی ڤە پێشكەفتی بن، نە ب خێرا وان كەس و مرۆڤانەیێن كۆ پرچا خۆ وەكی كۆفیكا دیكلی قیت كری یان جل و بەرگێن بێ ستارە و نەهەژی كرینە بەر خۆ، یان وان ڕستك و زنجیر و گۆستیلكێن چەند كیلۆیی و ئاسن و زێڕ و زیڤانە ئەوێن بخۆڤە كرین و یان .. هتد. ئەو پێشكەفتن بەرهەمێ هزر و بیرا سەدان زانا و مرۆڤدۆست و پێشكەفتنخۆازان ل ڤان وەلاتا و كار و بزاڤ و ماندیبوونا وان و شەڤنەخوونی و ڤیان و ئارەزوویا وان بوویە بۆ پێشڤەبرنا كاروانێ ژیانا نەتەوە و وەلاتێ خۆ، و ئەم ژی ل كوردستانێ پێدڤی چاڤلێكەریا ڤان نموونا نە بۆ پێشئێخستنا وەلاتێ خۆ و ئاڤاكرنا داهاتویەكا گەش و روناكتر.
شێوازێن چارەسەی و سەرەدەریكرن دگەل ڤان گەنج و سنێلا دا :
هەر چەندە ژێدەر و سەربۆرا سەرهلدانا ڤان جۆرە ئاریشەیا د سەرڤە وەك ئێك نینن، بەلێ ل هەمان دەم خالێن هاوبەش یێن تێدا هەین هەم ژ لایەنێ ئەگەگەرێن سەرهلدان و دروستبوونا وان و هەم وەكی سالۆخەت و رەفتار و نیشانەیێن وان، و هەروەسا ژی دبیتن ڕێكێن چارەسەریا وان ژی وەكی ئێك بیتن . ئەڤ چەندە دبیتن بڕێكا لبەرچاڤگرتنا هندەك خالا بهێتە ئەنجامگرتن بۆ مەرەمی كێمكرنا ڕێژەیا زیانێن وێ، وەكی :
1- ڤەدیتن و كڤشكرنا بەراهیك و زووی بڕێكا زانینا نیشانێن هەر ئێك ژ ڤان ئاریشا ژ ئالیێ دەیباب و سەمیان و مامۆستایانڤە. ئەڤ نیشان و سالۆخەتە دێ هاریكاریا نیاسینەكا زووی كەتن كە ژ لایەنێ مامۆستای و پەروەردەكارانڤە دهێتەتێبینی كرن بۆ دەیناندنا پلان و ڕێكێن گۆنجای بۆ ژارەسەر و سەرەدەری دگەل دا.
2- گرنگی دان ب ئەركێ ڕاهینان و پێگەهاندنا سەمیان و دەیباب و مامۆستایان، لسەر ناسینا ڤان جۆرە ئاریشە گەنج و زارۆك و قوتابیان و چەوانیا سەرەدەریكرن دگەل وان دا. هەوەسا خۆ دویركرنا دیبابا و مامۆستا ژ رەخنەیێن تووند و شكێنەر و لۆمەهیێن بێشۆل و بزاڤكرن بۆ دروستكرنا پرێن بهێزێن پەیوەندیەكا پۆزێتیڤانە و گەرم دگەل ئێكدیتر، و دان و هێلانا دەلیڤێ كاتارسیس و خۆڤالەكرن و دەربڕین ژ بیر و باوەرێن وی.
3- گرنگی دان ب پرۆگرامێن خواندنێ و لبەر چاڤگرتنا تایبەتمەندیێن قوتابیان و جیاوازیێن تاكی دناڤبەرا وان دا ژ لایەنێ پەروەردەكارانڤە و لسەر ئاستێ حكومەتا هەرێما كوردستانێ هەر چەندە كە د گەلەك لایەنانڤە درێغی و كێم خەمی نەكریە.
4- چاكسازیەكا هەمەلایەنەیا دەیباب و سەمیانا و خێزانێ بۆ فێركرنا وان د سەرەدەریكرن دگەل زارۆكێن خۆ لسەر بنەمایێن دلۆڤانی و ئاڤاكرنا بەرێ بنیاتا كەساتیا وان لسەر بەرێن بهێزێن شەنگستێ و باوەری بخۆ و خێزانێ و جڤاكێ هەبوون و پەسندكرنا كەسان و لایەن و بیر و باوەرێن دیتر و بنەمایێن دیمۆكراسیەتێ و ڕێز ل هەڤدوو گرتنێ .
5- بلندكرنا ئاستێ رەوشنبیری، جڤاكی و ئابووریا خێزانێ، كە پێدڤی پرۆگرام و پلانەكا درێژخایەنە كە تمامكەرێ هەمی وان بزاڤ و چالاكیا بیتن كە حكومەتا هەرێما كوردستانێ پێ ڕادبیتن.
6- چارەسەركرن و ئاراستەكرنەكا راستەقینەیا سایكۆلۆژی و جڤاكی یا هەمی لایەنە و دویر كەفتن ژ دیاردێن پەنابرنە بەر ڕێك و شێوازێن هاندەر بۆ پۆخلەوات و گەندەلیێ د بیاڤێن جڤاكی و ئابوور و رامیاری و گشتی لسەر ئاستێ كوردستانێ و دەڤەرێ بگشتی و نەهێلانا دیاردا نەژادپەرێسیێ و جیاوازی و دویربوونا جڤاكی و سایكۆلۆژی و نەبوونا دادپەروەری و ئێكسانیا جڤاكی و نەتەوەیی و ئایینی و رەگەزی .
7- ئافراندنا كەش و سەقایەكێ ساخلەم و ئارام بۆ دروستبوونا هەستا ئاسایێشا سایكۆلۆژی لنك وان قوتابیان.
8- رەخساندنا دەلیڤێ بزاڤ و چالاكی یێن جۆراوجۆر و هەمەڕەنگ بۆ دویر كرنا قوتابیان ژ بێزاری و تێر بوون ژ كلاسێ و وانەی و خواندنێ.
9- دروستكرنا ئاڤاهیێ ستراكچەرێ سیستەمەكێ بهایێ بهێز و پەیت لنك وان و لسەر بنەمایێ هەست و ڤیانا نەتەوە و كوردستان، ڕێزگرتن ژ ویست و داخوازی و ماف و بەرژەوەندیێن نەتەوەیی یێن رەوا و رەنج و دەرد و خەم و پەژارەیی و ئەو زۆلم زۆرداریا ب درێژاهیا چەندەها سەد سالانە ل نەتەوەیێ مە هاتیە كرن و خوین و ماندیبوونا پێشمەرگەه و شەهێدێن قەهەرمانێن كۆ گیانێ خۆ قۆربانی ڤێ كوردستانێ و ڤی نەتەوەی كری و دەها سالا ل ئاوارەیی و دەربەدەریێ ژیایین و نەڤیای لبن چەترێ زۆلم و زۆرداریا چەكمەپۆش و دوژمن و جاش و نەیار و نەحەزا و نەخاسمە ژی رژێما بەعسا فاشی و دیكتاتۆرێ مەزنێ سەدێ بیست و ئێكێ ئانكۆ سەددامێ گۆڕبەگۆڕ بژین، و پەرژاندن و پەسندكرن و وەرگرتنا ئەركێ بەرپرسیارەتیا جڤاكی و خێزانی.
10- پشتگیری و پالپشتی و هاندانا زارۆك و سنێل و لاوێن مە بۆ هەڤالینیا وان كەسێن هاوكۆف و د ژیێ خۆ یێن پاقژ و نەتەوەپەرێست و وەلاتپارێز و دویركرنا وان ژ وێ پیسبوونا سایكۆلۆژی یا كۆ لبن پەروەردە و كارتێكرنا هندەك لایەن و پارت و رێكخراوێن كە لبن ناڤ و نیشانێن جۆداجۆداێن دەمارگیر و دویر ژ هەست و ڤیان و ویست و بەرژەوەندیێن نەتەوایەتی و كوردستانی وەكی ئایینی و یان هەر هێجەت و مەهانەیەك دیتر كە ناگۆنجیتن دگەل بەرژەوەندیێن نەتەوەیی لڤێ قۆناغا ناسك و هەستیار گەلێ مە پێدا دەرباز دبیتن و دیتنا دەلیڤێ ئازادێ نۆكە كە دشێتن ب ئازادی بیر و باوەرێن هەڤوەلاتیا بهێتە دەربڕین، كە بڕێكا شویشتنا مێشكێ گەنج و لاوێن مە و سواری پێلێن بێرەحم و بێ بەزەیی یێن خەلك و نەتەوەێن دیتر و قۆربانی وان دكەتن، ئەوێن ل رۆژان و دەمێ تەنگاڤی و كارەسات و زۆڵم و زۆرداریا سەردەمدارێن فاشیێن بەعسیزمێ ژبەر بەرژەوەندی یێن تایبەت نەدزانی یان ژ بیركربوو كە كورد نەتەوەیەكێ مۆسلمانە و شایەنی ڤێ چەندێ نینە ئەڤ هەمی زۆرداریە لێ بهێتەكرن یان ژی بەلكۆ بدەست یان بێدەستی خۆ لڤێ چەندێ ل گێلی دابوو هەتا كۆ هاریكاریا وان ژی دكرن ( شەرنەخی، 2013 )، و گەلەك ژ ڤان كەسا، هەكەر ژی قوتابی بن، ب سەر و بەرێ خۆیێ سەیر و سەمەر ژ و ل پۆل و جڤاكێ د كویڤی نە و خۆ ل جڤاكێ ناگەهینن و گەلەك جارا لبەرسینگێ جڤاكێ و مامۆستا و رێڤەبەراتیا پەیمانگەه و قوتابخانا راوەستن و ب هێجەتێن جۆداجۆدا دەستنەخۆشیا بۆ وان دروست دكەن و دبنە ئەگەرێ پاشكەفتنا پرۆسێسێن پەروەردەیی و فێركرنێ.
11- دروستكرنا پەیوەندیەكا بهێز دناڤبەرا لایەنێن گرێدای ب قوتابی ڤە و نەخاسمە خێزان، و قوتابخانە و سەنتەرێن خواندنێ و رێكخراوێن قوتابیان و یێن دیترێن رەوشەنبیری .
12- گرنگی دان ب هەمی تایبەتمەندی و جیاوازیێن تاكی د ناڤبەرا زارۆكان هەم ژ لایەنێ سایكۆلۆژی، مێنتالی، جڤاكی، ئابووری، جەستەیی، نەتەوەیی، رەگەزی، ئایینی و ....هتد.
13- گرنگی دان ب دەزگەهێن ڕاگەهاندنێ ب هەمی لایەنانڤە و نەخاسمە ژی چیڕۆكێن فلكلۆریێن كوردی كە تێدا تاكێ كوردی یێ رەسەن هیمایێ رەوشت پاكی و نموونەیێ بلندێ مرۆڤایەتیێ یە، چونكی وەكی ڤەكۆلینێن زانستی ئاماژەی پێ ددەن ڤان چیڕۆكا رۆلەكێ مەزن یێ هەی د پشتگیریا وان بهایێن كە هاریكاریا دروستكرنا پیڤەرێن رەفتاری و ستراكچەرێ هزری و هەستەوەری و داهینان و بلندكرنا هۆشیاریا گشتی و بەرهەمهینان و دژایەتیكرنا زۆرداری و ستەمێ و فەساد و گەندەلیێ دكەن ( عزیز، 2007، 30 ).
14- شیرەتكرن و ئاراستەكرنا بەردەواما گەنج و سنێلان بۆ خۆ دویركرن و پاراستن ژ هەمی ئەو ترس و نیگەرانی و شەپرزەیی و گۆشەگیری و دویرەپەرێزی و ململانێیا سایكۆلۆژی یا كۆ دگەل خۆدێ خۆ دا هەی.
15- سەرەدەریەكا هێمنانە دگەل گەنج و زارۆكاندا دا كۆ هەستێ باوەری بخۆ هەبوونێ لنك وان دروست ببیتن و دەلیڤەك بۆ بهێتە ڕەخساندن كە ب ئازادی بیر و باوەرێن خۆ و ویست و ئارەزوویێن خۆ دەرببڕیتن و بشێتن بەرەنگاری كێشە و ئاریشەیێن خۆ ل خێزانێ و جڤاكێ و قوتابخانێ و دەرڤەی وێ ببیتن، نەك بڕێكا ڤان سالۆخەت و رەفتار و كریار و سەروبەرێن، كۆ ناگۆنجن دگەل سروشت و ناخ و روویێ راستەقینەیێ جڤاكا مرۆڤدۆستێ كوردی ب هەمی ئایین و نەتەوەیێن خۆڤە.
ژێــــــــــــــــــــدەر :
1. قۆرئانا پیرۆز/ تەفسیرا رۆناهی یا مەلا سەید عەلی شیلانی، چاپا ئێكەم، 1998، چاپخانا زانست، دهوك، 604 ل.
2. أبو جادو، صالح محمد علی(2003). علم النفس التربوی، گ.3. دارالمسیرە، عمان، ص. 438.
3. تاسیگ، مارك و دیگران ( 1386 ). جامعە شناسی بیماریهای روانی، ترجمە: د. احمد عبداللهی، چاپ اول، سازمان مگالعە و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاهها، تهران، ( 407) ص.
4. . شەرنەخی، مەلا ئەحمەد ( 2013 ). گۆتارا ئایینی یا مزگەفتا حەجی ئیبراهیم، باژێڕێ زاخۆ، تەلەفزیۆنا دەلال تی ڤی، رۆژا ( 28/11/ 2013 ) دەمژمێر ( 7:30 ) شەڤێ، زاخۆ، كوردستان.
5. صالح،قاسمحسین ( 2011 ).الشخصیەالعراقیەالمڤهروالجوهر- تحلیلاتسیكوسوسیولوجیە،گ.2،چفافللنشر،بغداد،ص. 241
6. عبدالحمید، محسن ( 1995 ). پۆشاكی ئافرەت و كاریگەری لە سەر كۆمەڵ، نامیلكە، چاپی یەكەم، وەرگێڕانی : هەوراز محمد أمین، بڵاوكراوەی ڕەوا، ( 27 ) ل.
7. عزیز،عمر ابراهیم ( 2007 ). القیم السائدە فی القصص الشعبیە الكردیە و العربیە، دراسە مقارنە ( رسالە ماجستیر المنشورە)، گ. 1، داردحلە، عمان، 190 ص.
8. العڤماوی، ابراهیم كاڤم (1988). معالم من سایكولوجیە الگفولە والفتوە و الشباب، گ 1، دارلشۆون الپقافیە العامە، بغداد، ( 445 ) ص.
9. عویس، عفاف أحمد(2003). النمو النفسی للگفل، گ.1، دار الفكر، عمان، ص. 278.
10. العیسوی،عبدالرحمنمحمد (2009 ( .الاسلاموالعلاجالنفسیالحدیپ،گ. 2،دارالنهچەالعربیە،بیروت،ص. 262.
11. فروم، اریك ( 1379 ). بنام زندگی، ترجمە: د. اكبر تبریزی، چاپ چهارم، گلشن، فیروزە، تهران، ( 212 ) ص.
12. Coon، Dennis (1997). Essentials of psychology، exploration and application، 7 th، Brooks/Cole pub.USA.
• ئەڤبابەتەیالگۆڤارا (نیژەن ) ژمارە ( 4 ) لڕێكەفتی ( 2014 ) لاپەرە (11 - 13 ) هاتیەبەلاڤكرن.
